Қасымхан Бегмановтың көкжиегі

Қасымхан Бегмановтың ақындығы дәлелдеуді қажет етпейді. Оның талан­ты­на Жұмекен Нәжімеденов, Қадыр Мырза Әли, Есенғали Раушанов, тағы да басқа клас­сиктер баға берген. Ал биылғы жылы Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлыққа ұсы­нылған шығармалардың арасында ақынның «Көк­жиек» атты жинағы бар еді. Абай атындағы мемлекеттік сыйлық жөніндегі ко­миссияға ақын-жазушының бір, ары кетсе, дилогия (трилогия) кітабы негізге алынады. Сон­дық­тан сөз «Көкжиек» туралы болады. Бұл жинақ­қа ақынның өлеңдері мен «Алашорда аманаты» дастаны, «Мұстафа Шоқай» атты тарихи поэти­ка­лық драмасы және «Ер Төстік» поэтикалық дра­масы енген. Жинақтың «Көкжиек» аталуы бекер емес. Кітаптың 13-бетіне берген мына өлеңі: «Үлгі болған жұмбақтау ғұмырыммен, Ұлы ақындар тербеді тұғырымен», – деп басталған. Мұқаба сыртына осы өлең­нің соңғы екі шумағын да жазып қойған. Ақын­ның өзі: «Толғандым сезім баурап жүрегімді, Жасымнан берді Алла тілегімді. Қаршадайдан түскен соң қара жолға, Бақытқа бөлегім кеп ұлы елімді», – дейді. Соңында: «Өткелдер өкіндірмей өткізбеген, Мұрат та азаптарын шеккізбеген. О, дариға-ай, арманға жетеледі, Көкжиек маған мәңгі жеткізбеген. Бұрынғылар соңында жол қалдырған, Кейінгіге қалар іс қолға алдырған. Бұл кітапқа өлең боп тұтас енді, Көкжиегім – аңсаған, толғандырған», – деген жолдарымен ақынның кредосы да, кі­­тап атауының мән-маңызы да белгілі бо­­ла­ды, яғни лирикалық кейіпкер – ақын­ның өзі, сондықтан оқырманымен шы­найы. Қасымхан Бегмановтың поэзиядағы орны, өзі айтқандай, «Бес ғасырда бір-ақ рет туатын» және оқырманға «Тере­зең­ді жыр боп қағып тұратын» ақын болуы әб­ден мүм­кін. Оған еш шүбә жоқ. Себебі бүкіл санасымен туған хал­қы­на аппақ қардай арымен қызмет ету­ді мақсат еткен тұлға үшін бұл бос қиял емес. «…Әлі талай ғасырларда жалындар, Жырларымды саналарға салыңдар. Менің мәңгі мұрам болып қалыңдар, Әр мұрамда қардай аппақ арым бар. Алыңдар! – дейтін ақынның қай шы­ғар­масын оқысаңыз да, шынайы ой – қар­дай аппақ ары бар және «Адал сүт еміп ауыл­­дан шыққан ұл» арқылы тазалықты кө­ре­сіз. Ол сөзбен ғана жұбатпайды, Қасым­­хан Бегмановтың қайраткерлігі – ха­лыққа болсын деген қызметі, бүкіл қазақ үшін поэзиясын әр жанрда ұсынып, әр саланы қамтуды ойлауы – куә. Қардай аппақ ары бар ақын «Алаш­орда аманатын» поэма жанрында ұсынды. Бүгінде халықтың көзі ашық, Ала­шорда тарихын, ұлттық мемлекет құру мұра­тын, қайраткерлерді мектеп оқушысы да біледі. Сондықтан Қасымхан Бегма­нов­тың «Алашорда аманаты» қазақ халқының ба­сынан өткен нәубет кезеңді ұмытпауға ша­қырады. Рас, Мұстафа Шоқай Алашорда құра­мын­да болғаны көп айтылмайды. «Мұстафа Шоқай жолымен» кітабында Түр­кістан, Ташкент кезеңіне қатысты кө­лемді сұхбаттар бар, сол мәліметтер көп жағ­дайдан хабар береді, яғни Қасымхан Бег­мановтың «Алашорда аманаты» деп та­қырып қоюында қателік жоқ, ұлт мұраты үшін