1020
Қазақтың Серкесі, сахнаның еркесі
Қазақтың Серкесі, сахнаның еркесі
Терең тамырлы халық өнерінің айтулы өкілі, біртуар энциклопедист – актер, Қазақ КСР-ның халық әртісі, КСРО және Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты, Социалистік Еңбек Ері Серке (Серәлі) Қожамқұлов (1896-1979) «алыптар тобының» бірегейі Ғабит Мүсіреповтің сөзімен айтсақ, «Қазақ сахнасы тәңірлерінің бірі». Заманында «Сахнаға Серке шыққанда күлмеген кісінің беті қисайып кетеді» деген ойнақы мәтел де шыққан.
1977 жылы 28 қыркүйекте Алматыдағы М.Әуезов атындағы Қазақ драма театрының алдында ұлы суреткерге ескерткіш орнату үшін алғашқы тасы мейірбан жүректі, иман жүзді Серағаң мен ай маңдайлы Шыңғыс Айтматов және түркітанушы-ғұлама Ғайнетдин Мұсабаевтың шаңырағында өнер туралы толғаныстардың куәсі болғаным бар.
Өнердің қасиетті, сара, ақ жолында, адамгершіліктің, кісіліктің, жақсылықтың дұрыс, түзу, оң, өнегелі ата жолында ешбір айнымаған ардақты ардагеріміздің жарқын жүзі, алтын ізі, асыл сөзі асқақ рухы оянып, жадында жаңғырады, жаныңды нұрға толтырады.
Көркемөнер тарихында Серке Қожамқұлов Еспембет, Қарашешен, Қарабай, Қоңқай, Тайман, Көбікті хан бейнелерін асқан шеберлікпен сомдады, көрермен жүрегінде мәңгі өшпес терең із қалдырды. Жалпы, Серағаң экран мен сахнада 200-дей рөлдерде соншалықты кемеліне жеткізе келістіріп құлшыныспен ойнады. Тумысынан дарынды Серағаң өз кейіпкерінің әрбір әрекет-қимылын, сыртқы сымбатын, өзіне тән жарасымды ұтырлы штрихтарын, өң-әлпеттегі мейлінше нәзік өзгеріс толқындарынан тұңғиық терегей сырды аңғартуы, философиялық ой түйдіруі, оны сахналық-көркемдік дәрежеге жеткізуі, образдың өзегін тамыршыдай дәл танитын талант көзінің көрегендігі, әрбір түйінді сөзі, саналы пікірді тасқа таңба басқандай, қолға ұстатқандай айтуы – актерлік ойын өрнегіне тән қасиеттер еді.
Өрі-қыры бірдей өнер майталманы Серке Қожамқұлов Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебек» драмасындағы Еспембетті жарты ғасыр бойы жан-жақты кемеліне келтіре ойнап, классикалық дәрежеге жеткізді. Еспембеттің: «Тобықты, алынбай жүрген кегің, тимей жүрген есең болса, оныңды айт! Әйтпесе мен Тобықтының қоңсысы емеспін. Өз тентегің ана Кебек. Қыз – атамның әруағына қастық қылған менің тентегім. Екеуін шығарып бер былай! Мойнына арқан таққызып өз қолымнан өлтіртемін! Қазір етем осыны! Әпкел, ұстат қолыма!.. Бұл айтқаныма көнбейтін болсаң, тура тұрысар жеріңді айт! Менің қолым дайын. Екінің бірі. Екінің бірі» – деген құдіретті, әмірлі сөзі Серағаңның шиыршық атқан тегеуірінді қимылымен яғни ол текемет үстінде аяғын жылдам малдас құрып, көзді ашып- жұмғандай мезетте шапанының бір жақ шалғайын сол жақ жамбасына дереу басып үлгереді. Сол-ақ екен көз ілеспес шапшаңдықпен қолындағы қамшысымен етігінің қонышын сарт еткізеді. Осынау бір әсерлі ғажайып көрініс, керемет тапқырлық оның соншалықты айбарлы, безбүйрек, тасжүрек екенін дәлелдейді.
