1654
Адай жылқысы: аңыз бен ақиқат
Адай жылқысы: аңыз бен ақиқат
Түменбай Қалжанұлы – Маңғыстау облысының ауыл шаруашылығы саласында ұзақ жылдар бойы еңбек еткен азамат. Агроөнеркәсіп саласының ардагері. Адай жылқысын насихаттап, өңірде жылқы шаруашылығын дамытып және оның мәселесін мемлекет деңгейінде біраз жылдар бойы көтеріп жүрген Қалжанұлымен болған сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.
– Түменбай Қалжанұлы, күні кеше ғана Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев Маңғыстауға келген сапарында «Қазақ Адай жылқысын әлемге таныта алса, бұл біздің тағы бір тамаша брендімізге айналады. Сондықтан Үкіметке оны ғылыми түрде асылтұқымды мал ретінде тану және көбейту үшін тиісті жұмыстарды жедел қолға алуды тапсырамын», – деп айтып, тиісті орындарға шегелеп тапсырма беріп кетті. Біз сізді осы Адай жылқысын насихаттаушы ретінде жақсы білеміз, қуаныш құтты болсын!
– Қуаныш ортақ. Бұл күнді, осы сәтті бүткіл Маңғыстау жұртшылығы қашама жылдар бойы сарыла күтті. Қаншама әкелеріміз бен ағаларымыз осы сөзді Мемлекет басшысының аузынан ести алмай арманда кетті. Міне, төккен тер, еткен еңбек ақталды. Олар да топырағында бір аунап түсіп жатқан болар!
Айтып өтер жайт, мен Адай жылқысын терең зерттеп жүрген жан емеспін, тек мамандығым мен жұмысым мал шаруашылығына қатысты болғандықтан аздаған білетінім бар болар.
– Бүгінде біреуге – аңыз, біреуге – ақиқат – Адай жылқысы туралы талай кітап, талай ғылыми еңбектер жазылды. Алайда соңғы жылдары ғана қоғам текті жылқыға бет бұрып, жұртшылық назар аудара бастады. Неге?
– Білгенімді айтайын. Әрине, сонау ықылым заманнан жылқының бұл түрі ауыр жүрістің қай түріне де төзімді, шыдамды, әсіресе әскери мақсатқа жарамды екендігін біздің ата-бабаларымыз алдымен білді. Білді де пайдаланды. Өрісін кеңітіп, талай жерді жаулап алды. Алысқа бармай-ақ, далалықтар Ресейді 300 жыл бодандықта ұстағанын айтсақ та жеткілікті. Шапшаң жүрісті, шалт қимылдайтын ат мінген көшпенділер таудан аққан сел сияқты, жолындағысын жапырып өтті. Алайда кейін Моңғолдардан соғыс тактикасын үйреніп, солар сияқты шапшаң жүрісті, ұзақ жолға, мініске төзімді, күй таңдамайтын, аштыққа да шөлге де шыдамды атпен әскерін қамтыған князь Александр Донской Мәскеу түбінде Мамай ханның әскерін тас-талқан етті. Міне, сол кездегі аттың құдіреті!
Жалпы, көшпенділердің тарихы тұлпарлардың тұяғымен жазылғаны бесенеден белгілі. Оның ішіне Қазақ деген ұлт – біз де кіреміз. Біздің бұл «артықшылығымызға» ішкі және сыртқы жаулар да қол қусырып қарап отырған жоқ. Олар да білетін бар айла-шарғысын жасады, барымталап тәуір деген атты ұрлады, тұқым алып қалуға тырысты. Сулы, нулы жерлерді басып алып, шөлді, құмды аймақтарға тықсырды. Қайткенде де қазақты аттан түсіруге тырысты. Олардың ойы белгілі бір дәрежеде жүзеге асты да, бірақ ұлттың бойындағы кодын жойып жібере алған жоқ, ежелден жылқымен тектес, тамырлас халық туған топырағында қайта түлеп жатқан болуы керек деп ойлаймын. Жұрттың жылқы малына, соның ішінде Адай жылқысына ерекше ықылас танытуы осыдан шығар.
– Айтыңызшы, Адай жылқысы деген қандай жылқы? Қазақтың өзге жылқыларынан түр-тұрпаты ерекше ме?
– Ееее...(кеңкілдеп күліп алды). Бұл сөзіңе Есенғалидың «Тұсаулы тұр боз шолақ.
Ойқы-шойқы, орда-шорда бітімі,
Кетіпті әбден жануардың ыпыны.