бастарын бәйгеге тіккен ардақты тұл­ғаларды қазақтың соңғы ханы – Кене­сары­дан бастап, ұлттық идеяны алға шы­ғара­ды. Тіпті, түрлі саяси бағытта («сәдуа­қасов­шылар», «шоқайшылар», алашшылдар) болса да, армандары – Қазақтың тәуелсіздігі еді. 1917 жылы 5 желтоқсанда Орынбор қа­ласында өткен Жалпықазақ съезінде Ұлт кеңе­сі – Алаш үкіметі құрылып, ол үкімет­тің басшысы – Әлихан Бөкейханов, ал Мұс­тафа Шоқай осы Кеңестің және Үкімет мү­шесі қатарына кірген. Поэмада лирикалық кейіпкер – ақын­ның өзі, бірақ ақынмен бірге Қа­зақ даласы, қазақтың тарихы оқыр­ма­ны­мен ертіп, бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанға жет­кізеді, жүріп өткен жолды көз алдыңыз­ға әкеледі. Мұстафа мен Әлихан, Ахмет – бәрі бір зиратта жатқан жоқ, бірақ Қазақ тари­хындағы осындай абзал тұлғаларды та­ныстыра отырып, бүкіл қазақтың мұң-за­рын жеткізу мақсат болған. Аппақ Ай нұрын төккен сары алабым, Жаныма нұр құюға жарамадың. Ғасырдан ғасырларға көш бастаған Қатепті қайда кеткен қара нарым? – деп, ұлттың ардақты тұлғаларын жоқтайды. Қа­зақтың соңғы жырауы – Махамбеттің «Қас үлектен туған қатепті, Қара нар керек біздің бұл іске» деген ұраны еске түседі. XXI ғасыр ақыны тағдырлы сын сағатта ел­дің, халықтың мүддесі үшін қызмет ете­тін тұлғалар қай заманда да қажет екенін осы­лайша еске салады. Ақын: «Сағыныштан жанып кеткен отызда Мен Төлеген Айбергенов едім ғой...» – дей­ді өзін, ұлттың мықтыларын сағына­ты­нын осылай сездіреді. Бірақ ақын оқырманды пессимизмге қал­­дырмайды. Талдыбейіт деп ата­латын жерде Әлихан Нұрмұхамедұлы­ның әкесі жатыр, сол бейітке Бразилия аға­­­шы­ның шыбығын қадаған, сол ерекше ағаш әлі күнге дейін көгеріп тұрғанын айта ке­ліп: Адал боп, ата тарих пен ежелгі әдет-ғұрыпқа, Алуан да алуан елдердің өткен жолдарын сұрыпта. Қара бастарын ешқашан мәселе етіп қоймаған, Қазақтың қамын қамығып, тереңнен тартып ойлаған, Алашорданың жас ұрпақ ұлы, Аманатын ұмытпа! – дейді. Ақын осы­лай­ша Алаш идеясына құр­метті, аманаттың қадірін жеткізеді. Бір поэма дегенмен, ақын шығарма соңын­да жазған түсініктерінің өзін­де Әлихан Бөкейхановқа, басқа да тұл­ғаларға маңызды мағлұматтар қамтылған, яғни оқырман үшін ғылыми ақпараты да пайдалы. Жинаққа сонымен бірге ақынның «Мұс­тафа Шоқай» атты 1 бөлімді, 7 көрі­ністі тарихи поэтикалық драмасы да ен­ген. Драмаға тән тартыс, әрине, Мұстафа Шоқайдың өзінің өмірінен-ақ жет­кілікті. Бірақ сонда да көркемдік тұрғыдан ақын, драматург Қасымхан Бегманов бір­неше эпизодты бүгінгі көрерменнің де қа­былдауына ұтымды ұсынған. Мұстафа мен Марияның пойызда келе жатқан жо­лын­дағы қауіпті жағдайлардың бірнеше дүр­кін қайталануы оқырманның көңілін сах­нада ұстауға қызмет етеді. Ал тексеру­ші­лердің қолына түспей, аман өткен сәт­терінде қуанған Мария: «О, Жаратқан ием! Дарып бізге киең Өзің панаға алдың, Тар жерде мына Құтқарып қалдың», – дейді. Мұстафа мен Марияға Жаратқанның кө­мегі