[caption id="attachment_145273" align="alignnone" width="624"]
Ғабит Мүсіреповтің Серке Қожамқұловқа берген қолтаңбасы[/caption]
Сахна шебері Серағаң Еспембетті (1922 жылдан бері) жан-тәнімен беріліп штрихтар қосып түрлендіріп отырған. Ұлы суреткер Мұхтар Әуезов: «Менің Еспембетімді Сіз толықтыра түстіңіз. ...Еспембетке ерлік жасаттың, екі бүктелген қамшыңды тақымыңның астынан лақтырып тастауың оның бүкіл сырын шешіп тұр. Сол үшін ризалығымды айтып жатырмын» – деген (Оразалин Кәмен. Абай ауылына саяхат.Алматы, «Жалын», 1994, 36-бет).
Сегіз қырлы қас шебер Серағаңның өмір жолын зерделер болсақ, 1913 жылы Троицк қаласындағы «Уәзифа» медресесінде дәріс алған. 1916 жылы Дала Өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдин отрядының «Қызыл керуен» труппасында өнер көрсеткен. 1922 жылы Орынбор қаласындағы Татар Халық ағарту институтында оқыған. Татар халқының «Ғалиябану», «Башмағым» секілді классикалық әндерін шырқаған. Сонда мәдениет тарихы пәнінен профессор Фамих Кәрімов лекция оқыған. Ол кісі:
– Сенің Серке деген атың қызық. Грекия еліндегі театр серкелердің, бұқалардың, текелердің сүзісуінен бастау алған. Соларды сүзістіріп тамашалаудан театрдың алғашқы нышандары туындаған, – дейді екен.
Немесе ұстазы Жүсіп Темірбековтің:
– Ау, сенің өзің бүкіл болмыс-бітіміңмен сахна төрі үшін жаратылғаның көрініп тұр ғой, – дегені ойға оралады.
1926 жылы 13 қаңтарда Қызылордада ұлт өнерінің жақсылары мен жайсаңдары Әміре, Иса, Қалибек, Елубай, Серке, Қапан, Құрманбектер қазақ театрының негізін қалады. Әлемдік, қазақ және орыс классикасының қайталанбас таңғажайып образдарының галереясын жасады. «Қыз жасындай мөлдір өнердің» дарынды өкілдері шүу дегенде сахна өнерінің тылсымын өткір сезімді, өзгеше қабылдауы, көркемдік табиғатын жыға түсінді. Алаш қайраткері Міржақып Дулатов «Қазақ театрының жылдық тойы» деген мақаласында: «Күлдіргі сөзі қызғылықты жаңа әндерімен Елубай, Серкелер көрінді», «мәйегіне біткен зеректігімен өнер майданына түскен әріптестеріміз әлеумет алдында сүрінбей, жылдық емтиханын жақсы беріп өтті» – деп жазады. (Дулатов М.5 томдық шығармалар жинағы. Алматы, «Мектеп», 2003 ж., 234 бет).
Әдебиет сыншысы Ғаббас Тоғжанов пен ақын Ілияс Жансүгіров «Қазақ театр өнері туралы» деген мақаласында: «Серке – арамза, атқамінер, бір ұрты май, бір ұрты қан, қу құйрық ханның уәзірі, бидің тоқпағы, жуанның тарпаңы – осы секілді кейіпкерлердің рөлдерін ойнаса, жақсы шығады» деп оның дарын қуатын айрықша атайды.
Өнердің мұзбалағы Серке атамыз ұлт мәдениет тарихындағы шамшырақтар Күләш Байсейітоваға, Сәбира Майқановаға, Хабиба Елебековаға ұстаздық өнегесін көрсеткен.
Серке Қожамқұловтың өнердегі асыл мұраты – өмірді, тұрмыс-тіршілікті, адамтану ғылымын түбірлеп терең тексеру, таразылау, сөз өнерінің құпиясына зерделілікпен үңілу, сонан соң ұдайы еңбектену, сөйтіп, «әр рөлдің өзіне тән үнін табу» екен.
Сахна қайраткері Серке Қожамқұловтың тұлғасын «барлық тіршілігімен, өнер-өнегесімен дүйім жұртқа ұстаз, періштедей таза, Сүлеймендей әділ, достыққа, қадірлестікке таптырмайтын ата» деп сүйсіне бағалапты Ғабит Мүсірепов (1979, 22 мамыр).
