Алқынып өткен ақ бұлақ

Жақсы көрем бәріңді, барлығыңды, Бақытымды бөлісем, зар-мұңымды...

Жарасқан Әбдірашев.

Ақтөбеде 8 наурыз күні қыс ызғары кете қойған жоқ. Бұл ызғар 22 наурыз күні де жұмсаруы екі­та­лай. Тіпті, сол күні қойын-қонышты тіміскілеген суық жел еліре соғып тұрса, еш таңғалмаңыз. Ақындар өте жақсы көретін, таласа-тармаса жыр­ға қосатын наурыздың жайы бізде осындай. Олай болса, ондай тоңдыратын көктем туралы емес, тоңғандарды жылытуға тырысатын ақындар ту­ралы әңгімелеп көрейік. * * * Қазақтың арғы-бергі ақындарына біз жақсылы-жаманды өлеңдер жазғаны үшін ғана емес, бәлкім, бізді де жақсылы-жаманды өлеңдер жазуға талпын­дыр­ғаны үшін де қарыздар шығармыз. Сонда бізді кім талпындырды дейік? Арыға кетсек, мысалы ақжарма Төлеген мен тас­түйін Қадырды айтар едік, тым беріге келсек, Есен­ғали мен оның бірер замандастарын атап өт­пес­ке болмайды. Ал бұл екі ортада шамамен жиырма шақты жыл­ды меншіктеп ұстаған бір топ ақын және бар. Осы екі ортадағы топ, қалай болғанда да, бізге тым жақындау, бөлекше жылылау болды. Өйткені Тұмағаңды, Фаризаны, Сағиды, Өтежанды... жағалау, «ағалау» мүмкін емес деп есептейтін біз өзімізден аз­ды-көпті ересектеу осы екі ортадағы топ өкілдерін пір тұтпағанмен де, дүр тұттық. Ал бұлармен біз қалай таныстық? «Оңымнан соққан жел ме екен, Солым­нан соқ­қан жел ме екен, Салғырттау жүрген ке­зімде, Са­бы­лып қайдан келді екен?» (Нұр­лан Оразалин), «Сонау да сонау шалғайдан — Заңғарлардан самғайды ән. Ап келе ме аққулар Сағынышымды сарғайған» (Ис­раил Сапарбаев), «Мәулен бас шыңның ауасы си­рек ұшары, Қашаған бұлтты кісенсіз жіпсіз тұ­сады» (Жұматай Жақыпбаев), «Қозы көш жер­де, қол созым белде, көк шалғын, Көк шал­ғын қаулап, теңбілдеп кет­ті ақшал құм» (Кең­шілік Мырзабеков) деген тә­різ­ді шумақ­тар бірден миымызға орнығып қал­ғанын, оны айтасыз, әлі күнге дейін оқта-текте са­­­­­на­­мыздың бір түкпірінен әлдеқалай жарқ етіп шы­ға қалатынын жасырғымыз келмейді. Ал Шө­міш­бай Сариевтің әлдебір респуб­ли­ка­лық жас қа­лам­герлер жиыны кезінде ра­диодан оқыған (ол кез­де біздің ауылға те­ле­визор келе қоймаған), кейін «Бір қуанту ар­маным» деген атпен жарияланған өле­ңін тың­дағанда әлденеге тамсанып та алғанбыз. Енді бүгін жетіскен (бәлкім, жетіспеген де, тіпті ешуақытта жетіспейтін де) жа­­­зармандар өздерін сол ағаларымыздан үс­тем етіп көрсетуге тырысып, алаөкпе бо­лып жүргендерін көргенде не деріңді біл­­мей­сің. Жо-жоқ, білесің. Олар білмейді. Есенғали бір сұхбатында әрісі Сырбай, Тоқаш, Ғафу, Қуандық, берісі Қадыр, Тұ­ман­бай, Сағи, Жұмекен, Мұқағали, оларға ілестіре Жарасқан, Кеңшілік, Жұматайлар­ды... айта келе, «Өлеңді мен сол кісілердің тұ­­сында бастадым. Мені әдебиетке әкелген со­­лар, солар маған «жаз!» деді», — дейтіні бар. Осы қисынмен келсек, бізге «жаз!» деген­дер­­дің бірі Жарасқан Әбдірашев еді. * * * Екі жағдай есімде қалыпты. Мектептің жоғары сыныбында жүргенімізде екі дү­ниені шұқына оқыдық. Бірі — «Лениншіл жас» газетінде жа­рия­ланған Мұхтар Шахановтың «Тана­көз» поэмасы. Бұл поэмаға кейін Қазақ­стан Ленин комсомолы сыйлығы берілді. Ол кезде жасық, жарымжан дүниелерге сыйлық беріл­мейтін. Сол себепті махаббатты ғана емес, ұждан, адамгершілік мәселелерін қоса қа­бат әспеттеген бұл әдемі шығармаға жол­үс­ті тоқталмай-ақ қояйын. Екінші олжамыз — Жарасқан Әбдіра­шев­тің 72 беттік, 23 тиындық «Найза­ғай­лы жаз» өлеңдер жинағы. Әуелі