бір емес, бірнеше жерде бо­­лып­ты. Ол қалайша? Көрініс үстінде та­ри­­хи зерттеулерді оқымай-ақ, дәл сол сәт­­те халқы үшін ниеті түзу жандарға Жа­рат­­қанның өзі көмектесетіні көрер­меннің фо­льклорлық санасына әсер етеді. Қарғалыға жетіп, ол жерден де тек­серу күткен кезде поезд тоқтамай өтіп кетіп, Жұрынға жеткендерінде ары қа­рай жүрмейтін болып, тағдырын қосқан екі мықты қара жолдың бойымен қол ұста­сып, Темір ауданына келеді. Мұнда оларды бүкіл ауыл құрметпен қарсы алады. Себебі елді аузына қаратып отырған ақылман Ха­зірет ақсақал бар. Хазірет кейіпкер ре­тін­де дін адамы сияқты болғанымен, Мұс­тафаның бар хабарын біліп отырған дана ти­пінде сомдалған. Сондықтан ол: …бастаған мына майданың, Созылар, балам, кемінде, Жүз жылға кетер күресің, – деген сө­зін­де ұлттың қамын ойлаған дана қарттың бей­несі көрінеді. Мұстафаның: «Соңғы демім шыққанша, Қызмет етем халыққа», – деген сөзі­нен кейін Хазірет: … Алақұйын замандар, Ұрпақ бәрін бағамдар. Бас көтерді құл-құтан, Атқа мінді жамандар. Шерлі көкірек толғайды, Айтпайын десем, болмайды. Арқалап дұшпан жаласын Алысқа ұзап барасың. Оралмастан сол жақта Біржолата қаласың. Жан-жағыңнан қысқанмен, Қарсыласып дұшпанмен, Сырыңды елден жасырма Ғасырлардан ғасырға Даңқың кетер аңыз боп, – деп болжау айта­ды. «Көкжиек» аталған жыр жинағынан көк­жиек сарыны алдыңыздан шығады. Ол ақын­ның аппақ қардай таза көңіліндегі са­ғынышымен астасып жататын поэти­калық көкжиекке тартады. «Ұйқас таппай жүр демегін, шырағым, Кім ұмытар Алашорда ұранын?! Мола таппай жер бетінен, дүние-ай, Көкжиекке Құран оқып тұрамын», – дейді. «Көкжиекті» бір қарап шыққанда, өзге ақындар айтатындай жарқ-жұрқ сөз тір­кестер мен жан баласы айтпаған дей­тіндей метафора, теңеулерді түйдек-түй­дегімен көргім келгені жасырын емес. Бірақ «Көкжиекке Құран оқу» ақынның поэти­ка­лық қуаты емес пе?! Әрине, солай! Тек бұл бір ғана қолданыс емес, «Шүберек» өлеңін оқы­саңыз да, бұл ғазалдан үзіндіні бөліп алып ұсыну мүмкін емес, тұла бойы құрыш­тай сом өлеңге айналған. Және өмірдің пәл­сапа тереңіне тартады. Дегенмен мысал үшін: «Адам көркі – шүберек, шүберекке орандым, Жанарыңнан үзілген бір тамшы жас болармын», – дегенін көзбен оқып қана өтіп кету мүмкін емес екенін айту дұрыс болады. Қасымхан Бегманов мұң ақыны ма? Мұң бар жерде ойлану бар шығар. Ол үшін ақынды «кінәлау» дұрыс емес. Алыс шетел әдебиетіне көз салмай-ақ, көр­ші елден өзіміз жақын білетін А.Пушкин де, М.Лермонтов та, Н.Некрасов та орыс хал­­қының мұңын поэзия тілімен жеткіз­генін ойлайық. Әлде Қасымхан Бегманов поэзиясында жеке бастың мұңы басым бо­лып кетті ме? Бәлкім, біреулер өмірі мұң­ға толы ақын ретінде көре ме? Ақын­ның «Көкжиек» жинағын оқу барысында осыны да ойладым. Бірден айтайын, Қасымхан Бегманов тағдырға реніші бар жеке бастың мұ­ңын айтатын деңгейдегі ақын емес. Ауыр жолды таңдағам, жеңіл жолда бақыт жоқ, Аламанда алаңсыз керілуге