Қисық айнадағы қазақ кескіні

Несіпбек Дәутайұлының «Кісі иесі» атты повестер мен әңгі­ме­лер жинағы биыл Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылып отыр. 2018 жылы «Фолиант» баспасынан шыққан кітапқа 2 повесть, 8 әңгіме еніпті. Соның ішінде екі әңгімеге ерекше тоқталуды жөн көр­дім. Идеологиялық әрі әдебиет теориясы тұрғысынан нысанаға алу­ға бек лайық көрінді. Белгілі  жазушы Несіпбек Дәутайұлының шы­ғармашылығы туралы осымен екінші мақаланың авторы бол­ғандықтан бұрын жүріп өткен жолды қайталамас үшін өзгеше са­рап­тама жасау қажеттігі туды. 13 жыл бұрын  Несіпбек Дәу­тайұлының кіші проза жанрындағы шығармалары туралы «Асылға құш­тар дүние» атты әдеби мақалам «Қазақ әдебиеті» газетінің №48 са­нында (30.11.2007 ж.) жарық көріп, «Сөз хикмет» атты кітабыма енген болатын (2016). «Кісі иесі» атты әңгіменің та­қы­ры­бы алапат ашаршылық зұл­матта қа­зақ халқының басына түскен қа­сіретті анықтайды. Әңгіме «Сол жы­лы Арқарлының асуына қарақұс қап­тап кеткен...» деп басталады. Тра­гедиялық сарынның астарын ал­ғашқы сөйлем ашады. Құзғындар жем­тік аңдиды, яғни бұлар құс кей­піндегі бір ұлттың басына төніп кел­ген ажал нышаны. Диірменшінің ба­ласы Кенжеғазы азамат соғысы кезінде ақ пен қызыл қырқысқан ке­зеңде бауырына мұз қатқан көк­бөрінің 3-4 әскерден бас сауғалап қа­шып кеп, қой қораға тығылғанын көре тұра, түйсігі алдамай, аяушы­лық жасап, қуғыншыларды теріс ба­ғыттап жібереді. Жасөспірім ба­ла­ның жазмышында бұл оқиға тегін кет­пей, символдық белгі ретінде таң­­баланып шығады. Жазушы Не­сіп­­бек Дәутайұлы прозасында қа­зақы киелі ұғымдарды мистикалық сипатта оң қолдануы алғаш рет емес. Қанмен берілетін, сүтпен сіңе­тін елдік менталитет. «Айғыр кісі» атты реализм мен мистика қабат өріл­ген кесек әңгімесінде қазаққа біткен құт жылқы болса, көкбөрі ұлт­тық тотем болып саналады. Қа­зақтың этнографиялық категориялар, таңдаулы ұғымдар мен атаула­ры­ның дәстүрлі жүйесіне жылқы мен бөрі кие ретінде кіреді. Жұт қарсаңында Кенжеғазының түсіне бөрі кірді. Мұның түбінде ұлттың са­насынан өшпейтін сакральді аруақ ұғымы жатыр. Ұрпағын қор­ғап-жебейтін тылсым күш, Құд­ай­дың құдіреті бала кезінде өзі құт­қарған бөрі рухымен берілгенін автор шағын әңгімедегі әр эпизод ар­қылы танытады. Аштық жайлаған Ар­қарлыда аң қалмағандай көрін­ген шақта бас кейіпкер атып алған құлжа адам баласына аң баласы ар­найы ұсынған сыбаға болып шы­ғады. Шегі шие ағашына оралып қал­ған құлжаны ашыға бастаған от­басыға бөрі жаралап тастап кетті. Бө­рінің мейірім-жанашырлығы ада­ми асыл қасиетке ауысқанын жара­тылыс жоққа шығармайды. Бұл әсте қисынға жат құбылыс емес. Бір тай­па елдің тұқымын аман алып қал­ған көкбөрінің қасиеті сонымен бұл әңгіменің де лейтмотивіне айналды. Кенжеғазы отбасымен тал­шық болар нәр іздеп, қара жол­дың бойында лау ұстайтын әйелінің на­ғашы ағасына қарай ауып кетіп бара жатқаны генетикалық зердемізде тұнып қалған тарихи қаралы сурет. Ашаршылықта миллиондаған қазақ түбінде бір уыс талқаны бар ала қоржын ұстап, сенделіп, аш өзегі өртеніп, айдалада қаңғып бара жатқаны ащы болғанда сұмдық ауыр, алапат шындық. Әңгімеде Кенжеғазының атасы орыс жалшыдан диірмен салуды, аң атуды үйренгені айтылады. Өзге ұлт­тардың жақсы жақтарын, кісілік қа­сиеттерін айта білу парыз. Қозыбас істі болып қашып жүр­генде Кенжеғазының әкесі пана бол­ған. «Кәперативтің дүниесін ау­дан­дағы дөкейлерге тасытқан осы ауыл сәбет», – деп ол әкесіне шынын айтқанын Кенжеғазы естиді. Өзіне істеген жақсылық жадында қалма­ған дүлей Қозыбас