Конституцияда «орыс тілі – ресми тіл» деген бап мүлде жоқ

Президент Қ.Тоқаев алдыңғы Жол­дауын­да «Ата Заң бойынша Қазақстанда бір ғана мемлекеттік тіл бар. Бұл – қа­зақ тілі» деді. Дұрыс жоғарыдағыға сәй­кес айтылған. Алайда еліміздің кейбір ақ­парат құралдарында орыс тілі «ресми тіл мәртебесіне ие» деген сөздер ай­ты­лу­да, бұл – өрескел қателік, қоғамды ша­­­тастыру. Неге дейсіз ғой? Конс­ти­ту­ция­ны, заңдарды қанша ақтарсаңыз да мұн­дай норманы таппайсыз. Демек, ха­­лықты тіл мәселесінде қоғамда дүр­бе­лең тудыру мақсатында кейбіреулер біл­местікпен шатастырып, адастырып, ушық­тырып отыр. Өйткені халықара­лық тәжірибеде ресми тілдің мәртебесі кей­бір елдерде мемлекеттік тілмен теңес­тіріліп, оны басқару, заң шығару тілі деп көрсеткен. Ал осыны кім, не үшін айтып отыр, бұл – қазақты өзге эт­нос­­тарды тіл дауына айдап салу әрекеті.

Тiлдердiң қолданылуының құ­қық­­тық негiздерiн реттейтін «Қа­зақстан Республикасындағы тiл тура­лы» арнайы заңның 4-бабында: «Қа­зақстан Республикасының мем­ле­кет­тiк тiлi – қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл – мем­ле­кеттiң бүкiл аумағында қоғам­дық қа­тынастардың барлық саласында қол­данылатын мемлекеттiк басқару, заң шы­ғару, сот iсiн жүргiзу және iсқа­ғаз­да­рын жүргiзу тiлi» деп көрсетілген.

Де­мек, аталған заң Конституциядағы мем­лекеттік тіл мәртебесін анықтап да­мыта отырып, қазақ тілі – мемлекетті бас­қару, заң шығару және iсқағаздарын жүр­гiзу тiлi деп бекітті. Заңдарды зер­де­лей келе айтатынымыз, Қазақстанда мем­лекеттік ресми тіл біреу – қазақ тілі!