Бұл – кешегі бір күндерде,
Үш қиянның еліне
Шапса, бәйге бермеген
Есіл біздің Көкжұлынның тұқымы» деген бірауыз өлеңімен ақ жауап беруге болады екен. Көрмеген адамдардың көз алдына Адай жылқысы дегенде кеудесі аяққаптай, тұяғы шомбалдай орыстың немесе Арап пен Түркіменнің сүйріктей сұлу аттары елестеуі мүмкін. Бірақ 90-100 шақырымға тәулік бойы тынбай шабатын Көкмойнақ жылқыға ондай сұлулық пен шомбал дененің құны көк тиын.
Жалпы деректердің айтуы бойынша, Адай жылқысының XVIII ғасырдың 20-25 жылдарынан бастау алатын сынды. Табиғаты белгілі. Қоныстың өзі бірде бар, бірде жоқ. Жазымыз ыстық, ылғал жоқ. Қаталап бара жатса, Каспий теңізінің ащы суын ішеді. Маңғыстаудың қараойына мал қыстаса, көктем-жазға салым Үстіртке, Жем-Сағыз, сонау Арқаға асады. Жылда осы жағдай қайталанады. Осындай жүріс-тұрысқа қандай жылқы шыдайды? Әрине, осы жағдайға бейімделген мал ғана сыр бермейді. Яғни, Адай жылқысын, табиғаттың өзі сұрыптап шығарды, шалдардың күнкөріске қарай жасаған, халықтық селекциясы деуге әбден болады. Әрине, сонымен қатар бұл жылқыда Түрікмен жылқысының да қаны бар. Жоқ десек, өтірікші болар едік. Екіншіден, бұлар Каспий теңізінен бастап, сонау Аралға дейін – Батысқа қарай, жергілікті тұқымдар.
– Одан ары қарай қандай тұқымдар? Жалпы қазақта жылқының қанша тұқымы бар?
– Қазақта жылқының 3 тұқымы болған, сонау Шығыста, таулы аймақта – Найман жылқысы, одан бері қарай орталықта – қазақтың жабы жылқысы, жоғарыда айтып өткенімдей, Аралдан Каспийге дейін аралықта Адай жылқысының түрі бар. Кейін осы Жабыға тұқым (порода) атағы – Қазақтың Жабы жылқысы деп берілді. Ал Адай жылқысы әліге дейін түр деген атаудан құтыла алмай келеді. Найман жылқысы да түр, тіпті бұл жылқы жойылып кетіп, тек 2000 жылдан бері қарай, азаматтар оны қайта тірілтіп, «Жылқы тарихына» тіркетіп, қосты. Оны жасаған Қазақтың мал шаруашылығын және мал азығы өндірісін ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлері.
Кешегі жаугершілік, Қалмақ-Жоңғар шапқыншылығы кезінде де қазақтың бүткіл әскерінің астында осы Адай жылқысы болды. Мүмкін, қолбасшылары, бай-бағыландары Қазанат мінген болар, бірақ негізгі әскердің тақымында осы Көкмойнақтың тұқымы болды. Ол енді арнасы кең, бөлек әңгіме.
– Жалпы, жылқы тарихын зерттеушілер оны кезең- кезеңдерге бөліп жүр. Соның орта тұсы – кешегі Кеңестік дәуір. Білуімізше, өткен ғасырдың 40-жылдары Адай жылқысын зерттеу, оны асылдандыру жұмыстары біраз белең алған сияқты, солай ма?
– Дұрыс айтып отырсыз. Кеңестік кезеңнің жақсы да, жағымсыз да жағы бар ғой. Оны тарих безбендей жатар. Біздің білетініміз – сол кездері Адай жылқысына айрықша назар аударыла бастады. 1937 жылдан бастап совет ғалымдары жылқының әскерге, өндіріске төзімділігі мен күш-қуатын есептеп, ауа райына бейімділігін, тіптен жеген шөбіне дейін тексеріп, ғылыми жұмыстарын бастады. Соғыс кезінде мыңдаған жылқыларды оқ пен оттың ортасына алып кетті.
Ауыл шаруашылығы басшыларына тұқымдық мал – асылтекті ұрпақ дайындау, сол арқылы шаруашылықтардың сұранысын қанағаттандыру міндеті қойылды. Осы аса маңызды мемлекеттік стратегиялық есептегі шаруамен тікелей айналысу үшін Одақтық деңгейде 1943 жылы аймақтық Мемлекеттік Гурьев асылтұқымды Адай жылқысын өсіретін мекеме ұйымдастырылды. Оның орталығы өзіміздің Таушық ауылында болды. Ол тікелей Мәскеуге қарады және оның тағдыры Кеңес Одағының маршалы С.Буденныйдың құзырында болды. Обалы не керек, сол кездері жылқы шаруашылығы қатты дамыды.