кім? Автор неге оны әуелі елдегі жемқорлармен сы­­байлас етіп, қашқын жасап, артынан жалмауызға айналдырды?! Мұнда да философиялық астыртын ой тығулы жатыр. Мыңғырған малынан айырылған, көшпелі тұр­мысы таусылып, тарихи мезетке кі­р­іп­тар болып, мың өліп, мың ті­ріл­мекке жар шетіне тірелген қа­зақтың басына түскен сол уа­қыт­тағы әлеуметтік, қоғамдық шын­дық­қа, құпияларға сілтеме жатыр. Мылтығы болса да адам өлтіруге жа­ны қарсы Кенжеғазы кісілік кел­беті мен мейірімін сақтап, кісілік нұс­қадан жұрдай болған Қозыбасқа жем болып, құрбан болып кеткенімен, артында ұлы тірі қалуға жазмыш рұқсат етті. Бұл түркі баба­сы­ның көрші тайпа жасаған алапат ге­ноцидтен аман қалғаны сияқты сак­ральді параллелизм. Әңгіменің сары­ны жаңа болмағанымен осы ше­шуші эпизодты бейсаналы таң­дап алған жазушының мифо­поэ­ти­ка­лық тұрғыдан ұтып тұрғаны ай­қын. «Тілалшақ» атты әңгіменің кө­те­рер жүгі «Кісі иесі» атты әңгімеден де зор. Тілалғыштық, шабармандық адам баласының рухы күйкілігін, бей­шара, құлмінез, тексіз, көргенсіз бі­реуге айналарын осыншалық әш­керелейтінін оқып қайран қаласың. Бас кейіпкердің есімі – Құлболды. Барып тұрған құлмінез Құлболды әрі сорлағанда бұл мінез-құлықты ол туған әкесінен еншілеген. Былайша, нағыз атқа жеңіл Телпекбай. Мұн­дайлар бұрын әр ауылда кездесетін. Бірақ заман өзгергенде сана да өзгеруі керек емес пе?! Жоқ, бұн­дайлар семіз малай болуға әбден көн­дігіп алған. Автор орыс клас­си­калық әдебиетінде Гоголь мен Чехов сомдаған типтік бейнелердің га­лереясына бек лайық, әдеби көз­бен қараса, ешкімге ұқсамайтын мық­ты образ жасағаны айдан анық. Оның үстіне, мұндай кейіпкер қа­зіргі қоғамда қаптап-ақ жүр. Құлболдының өз аты ұмы­ты­лып, Тілалшақ атануы бала жастан. Оны ит түгілі, иттің құлы итақай жұм­сай береді. «Тілалшақ болған өзіңе жақсы» деп үйретеді ақымақ әкесі. Расында біздің қазақтың дү­ниетанымында бұл мінез әбден сіңіп тұр, көбінесе қазақы тәрбиеде от­басында солай үйреткен. «Тұқым қуа­лағандікі ме, бұл жұмсаған жақ­қа құлындай ұшатын еді», «Жазған құлда шаршау жоқ». Сөйтіп, мына ті­лалғыштықтың сыры намыс­сыз­дық пен надандық, жігерсіздік, Құ­дай берген өмірін өз бағын өсі­руге жұмсамай, кілең өзгелердің айт­қа­нымен жүруге, айдауына көнуге арнаған Құлболды-Тілалшақ ақыры бәрінен жұрдай болып далада қаң­ғып қалғанын бірақ көреді. Зам­де­канға баламды оқуға түсіріп бер деп қолқа салғанда Құлболды тілалғыш­тың әкесі айтпаушы ма еді: «Түбіміз бір – Тұрағұлмыз». Біртүрлі бек таныс естілмей ме құлаққа? Осындай рушылдықты талай қазақ пайдаға жа­раттым деп өзінше мәз. Баласы өзі тырысса, ерік-жігер, еңбек мен білім­нің арқасында адам болып кетер талай жасқа ата-анасы өстіп обал жасайды. Сырттай оқуға зам­декан жерлесі түсіргенімен, біздің кейіпкер түк оқыған жоқ. «Сабақты сол «қатырамыз» оқыды. Барып кел, алып кел, тауып келдің арқасында». Қазіргі қазақ қоғамының кесе­лін мақтамен бауыздап, сарказммен суреттегені жазушының қаламға адал­дығы, рухани биік ұстанымы. Бірақ күлкі қылса да жазушының іші қан жылап отырғанын сезбеу мүмкін бе, өйткені шындықтан қа­шып құтылмайды. Ауруын жа­сырған қоғам азады. Ащы шы­н­дық­ты білмектік құлан-таза сауығуға бас­тайды. Ашкөздікті, көсіп ала беру­ді қоймайтын, қанағатты місе тұт­пайтын қоғам өтірікті асыруға құштар келеді. Құлболды-Тілал­шақ­тың және оны жұмсауық ел жақ­сыларының бейнесінен қисық айна­дан көрінген өзіміздің си­қымыз шығады. Тілалғыш Құлболды керемет типтік кейіпкер. Жазушы­ның айтпағы: ұрпақ бекерді малданса, мұнымен қайда