Осы айтылғанды Конститу­ция­лық Кеңес 2007 жылы 23 ақпан­да­ғы №3 нормативтік жалпыға бiрдей мiн­деттi күші бар қаулысымен былай деп бекітті. Мемлекеттiк ұйымдар мен жер­гiлiктi өзiн-өзi басқару орган­да­рын­да мемлекеттiк тiл – қазақ тiлi мен рес­ми түрде пайдаланылатын орыс тi­лiнiң тең қолданылуы бұл соңғысына (орыс тіліне) екiншi мемлекеттiк тiл мәр­­­тебесi берiлетiнiн білдірмейді. Мем­лекеттiк тiл мәртебесiнiң үстем болуы оның жария-құқық саласында қол­да­нылуының айрықшылығы не басым­ды­лығы Конституцияда баянды етiлiп, заң­дарда белгiленуi мүмкiн екенiн бiл­дiредi. Жоғарыда көрсеткеніміздей Конс­титуцияда «орыс тілі рес­ми тіл» деген сөз, заң баптары мүл­дем жоқ. Алайда аталған 7-баптың 2-тар­ма­ғында: «Мемлекеттік ұйымдарда жә­не жер­гiлiктi өзiн-өзi басқару ор­ган­дарында орыс тілі ресми түрде қазақ ті­лімен тең қол­данылады» деп айтыл­ған. Демек, «ресми түрде» деген сөз тір­кестері бар, бі­рақ бұл «орыс тілі – рес­ми тіл» дегенді біл­дірмейді. Енді қай жерде, қалай орыс тілінің ресми түрде қазақ тілімен тең қол­да­ны­латынын айтайын. Олар мемлекеттік ұйымдар – азаматтық заңдарда көр­се­тілген, атап айтсақ мемлекеттiк кәсiп­орын­дар, мекемелер, шаруашылық се­рiк­тестiктер, акционерлiк қоғамдар, бас­қаша айтқанда құрылтайшысы мен­шік иесі мемлекет болатын компа­ния­лар мен заңды тұлғалар және жер­гiлiк­тi өзiн-өзi басқару органдары, мә­с­ли­хаттар. Осы айтылғаннан шығатын қоры­тындымыз, аталған мемлекеттік ұйымдарда қызмет ететін мамандардың барлығы қазақ және орыс тілдерінде іс жүргізе білуі міндетті. Енді осыдан келіп туындайтын бас­ты сұрақ, мемлекеттік тiл – қа­зақ тілі елімізде мемлекеттік тұрғыда қа­лай қолданылуы керек. Осыны анық­тау үшін біз күнделікті көріп, естіп жүр­ген Қазақстан Үкiметi, Парламентi жә­не орталық атқарушы органдар, ми­нистрліктер, тағы да басқа мемлекеттік тіл­ді біліп сөйлеуге міндетті ме деген ой туындайды. Конституцияға, заңдарға сарап­тама жасап, осы аталған мемле­кет­­тік органдарға, жоғарыда айтқа­ны­мыз­дай орыс тілі ресми түрде қазақ тілі­мен тең қолданылатыны жайлы бұ­­лар­ға қатысты ереже жоғын салыс­ты­рып білдік. Өйткені «мемлекеттік орган» мен «мемлекеттік ұйым» ұқсас ұғым­дар бол­ға­нымен, Конституцияда бө­лек қол­да­нылған және де олардың құ­қықтық мәртебесі мүлдем өзгеше. Мем­лекеттік орган белгілері Әкімшілік рә­сімдік-процестік кодекстің 4-бабында беріл­­ген, олар – жалпыға бірдей мін­дет­ті мінез-құлық қағидаларын айқын­дай­тын актілерді басып шығару, әлеуметтік маңызы бар қоғамдық қатынастарды бас­қару және реттеу, мемлекет белгіле­ген жалпыға бірдей міндетті мінез-құ­лық қағидаларының сақталуын бақылау жө­ніндегі функцияларды мемлекет атынан жүзеге асыратын мемлекеттік билік ұйымы. Осы кодексте көрсетіл­ген­дер арқылы біз мемлекеттік ұйым­дарда аталған белгілердің функциялары жоғын білдік. Қазақстан Үкіметі туралы консти­ту­циялық заңның III тарауында мем­ле­кеттік органдарының тізбесі берілген, олар Президент, Парламент, министр­лік­­тер, жергiлiктi атқарушы органдар деп көрсетілген. Тек қана осы тізбеде 4-бап­та берілген барлық белгінің барын бай­қадық, осылай мемлекеттік орган­дар­дың ерекше айырмашылығын білдік. Ай­тылғаннан түсінгеніміз, осы 7-бап­тың 2-тармағында көрсетіл­ген­дер­ден бас­қалалары –барлық мем­ле­кет­тік ор­ган Үкімет, Парламент, ми­нистрлік, агент­тік, т.б тек қазақ ті­лінде сөйлеп, қыз­мет етуі керек, бұл – Конституция талабы. Тағы осы ойымыздың дәлелдемесі, ол Конституцияның 41-бабындағы Қа­зақ­стан Президенті болып тумысынан рес­публика азаматы саналатын, мем­лекеттік тілді еркін меңгерген, рес­публика азаматы сайлана алады делінуі бо­лып тұр. Парламент палаталары тө­ра­­ғаларының мемлекеттiк тiлдi мiн­дет­тi түрде еркiн меңгеруi керек деген ба­п та Конституцияда бар. Конституциялық Кеңес 2007 жыл­ғы нормативтік қаулысында мем­лекеттiк ұйымдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының ресми тұл­ғалары көпшiлiк алдында сөз сөй­ле­генде, мемлекеттiк органдар мен жер­гiлiк­тi өзiн-өзi басқару органдарының рес­ми бланкiлерi, ұлттық валютада, же­ке басын куәландыратын құжаттарда қа­зақ тiлiне басымдылық берiлуi керек еке­нін бекітті. Бұл жазылғандар Негiзгi Заң қазақ тiлiне жария-құқықтық маңыз бере отырып, оның мәртебесiнiң үс­тем­дiгiн көздейтiнiн айғақтайды деді. «Неге мемлекеттік тiл – қазақ тілі?» де­ген сұраққа жауап іздесек, ол Конс­ти­ту­циянын преамбуласында айтылған: «Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қа­­­­зақстан халқы, байырғы қазақ жерiн­де мемлекеттілік құра отырып, қазiргi жә­не болашақ ұрпақтар алдындағы жо­ғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне оты­рып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды не­гiз­ге ала отырып, осы Конституцияны қа­былдаймыз» делінген. Басқаша айт­қан­да, жер де, ел де қазақтікі деп мо­йын­­дап айтылған сөз. Енді Үкімет, министрлер, депу­тат­тар 1995 жылғы 30 тамызда рес­пуб­ликалық референдумда бүкіл Қа­зақстан халқы бірлесе келе бірауыздан қа­былдаған «Конституцияның мемле­кет­тік тiл – қазақ тілі деген талабын не­ге шала орындайды?» деген үлкен сұ­рақ туындайды. Конституциялық Кеңес қау­лы­сын­да қазақ тiлi – Қазақстан мем­лекеттiлiгiн айқындайтын фактор­лар­дың бiрi, оның егемендiгiн рәмiз­дей­дi, – деді. Жоғарыда келтіргеніміздей Қа­зақ­стан Үкiметi, Парламентi жә­не орталық атқарушы органдар, т.б тек мемлекеттік тілде іс жүргізіп, сөй­леуі керек, бұл – Конституцияны бұл­жыт­пай орындау. Қорытындылай келе айт­пағымыз, биліктің мемлекетті бас­қару, заң қабылдау, қолдану тілі – қазақ тілі.Ұлттық идеология қазақ тілінен, ді­лінен, қазақ халқының көне тари­хы­нан бастау алады. Егер де біздің мем­ле­кетіміз мыңдаған жыл бойы қа­лып­тасқан қазақ халқының әдет-ғұрпын, ру­хын, тілін идеологияның басты тұ­ғыры ретінде қабылдаса, қазіргі аумалы-төк­пелі заманнан теңселмей өтеміз.

Айыпқан МУХАМАДИЕВ, заң ғылымының кандидаты