уақыт жоқ, – деп бастаған өлеңінде: Кейде маған дес бермес, қиындықтар ұнаған, Тұра алмастай сүрініп, құздан ұшып құлағам. Мұң шақпайтын боп алдым, жатсам-дағы етпеттеп, Қасарысып айтпадым, жақынға да «Кеп кет», – деп, – жазып отыр. Себебі: Мені мәңгі аяулым, ар-ожданым күзеткен, Қара жолдан сұрарсың ары-бері жүз еткен!, – деп тұр. Сондықтан оқырман тағы да ақын­ның аппақ қардай арымен дос бо­лып, оны өзінің жанына серік етіп, нық қа­дам­мен өмір сүре береді. Ақынның туған жеріне, қасиетті Түр­кістанға арнаған өлеңдерінде «Алашым ме­нің, Айбарым, сұстым, асқағым» деп, ту­ған елді ұлықтау, тарихи тұлғаларды үлгі етуі тұрақты. Оның мұңы халқымен бірге, яғни «Қазақ деп өткен Қасымхандардан қал­ған мұң». Дегемен қазақ тарихындағы мұң уақытша ғана болсыншы, болашақ ұр­пақ жарқын өмір сүретін болсын. Қасым­хан Бегмановтың поэзиясында қазақтың тарихын бағалайтын болашақ ұрпаққа: Беу, жас ұрпақ, адал болып ата тарих, салт-дәстүр мен ғұрыпқа, Халқымыздың өткендерін сұрыпта. Біздің халық жылтыраққа елең ете қоймаған, Ел мен жердің ертеңін тереңінен ойлаған, Бабалардың Аманатын ұмытпа! – дейді. Кей сәттерде қазақтың ардақты ақы­ны Төлеген Айбергеновтың сағы­ныш сарыны да, өлең өрудегі формалық, техникалық ерекшелігі де аңғарылатын сияқты болғанымен, «Таңғажайып ақын болып қалғым кеп, Тәңірімнен жалбарынып сұрадым» деген XXI ғасыр ақыны ұлы Абайдың «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Қиыннан қиыс­тырар ер данасы» талабына жауап поэ­зиясы куә. Тек Айбергенов ықпалы ғана емес, терең ғасырлардан үн қататын фо­льк­лорлық жырлардың да, авторлы ауыз әде­биеті өкілдері – жыраулардың да ық­палы айқын аңғарылады. Бұл дәстүрді сақ­тау – поэзиядағы ұлттық менталитетті, қа­зақтық үнді жоғалтпауға қызмет ететін алтын көпір. Ақынның жан азығы фольклордан да­ритын рухтылыққа, көркемдікке бай, ол Қасымхан Бегманов поэзиясының құнары болған. Ал Қасымхан Бегманов поэзия­сын­дағы құнарлылықты қазақтың құдіретті ақыны Жұмекен Нәжімеденов «Бастау» атты жас ақындар топтамасы туралы мақа­ла­сында жазған. Нақты айтқанда, ол: «Та­лант – құнарлы топырақ қана. Топырақ өзді­гінен өнім бермейді, оған дән себу, оны күтіп, баптау керек. Сонда ғана ол ырыс-берекеге айналады. Қасымхан мына жина­ғымен топырағын танытты», – деп жазған. Бұл – шын ақынның болашақ мықтыны тануы, бағалай білуі. Қасымхан Бегманов­тың құнарлы топырағы жаратылысынан, тумысынан, тегінен. Ол Құдай берген құ­нар­лылықты өмір бойына азаматтық, қай­раткерлікке айналдырған Қасымхан Бегмановқа айналды және шығармашы­лы­ғына талай буын ұрпақ қуә болатыны сөз­сіз. Кез келген ақын қайраткер бола ал­майтыны аян. Ал Қасымхан Бегма­нов­тың қайраткерлігі оның қазақ тари­хындағы ақтаңдақтардың орнын толтыру­дағы және ұлттық құндылықтарды зерт­теуші, насихаттаушы болуы («Этнографпен әң­гіме», «Дәстүр» журналы) және осы та­қырып­тарды әдебиетте де сөйлете білген ең­бегімен