барамыз, қа­зақ қайда барады, әлем қазір ашық қой, жаманынан жиреніп, жақ­сысынан үйренейік, масыл­дықтан арылайық! Құлболды-Тілалшақтың артында кімдер тұр?! Жазушы бұл құбы­лыс­­тың сырын жасырмай әшке­ре­лей­ді. Әйтпесе, мұндай типтік кейіп­кердің болмысы түгел ашылмай, образ сыңаржақ болып қалар еді. «Кезінде абырой, атағы бол­ған­ды қазақтың хан көтеріп алатын дәс­түрі бар ғой. Обалы не керек, қай­сысына, қай жерге еріп барса да, Ті­лал­шақтың көретіні – анаған де­ген ыстық ықылас, кең пейіл, «ке­зін­де өйткен де бүйткен ағамыз ғой, мәртебеміз, мерейіміз» дескен қазақ. Бі­реу сөйтіп жалбақтап жатса, анау жүр­се талтақтамай, отырса шал­қақ­тамай қайтеді?.. Сөйтіп қана қойса жақсы, сапары киген аса бағалы костюм-шалбар, шапан-шақпыт жә­не күзге жеткізілетін соғыммен біте қоймайды. «Осы сендер, менің есі­мімді мектепте, көшеге неге бер­мейсіңдер?» деп үдейді. Енді біреуі­нің салатын салмағы – «Туған ауыл­­дан бір зәулім үй салып бер­сең­дер­ші, жастың келген шағында жатайын да жамбастап, туған то­пы­рақтың төсінде...»; «Бұл мекемеде ке­зінде небір марқасқалар қызмет іс­теп, құрметті демалысқа шыққан екен. Марқасқа болғанда, атақтан, абыройдан кенде болмаған. Кеуделері толған орден, медаль. Шетінен зиялы, құрметті, ғұлама... Зейнетке шығып кеткен дейтін емес, қай-қай­сының да жүрген-тұрғаны барып тұрған міндет. Төбесі көрін­ген­нен алдынан құрақ ұшып шықпасаң, қол­тығынан сүйемелдеп кіргіз­бе­сең, «Ал, көке» деп отырғызбасаң, айт­қанын екі еткізсең, бәлеге қала­ты­ның оп-оңай екен. Өздері құр­мет­ті демалысқа кеткенімен, біреуі­нің баласы, біреуінің нағашысы немесе жиені, біреуінің қайын жұрты дегендей, дәурендерінің жү­ріп тұрған кездерінде билікке жетелеп, итеріп, кіргізіп кеткен жағ­дай­лары бар боп шықты. Оларын айт­пай­ды, ал мұның бастығына «Мына креслоға өзіміз жабылып отырғыз­ған баласың» дегенді, сөз жоқ, келген сайын бір әуендетіп өтеді. Мұ­ның ар жағы қилы-қилы бұйым­тай. Жаз бойы, мәселен, кезегімен ел­ге шығып, аунап-қунап, қысқы со­ғымдарының мәселесін шешіп қайтатындары әдетке айналған. Ті­лал­шақтың негізгі қызметі со­ларға қосшы болып ілесіп барып, қай­ту болып шықты. Марқас­қа­лар­дың барып-келіс шығыны ме­кеме­нің мойнында. «Дымың ішіңде бол­сын» деп бастығы Тілалшақтың қал­тасына бір буда ақша салып бе­ре­ді. Сондағысы: «Шатақ шал ашы­ғып қалмасын, шатақ шал шөлдеп қал­масын...». Біздің қазіргі қазақтың ұлғайған кі­сілерінің жағымсыз ұлттық порт­реті десе, әй, антұрған, мұның өтірік дейтін біреу табылар ма? Жастарға жаман үлгі. Кеспірсіз, сүйкімсіз, на­шар портрет. Қазіргі жаһандану за­манында өмір сүруге бейім, бәсе­ке­ге қабілетті ұлтқа айналғы­мыз, зо­райғымыз келетіні тағы бар. Құ­дайға шүкір, қазақтың ең жақсы, тек­ті қасиеттері құрып қалған жоқ қой. Әңгімеде еврей ұлтын жарыққа алып шыққан пайғамбары Моисей туралы Мысырдан кеткен халқын 40 жыл құмда әдейі адастырып, «Құлдықты құмға көміп кетті» деген бір ауыз аңыз сөз текке айтылмайды. Қазақ прозасында өз орны айқын Несіпбек Дәутайұлының жазушылық дүниетанымы «Тағдыр» атты әңгімесіндегі көзқарасында анық берілген: «Бұл еркек қызға жаһанның жарығына жаны құмар, жартасқа да жауқазын өсетініне кәміл сенетін, көрініс атаулының бәріне бір мезгілде күн сәулесі төгіліп тұрғанын көксейтін көзі ашық, көкірегі ояу көркем ойлы адам болып көрінген». Саналы ұрпақ, білімді қазақ баласы ешқашан құлмінезді қажетсіне қоймас.  

Айгүл КЕМЕЛБАЕВА,

жазушы, «Дарын» Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты

Серіктес жаңалықтары