Сонау ата бабадан келе жатқан, солардан қалған дәстүрлі Адай жылқысын өсірудің әдістемелері жаңамен жаңғыртылып, оны ғылыммен ұштастыра отырып жалғастыру жолға қойылды. Қазақ ССР Ғылым Академиясы эксперименталдық биология иниститутының бастамасымен Адай жылқысын зерттеу бағытындағы ғылыми-зерттеу экспедициясы құрылып, ол 1948-1953 жылдар аралығында толыққанды жұмыс істеді. Экспедиция жұмысына профессор А.Росляков, Б.Садықов және а.ш.ғ. кандидаты А.Иманғалиев жетекшілік жасады. Осы ғылыми-зерттеу жұмыстары кезінде, 1952 жылы Мамыр айында алыстағы мал жайлауда ат шабыстан тәуліктік байқау өткізілді. Оның қорытындысы талайды таңдай қақтырды. Адай жылқылары 24 сағатта 304 шақырымды шауып өтті. Алайда бұл жетістік халықаралық деңгейге шықпай, тек Қазақстан төңірегінде қалып қойды.
Адай жылқысына қатысты бар шаруаның бел ортасында жүрген және осы жылқы тұқымының жұмыс қабілетіне тәжірибе жүргізген Айтжан Имангалиев «Адай жылқысы» деген тәуір кітап жазды. Бұл да осы экпедицияның жемісі деуге болады. Сонымен, 13 жылға созылған ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, республикалық ғалымдар мен зерттеушілер ортақ бір тұжырымға келді. Олар болашақта осы тұқымды жақсартып, одан әрі жетілдіру үшін жеті биологиялық желіні негіздеп берді. Олар: Бекесторы, Еңсегенторы, Есболайторы, Есболайжирен, Қибаскөк, Ізтұрғанкөк және Өрендік деп жеті генелогиялық желімен негізделді. Оның үшеуі ет-сүт бағытында, төртеуі жүріске төзімділігі бағытында болды.
Енді мына ғажапты қараңыз! Экспедиция жұмысының қорытындысына сүйене отырып, әлгі ақбас ғалымдар бүй дейді: егер қазақтың Адай жылқысының түр өнімділігін, еттік, сүттік басқа да мақсатта жылқының басқа тұқымымен будандастыратын болсақ, онда ол барлық қасиет-кепиетінен, табиғатқа беріктігінен айырылады. Яғни, жылқымыз өзінің жергілікті табиғаттың қатаң мінезіне төзімділік қасиетін жояды. Сондықтан ғалымдар Адай жылқысының түрін таза «өз ішінде» будандастырып өсіру қажет деп тұжырымдады. Мұның растығына, Маңғыстаудың қысы азынаған жел, жазы аптап ыстық, су көзі тапшы, теңіз нәрі ащы табиғатына қарап-ақ, көз жеткізуге болады.
Кейін бұл жұмыстардың бәрі тоқтап қалды. Ел арасында сөз бар ғой, «Маленков берген байталды, Хрущев келіп қайта алды» деген. Осының салқыны Адай жылқысына да тиді...
– Сонда ғылыми-зерттеу жұмыстары мүлдем тоқтап қалды ма?
– Мүлдем тоқтап қалды деп айтуға болмас, кейін жүргізілген жұмыстар өз деңгейінде болған жоқ. Партияның малды асылдандыру, айғырды асылдандыру, бір-біріне қоспау деген сияқты тапсырмалары болды, бірақ мақсатты түрде, есепке алып, жүйелі түрде жүргізу деген атымен болған жоқ.