айқындала түседі. Қасымхан Бегмановтың ақындығына қо­са, оның азаматтық, тұлғалық қай­­рат­керлігі – қазақ ұлты үшін, ел үшін өмір­лік кредосына айналғанына дәлел. «Мұстафа Шоқай жолымен» атты ғы­лыми экспедиция ұйымдастырып, оның нә­ти­жесі кітап-альбом және төрт сериялы фи­льм жанрында ұсынылуы зор еңбекті көр­сетеді. Бір ғана Мұстафа Шоқай емес, оған қатысы бар көптеген жайлардан қа­нық­тыратын тарихи құжаттарды молынан табуы кітаптың да, фильмнің де бағасын, құн­дылығын арттыратыны сөзсіз. «Мұстафа Шоқай жолымен» тарихи-де­рек­ті, танымдық сапарнама бір докторлық дис­сертация емес, оның бірнешеуін орап ала­тын құнды дүние. Себебі Мұстафа Шо­қай­дың өмірін және қоғамдық-саяси қыз­метін жан-жақты, яғни алты бағытқа бөле отырып, әр бағыттың атауына сәйкес тиісті тарихи құжаттарды тауып, олардың кө­шірмелерін ұсынуы, сол кезеңге бай­ла­ныс­ты оқырманның қызығушылығына жауап беретін естеліктер мен қажетті кездесулер ұйым­дастырылып, олармен болған сұх­баттар (Түркістан легионының жетекшісі бол­ған Уәли Каюмханның көзін көрген, не­містердің концлагерінде ауыр азап­тау­ларды басынан өткерген түркиялық Әлім Алмат ақсақал, Ахмет Зәки Уәлиди Тоған­ның шәкірті доктор Гүлшін Шандарлыоғлы, т.б.), тұлғаның өміріне қатысы бар түрлі ба­сылымдар, яғни шоқайтанудың арнаулы энциклопедиясына айналған. Ақиқат үшін айту керек, еліміз Тәуелсіздік алғаннан бас­тап шоқайтану саласында біршама зерт­теулер, жұмыстар атқарылды. Соның бірі – Дархан Қыдырәлінің де «Мұстафа Шо­қай» атты зерттеу кітабы алты бағытты қам­­­­тығанын айтуымыз керек. Ал Қасымхан Бегмановтың Мұстафа Шо­қайға арнаған кітап-альбомы кешенді зерт­теушілік сипатымен ерекшеленеді, шо­қайтануға өзінің үлесін қосуымен құн­ды. Бұл кітап өткен ғасырлардан сыр шер­­тетін сарғайған қағаздардан сыр тартып қана қоймай, зерттеушілік ең­бегі оқырманның жанын тербейтін әсерге толы. Алаштың ардақты тұлғасы Мұстафа Шо­қайды бірсыдырғы сөздермен шек­те­мей, қазақтың болашағы үшін ұлы мұратты, биік мақсатты тәуелсіздік жолына сақтауға үлгі болатын қаммен жазылған. «Көкжиек» кітабында автордың «Мұс­тафа Шоқай» атты тарихи поэтикалық дра­масы да енген. Енді жанры ерекше осы шы­ғарма туралы айтуым да керек. Дра­малық шығармада келтірілген әр сөздің тари­хи тұрғыдан дұрыс екеніне ешқандай шүбә жоқ. Тек болашақта театр режис­сер­лері сахналанатын болса, болашақта ес­кер­се деген бір-екі ұсынысымды да айтуды жөн көрдім. Спектакльдерде идея және тар­тыс маңызды, «Мұстафа Шоқай» дра­масының мақсаты – ұлы идеяны наси­хат­тау, тек монолог көптеу болып кеткен сияқ­ты, поэтикалық десе де, сөзден гөрі оқи­ғаларды, қимыл-әрекеттерді қоса түссе, қиын кезең ашыла түсер еді деген ой келеді. Бұл Хазірет бейнесі үшін де қажет бо­лып тұр деп ойлаймын. Мұстафа Шо­қай, шын мәнінде, Хазіретпен немесе дін өкілімен кездесіп, батасын алды ма? Әде­биеттанушы ретінде, өнертанушы ре­тінде мен жиынтық бейне