Ғабит Мүсіреповтің Серке Қожамқұловқа берген қолтаңбасы[/caption]
Сахна шебері Серағаң Еспембетті (1922 жылдан бері) жан-тәнімен беріліп штрихтар қосып түрлендіріп отырған. Ұлы суреткер Мұхтар Әуезов: «Менің Еспембетімді Сіз толықтыра түстіңіз. ...Еспембетке ерлік жасаттың, екі бүктелген қамшыңды тақымыңның астынан лақтырып тастауың оның бүкіл сырын шешіп тұр. Сол үшін ризалығымды айтып жатырмын» – деген (Оразалин Кәмен. Абай ауылына саяхат.Алматы, «Жалын», 1994, 36-бет).
Сегіз қырлы қас шебер Серағаңның өмір жолын зерделер болсақ, 1913 жылы Троицк қаласындағы «Уәзифа» медресесінде дәріс алған. 1916 жылы Дала Өлкесінің төтенше комиссары Әліби Жангелдин отрядының «Қызыл керуен» труппасында өнер көрсеткен. 1922 жылы Орынбор қаласындағы Татар Халық ағарту институтында оқыған. Татар халқының «Ғалиябану», «Башмағым» секілді классикалық әндерін шырқаған. Сонда мәдениет тарихы пәнінен профессор Фамих Кәрімов лекция оқыған. Ол кісі:
– Сенің Серке деген атың қызық. Грекия еліндегі театр серкелердің, бұқалардың, текелердің сүзісуінен бастау алған. Соларды сүзістіріп тамашалаудан театрдың алғашқы нышандары туындаған, – дейді екен.
Немесе ұстазы Жүсіп Темірбековтің:
– Ау, сенің өзің бүкіл болмыс-бітіміңмен сахна төрі үшін жаратылғаның көрініп тұр ғой, – дегені ойға оралады.
1926 жылы 13 қаңтарда Қызылордада ұлт өнерінің жақсылары мен жайсаңдары Әміре, Иса, Қалибек, Елубай, Серке, Қапан, Құрманбектер қазақ театрының негізін қалады. Әлемдік, қазақ және орыс классикасының қайталанбас таңғажайып образдарының галереясын жасады. «Қыз жасындай мөлдір өнердің» дарынды өкілдері шүу дегенде сахна өнерінің тылсымын өткір сезімді, өзгеше қабылдауы, көркемдік табиғатын жыға түсінді. Алаш қайраткері Міржақып Дулатов «Қазақ театрының жылдық тойы» деген мақаласында: «Күлдіргі сөзі қызғылықты жаңа әндерімен Елубай, Серкелер көрінді», «мәйегіне біткен зеректігімен өнер майданына түскен әріптестеріміз әлеумет алдында сүрінбей, жылдық емтиханын жақсы беріп өтті» – деп жазады. (Дулатов М.5 томдық шығармалар жинағы. Алматы, «Мектеп», 2003 ж., 234 бет).
Әдебиет сыншысы Ғаббас Тоғжанов пен ақын Ілияс Жансүгіров «Қазақ театр өнері туралы» деген мақаласында: «Серке – арамза, атқамінер, бір ұрты май, бір ұрты қан, қу құйрық ханның уәзірі, бидің тоқпағы, жуанның тарпаңы – осы секілді кейіпкерлердің рөлдерін ойнаса, жақсы шығады» деп оның дарын қуатын айрықша атайды.
Өнердің мұзбалағы Серке атамыз ұлт мәдениет тарихындағы шамшырақтар Күләш Байсейітоваға, Сәбира Майқановаға, Хабиба Елебековаға ұстаздық өнегесін көрсеткен.
Серке Қожамқұловтың өнердегі асыл мұраты – өмірді, тұрмыс-тіршілікті, адамтану ғылымын түбірлеп терең тексеру, таразылау, сөз өнерінің құпиясына зерделілікпен үңілу, сонан соң ұдайы еңбектену, сөйтіп, «әр рөлдің өзіне тән үнін табу» екен.
Сахна қайраткері Серке Қожамқұловтың тұлғасын «барлық тіршілігімен, өнер-өнегесімен дүйім жұртқа ұстаз, періштедей таза, Сүлеймендей әділ, достыққа, қадірлестікке таптырмайтын ата» деп сүйсіне бағалапты Ғабит Мүсірепов (1979, 22 мамыр).
Серік НЕГИМОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, профессор