Айрықша айтып өткім келетіні, 1982 жылы Маңғыстау облыстық ауыл шаруашылығы басқармасына Сәбит Әбішұлы деген азамат бастық болды. Бұл кісі ұзақ жылдар бойы зоотехник, кеңшар директоры болып еңбек еткен, асылтұқымды мал шаруашылығы ассоциясын басқарған білікті маман еді. Мен ол кісінің қарауында біраз жылдар қызмет еттім, менің ұстазым болды. Салманов Өтеген деген ағамыз облыстық мал шаруашылығын асылдандыру бірлестігінің басшысы болды. Бұл кісіден де біраз тәлім-тәрбие алдым. Сәкең алғаш рет сол жылы облыста шығыс Үстіртті игеру мақсатында «Құланды» совхозын құрды. Ондағы жылқы 10 мың басқа дейін жетті. Ағамыз өзінің ерен еңбегімен Адай жылқысының бар қадір-қасиетін, табиғатқа беріктігін дәлелдеп шықты. Кейін «Тұлпардың тұяғымен өрілген тарих» атты кітабын жазды. Ал 1984 жылы «Түпқараған» деген совхоз құрды. Бұл асылтұқымды қаракөл қойы мен асылтұқымды Адай жылқысын өсіретін ферма болды. Бұл екеуінің де мақсаты – Адай жылқысы деген мәртебені қайта қалпына келтіру болды. Кейін совхоздың жұмысы ақсап, асылтұқымды деген атауды алып тастады. 1988 жылы Сәбит аға сол совхозға мені басшы қылып апарды, келесі жылы Ауыл шаруашылығы министрлігінен инспекция шақырып, асылтұқымды мәртебені қайта алып, біраз жұмыс жасадық. Жылқы басын 3 500-ге дейін жеткіздік. Осы жұмыстардың барлығына жоғарыда айтып өткеніміздей, «Адай жылқысы» деген кітап жазған Иманғалиев Айтжан деген ағамызды Сәбит Әбішұлы Маңғыстауға шақырып, біздің шаруашылықтарымызбен шартқа отырып, баяғы жұмыстарын қайта жалғастырды. Жылқыны қайтіп бағып-күту керек, көктемде үйір бөлген кезде неге мән беру керек, қалай бір бірін саптастыру керек, осы жұмыстардың басы-қасында Айтжан ағамыз өзі жүріп, көмектесті. Тіптен, осы кезде өңірдегі аздаған жылқысы бар шаруашылықтарға айғыр сату жұмыстары, алғашқы көрмелер ұйымдастырылды. 1996 жылы 2 ақпанда ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің Адай жылқысын бірегей тұқымға енгізу туралы Бұйрығы шықты. Бірақ не пайда?
Өзіңізге белгілі, елдің экономикасы быт-шыты шығып, колхоз-совхоздар жекеменшікке кетті. Алайда сол жылдары Ауыл шаруашылығы министрлігі төрт түліктің қайталанбас генофондын сақтап қаламыз деп біраз жұмыс істеді. Бұл әрине, көңілімізде үміт отын жағып, келешектен қол үзбеуімізге сеп болды.
– Нарықтық экономиканың алғашқы жылдарында еліміздегі қай сала да абдырап қалғаны рас, билік басындағылар ауыл шаруашылығын дамытуды әртүрлі модельдерін ұсынып жатты. Сол кездері сіздің де маман ретінде өз ойыңыз болған шығар?
– Болды ғой, әрине. Мына қызықты қараңыз. Кеңес кезеңінде экономика жоспарлы түрде дамыды. Маңғыстауда елтірі алу үшін қаракөл қойдың саны 700 мың басқа дейін жетті. Ал жылқы 30-40 мың, түйе 20-30 мың бастың айналасында болды. Одан ары өспеді. Қолдан тежеді.
Енді нарыққа өткен соң, жағдай басқаша сипат алды. 2000 жылдары жылқы мен түйе 60-70 мыңнан асып кетті, қойдың саны керісінше құлдырап кетті. Неге? Өйткені қойды бағу қиын, мехнаты көп. Жазда қырға, қыста ойға түсу керек. Аязды күндері қолға қараған қойға жем-шөп керек. Бұрын мұның бар шығынын Үкімет өзі көтерді. Дотация берді. Енді ол келмеске кетті. Қой азайды. Яғни, мал санын нарық өзі реттеді. Ал табиғаттың төл перзенті – жылқы мен түйе керісінше өсе түсті.
Тағы бір мысал, сонау 70-жылдары Дон, Қостанай жылқыларын будандастырмақ болып, Маңғыстауға әкеледі. Таңертеңгі сағат 10-дарда жылқы суатқа келеді, содан көлеңке ауғанға дейін 5-6 сағат шыбындап тұрады. Содан өріске кетеді. Таңертең суатқа кілең биелер келеді де айғырлар жоқ. Қайда? Түні бойы 60-70 шақырымға жайылып келген, Адай жылқыларына ере алмай қалған. Бір жерде тұрып, мол шөпке үйренген бөгде аттар жүріп жайылуға қауқарсыз болып шыққан. Жылқышылар айғыры жоқ жылқыдан айырылып қалатын болғандықтан, бұрынғы айғырын қайта қосқан. Әлгі жылқыларды етке тапсырған. Айқай шыққан. Ғалымдар айтады, сіздерге бұрын да айтылды ғой, мынандай шөл далаға, ащы суға тек Адай жылқысы шыдайды деп.