ретінде қабыл­да­дым. Себебі ел дұрыс сөзін айта алатын адам­сыз емес. Қиын кезеңдерде де сөзі түзу адам­дар, ақсақалдар болған. Тек осы дра­мада кейіпкер Хазірет деп аталғандықтан, сол кезеңде большевиктердің молдаларды да, мешіттерді де қырып-жойған әрекетін сурет­тейтін көріністер мен тартысты оқи­ғалар қосылғанда, монолог бірсарын­ды­лық­тан арылар еді. Бұл болашақта сахналау кезінде ес­кері­летін шығар, ал драманың идея­сы, поэтикалық қуаты сөзсіз, даусыз. Жи­нақ­қа да, шығармаға да нұқсан келтіріп тұр­ған жоқ. Мұстафа Шоқай армандаған, өзі сол жол­да жанын қиғаны айтылумен бірге қазіргі түркі халықтарының бірігуі тура­лы да бір сөздер қосылса деген де ой ке­леді. Әрине, әркім өзінің көргісі келетінін қос­са дей беруі мүмкін, себебі шығар­ма­шы­лық­тың адамына әрдайым ізденіс тән. Оны ав­тордың өз еркіне қалдырамыз. Қасымхан Бегмановтың «Менің Мұс­та­фам» монодрамасының сәтті қойылғанын өнер­тану докторы, профессор Бақыт Нұр­пейіс «Қазақ әдебиеті» газетінде (24 маусым 2022 жыл) жазды. Сонымен бірге «Көкжиек» жина­ғын­дағы «Ер Төстік» поэтикалық драмасы да фольклорды шығарма­шы­лық­пен дамытудың жақсы үлгісі болып шық­қан. Қазіргі заманның жас ұрпағы үшін, қоғам үшін маңызды. Былтыр Алматы қа­ла­сында Мемлекеттік қуыршақ театры сах­­­наланған «Ер Төстік» пьесасы аншлагпен өтті. Пьесаны драматург, режиссер, суретші, ком­позиторлар мен актерлер тобы шебер­лік­пен ұсына білді. Бұл шығарманың жа­сөспірім көрермендер үшін тәрбиелік маз­мұны басым екенін өнертану кан­дидаты, доцент Зухра Исламбаева «Ерлікті дәріптейтін «Ер Төстік» атты мақаласында атап өтті («Егемен Қазақстан», 13 шілде 2021 жыл). Осылайша Қасымхан Бегманов пье­салары қағаз бетінде, кітап парақ­тарын­да қалмай, сахналарда өмірлерін жал­ғастырып, көрермендер жүрегіне жол тап­қанына куә боламыз. Қорыта айтқанда, ақын, драматург Қа­сымхан Бегмановтың «Көкжиек» жи­нағы ізденіске толы шынайы шы­ғар­машылықтың, қайраткерліктің үлгісін көр­сетеді және бағалануы тиіс құндылық. Ақын Қасымхан Бегмановтың ақындық «Көкжиегі» бір жинақпен шектелмейді. Әдеби кеңістікте жұртты елең еткізген «Таш­кентпен қоштасуы», «Шерлі Түркі­ста­ны», басқа да қадау-қадау шығармалары оқу­ды талап етеді, оқыдық қой, енді ақын лайықты бағасын алу керектігін де еске са­лады.

P.S.

Абай атындағы әдебиет пен өнер саласындағы Мемлекеттік сыйлыққа қатысты реніштің бұрыннан бар екені жасырын емес. Ендігі жерде мемлекеттік сыйлыққа үміткерлер де, әдебиетсүйер, өнерсүйер жұртшылық та әділдікті көргісі келеді. Сондықтан әділдікті, адалдықты қалыптастырудың жолдарын Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі Ерлан Тынымбайұлы Қариннен бастап Мемлекеттік сыйлық жөніндегі комиссияның барлық мүшесі ойланса екен деген тілегіміз бар. Мүмкін таза оймен тәуелсіз сараптама жаздыруды қалыптастыру қажет шығар.

Риза ӘЛМҰХАН, филология ғылымдарының докторы

 

Серіктес жаңалықтары