қызық­тыр­ғаны — мұқабадан кейінгі бетке берілген ав­тордың суреті. Жап-жас жігіт. Қара костюм, ақ көйлек киген, жіңішкелеу қара галстук тағынған. Желке шашы өсіңкіреп кеткені бол­маса, былтыр ғана пединституттың физ­мат факультетін бітіріп, бізге мұғалім болып келген Марат ағаймен шамалас тәрізді. Алғашқы өлеңнің алғашқы жолдары әлдебір жылылығымен сүйсіндіріп тастады: Ақ бұлақтар! Алқынған ақ бұлақтар! Қазір — көктем, Алдың — жаз, Шапқылап қал.... Енді ойлап қарасақ, сол алқынған ақ бұ­лақтар біз екенбіз. Рас, кейін жаз түгілі күз­ді де көрдік, қысты да бастан өткердік. Өте­жан Нұрғалиевтің «Соғыстың соңғы жа­зын» оқыдық, Мұхтар Мағауиннің «Жыланды жазын» парақтадық. Дегенмен Жарасқанның «Найзағайлы жазы» бәрібір көкірегімізге мығым ұя салып алды. Әсіресе, «Ақ бұлақтар». ...Көкжиектен Күн аунап барады әні, қызарғаны — қоштасып қарағаны... Осылайша өтеді қайран уақыт, сені мәңгі қоймайды сайрандатып, Күз де келер, кем-кемдеп тартыларсың, Қыс та келер, біржола сарқыларсың, Ақ бұлақтар, Алқынған ақ бұлақтар, Қазір — көктем, Алдың — жаз, Шапқылап қал!.. Рас, талай тартылдық, талай сарқылдық. Мәңгі сайрандау, расында да, мүмкін емес екен. Дегенмен Жарасқанның осы бір өлеңінің орны бөлек. Рас, өмірді кө­неден келе жатқан ұғым бойынша, айталық, аққан суға (соққан желге, т.б.) теңеуді жаңа­лық деудің жөні жоқ. Оның үстіне, бұл әдіс қа­зақ поэзиясында талай айшықты жыр­лар­мен көрінді де. Мағжанның әйгілі «Толқын» өлеңін білесіз: «Сылдыр, сылдыр, сылдырлап, Бірі­нің сырын бірі ұрлап, Толқынды толқын қуады. Жалына бал береді, Береді де өледі, Өледі, толқын тынады...». Ал Жарасқан өлеңінің өзгешелігі сонда, бұл — түптің түбінде әйтеуір бір келіп жете­тін тартылулар мен сарқылулардың емес, аман-түгел замандағы алаңсыз шапқылау­лар­дың арманмен туыстас ақпейіл ариясы екен. Қайта оқып көріңізші, ақын ортайған көл­дер мен қартайған шөлдерді айта келе, «Ақ бұлақтар, Алқынған ақ бұлақтар, Қазір — көктем, Алдың — жаз, Шапқылап қал!..» дей­ді; жер бетінен мың сан арна жоғалаты­нын еске сала отыра, тағы да «Ақ бұлақтар, Ал­қынған ақ бұлақтар, Қазір — көктем, Ал­дың — жаз, Шапқылап қал!..» дейді; тіпті мы­на жарық дүниемен күндердің бір күнін­де біржола қоштасатыныңды да жасырмай жариялай келе, «Ақ бұлақтар, Алқынған ақ бұ­лақтар, Қазір — көктем, Алдың — жаз, Шап­қылап қал!..» дейді. Бұл не сонда? Бұл (яғни, ақ бұлақтар), түптеп келгенде, Жарас­қанның өзі екен, Жарасқанның өзінің өмірлік ұстанымы екен, Жарасқанның то­рық­пай, қорықпай ғұмыр кешуді мақсат ет­кен әу бастағы ақжарқын ғұмырлық бағ­дар­ламасы екен. Жарасқанның мына өмірдің өткіншілігін уағыздауды емес (оны әркім де біледі), сол өткінші өмірді зарламай-зарық­пай өткізудің бірмезеттік алдамшы сәттері де болатынын баян еткен жұбанышы екен. * * * Әсте өзін-өзі жұбатуға бейімі жоқ жан өзі де жылаумен күн кешеді, өз­ге­ні де жылатқысы келуге бейім тұрады. Де­генмен жылаумен өткендердің де, жылату­мен кеткендердің де барлығын бір сапқа тұр­ғызып қойып сөге жамандаудың және жө­ні де жоқ. Сонда да солардың қатарында тап осы Жарасқан тәрізді ақындар болуы ке­рек екенін тап осы Жарасқанның өлеңде­рін оқығанда түйсіне түсетін тәріздіміз. Ақынның бертіндегі жырларының бірі «Ақырғы өлең» деп аталды. «Ақырғы, ең ақыр­ғы, ақырғы өлең, Сұсты еді, суық еді атың неден!.. Сонда да қорықпастан, торық­пас­тан Жыл санап мен өзіңе жақын келем...» деп басталатын өлең кез келген, әйтеуір бір уа­­қыттарда, кез келген, әйтеуір бір ақын ақыр­­ғы өлеңін жазатынын еске салғанымен, ол (ақын) тап сол ақырғы өлеңінде не жа­за­тынын тап басып айта алмайды. Ол түгілі өзінің де ақырғы өлеңі қандай боларын біл­мейтін Жарасқан, дегенмен бұл ретте де жан шошытар жамандықты аузына алмайды, түбегейлі қоштаспайды: «...