– Енді Адай жылқысын дербес тұқым дәрежесіне жеткізу әбден пісіп, жетілді ғой, соңғы жылдары бұл бағытта қандай жұмыстар жасалынды?
– Бұл жұмысты Қазақтың мал шаруашылығын және мал азығы өндірісін ғылыми-зерттеу институты қайта қолға алған болатын. Олар Қазақ ССР Ғылым академиясы эксперименттік биология институты экспедициясының 1950-1953 жылдардағы Адай жылқысын зерттеу тұжырымдамасын негізге ала отырып жұмысты бастады. Ғылыми-зерттеу жұмысына профессор Г.Сизонов және а.ш.ғ. кандидаты Д.Сыдықов жетекшілік жасады. Бұл шаруа 2006-2013 жылдар арасында қолға алынды. Ғалымдар Адай жылқысын дербес тұқым дәрежесіне жылқының жүріске беріктік көрсеткішін халықаралық судьялардың қатысуымен өткен сынақ қорытындысының оң нәтижесін алып, қол жеткіземіз деп, алдарына мақсат қойды. Бұдан басқа жол болмады. Осыны дәлелдеу үшін 2011 жылы 90 шақырымға халқаралық деңгейдегі байқау өткіздік. Нәтижесінде, жарысқа қатысқан 35 жылқыдан 24 жылқы, 90 шақырымды, сағатына 19 шақырым жылдамдықпен тек Адай жылқылары жүріп өтті. Осы жарыстың қортындысын қолға алып, біз осы жылы мамыр айында Алматыда өткен «Азия ойындарының чемпионаты» деп аталған Қазақстан халықтары 111 спартакиадасының ат спорты жарысында және СНГ және Балтық достастық елдерінің спартакиадасына қатысып, тағы да Бас жүлдені қанжығаға байладық.
Одан әрі, 2014 жылы Адай жылқылары Францияда өткен дүниежүзілік жарысқа қатысып, Париж қаласында еліміздің көк байрағын желбіретті. Сізге айтайын, 2011-2014 жылдар арасында Адай жылқысы 17 рет Халықаралық жарыстарға қатысып, жүлделі орындарды иеленіп келді. Өткен 30 жыл ішінде шет мемлекеттерде өткен Халықарлық жарыстарға Маңғыстаудың тұлпарларынан басқа бірде-бір қазақтың жылқы тұқымы қатысқан жоқ. Өткенде ғана елімізде өткен «Ұлы дала жорығы» сайысында да Көкмойнақтың тұқымы оза шауып келді.
– Жылқының алыс жолға төзімділігін біраз сынаған екенсіздер, өткен 30 жыл ішінде оның тұқымын жетілдіру бағытында жұмыстар атқарылған жоқ па?
– Болды ғой, бірақ оның да біразы аяқсыз қалды. Мәселен, 1999 жылы Президент тапсырмасымен «Қазақ Тұлпары» жылқы зауыты базасында спорттық бағыттағы жылқының жаңа тұқымын шығару қолға алынды. Су жаңа, жүріске берік, спорттық бағыттағы жылқы тұқымын шығаруға 15 жыл жұмыс жасалып, мемлекеттен қыруар қаржы жұмсалса да күні бүгінге дейін нәтиже жоқ. Оның үстіне, 2013 жылы Қазақтың мал шаруашылығы және мал азығы өндірісі ғылыми-зерттеу институттың жылқы шаруашылығы бөлімінің қысқаруы себепті, басталып, аяқталуға жақын қалған жұмыс тағы да тоқтап қалды. Маңдайымыз бар екен, тек 2020 жылы сол жабылған жылқы шаруашылығы бөлімі қайта ашылды.
Енді бұл шаруаны Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі бас болып, қолға алып жатыр екен, аяқсыз қалмас деп ойлаймын. Адай жылқысын асылдандыру, тұқымын жетілдіру аяқ астынан қолға алынып жатқан жоқ. Тек, мемлекет тарапынан ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Қазақтың мал шаруашылығын және мал азығы өндірісін ғылыми-зерттеу иниститутына тиісті деңгейде қаржы бөлініп, бұрыннан басталған жұмысқа заманауи технологияларды пайдалана отырып, жаңа ғылыми тұжырымдама жасап, Адай жылқысын дербес тұқым дәрежесіне жеткізу жұмысын аяқтауды міндеттеу керек.
– Әңгімеңізге рақмет! Қазақ пен жылқы егіз, бірінің тақымы мығым, бірінің тұяғының дүбірі толастамасын!
Сағындық РЗАХМЕТОВ, Ақтау қаласы