Онда да беріл­мес­тен зарға мұңды, Шолармын қазіргідей бар маңымды. Кеудесі көрінгеннің көтере алмас Кетермін арқалатып арманымды...». Осылай дей келе өлеңіне де, өзіне де сабырлы басу ай­тады: «...Қалай да жанарыммен қатар сөн­бе, Тамшы бол тарыққандар татар шөлде! «Өмір!» — деп өрекпіген жүрегімнің Жан дау­сы жаңғырығып жатар сенде». Әне, қараңызшы, анау шартты түрдегі алғашқы өлең де (яғни, «Ақ бұлақ­тар»), мынау шартты түрдегі ақырғы өлең де көз алдымызға бәз-баяғы таныс сол бір ғана Жарасқанды елестетеді. Ертеңінің не бола­рын білмейтін ақ бұлақтардың ақтарыла шап­қылауы қаншалықты эмоция мен ди­на­микаға толы болса, сұсты, суық леп соқ­қы­за­тын соңғы өлең де соншалықты сезімтал, жан­ды, соншалықты ширақ, шымыр. Бұл, әрине Жарасқан поэзиясының өз ерекшелігі. Неге? * * * Жарасқан да әдебиет әлеміне өз қа­тар­ластары секілді қазақ поэзиясы еуропалық мәдениеттен әбден сусындап үлгерген шақта келді. Сол себепті ол кезде де еш­­­кімнің алдынан «кел, келе ғой» деп ешқан­дай шөп баспаған дара даңғыл шыға келген жоқ. Ауылдан шықсаң, барар жеріңе адас­тыр­май апаратын үлкенді-кішілі жолдар, ең бол­мағанда, сыңар соқпақтар жеткілікті еді. Бірақ жас ақын әуел бастан-ақ сол жолдар мен сол соқпақтарға түсіп алғандармен көже тату көп сапарластардың бірі болғысы кел­меді. «Найзағайлы жаздан» соң бірден бір ғана та­қырыпты қамтыған «Дала, сенің ұлыңмын» деп аталатын кітапты жазып шығуының се­бебі сол тәрізді. Дегенмен айналаңда неше түр­лі (тіпті халықаралық, әлемдік) таңсық та­қырыптар толып тұрғанда аяқ астынан бір тақырыпқа байлана қалу, оның үстіне бұл тақырыбыңыз ежелден сөз болып келе жат­қан сол бағзы баба дала туралы болуы сы­нақ­тың көкесі еді. Және оған қоса Ілияс Жан­сүгіровтің әйгілі «Дала» поэмасының үзінділері мектеп оқулықтарында жүретіні тағы бар. Үдеден шықпасаң, үміт күткендерге не демексің? Жоқ, Жарасқан үдеден шықты. Даланың желі болып жүгірді, даланың белі бо­лып бүгілді, даланың теңізі боп тулады, да­ланың орманы боп шулады, төзім болып тоз­ды, тұлпар болып озды, дауыссыз ды­бысты дауысты дыбысқа айналдырды, сұрақ белгісін леп белгісіне айналдырды... Ақын, не керек, қолына алған бұйығы оқыр­ман іштей құштарлана қуаттанып оты­ратын, сыртта жүрген сырттандар саңқылдап оқитын өзгеше поэтикалық дүние ұсынды. Әттең, сол шақта осы кітаптың (расына кел­генде, кітап авторының) соңына әлдебіреулер қызыл­көздене түсіп кеп берді де, билікте отырған әсіре сақ белсенділер соларды қос­тай жөнелді. Естуімізше, мәселе тіпті де өлең­нің көркемдігіне емес, автордың (Жа­рас­қанның) ортақолдардан озып кеткен оқш­аулығына байланысты болса керек. Әйт­песе, Қ.Мырзалиев, Ж.Нәжімеденов, Т.Мол­дағалиев тәрізді фамилияларды әріде деп есептегеннің өзінде, берідегі Т.Айбер­ге­нов, М.Шаханов, О.Бөкеев тәрізді есім-сой­лар­дың тізімінде Қазақстан Ленин комсомо­лы сыйлығының лауреаты ретінде Ж.Әб­дірашевтің де аты-жөні тұрғаны тым түсінік­ті болған болар еді. Болғызбады. Бұлай кіржиіп қалатын тағы бір се­бе­біміз, Жарасқан, қалай десек те, жас қа­ламгерлерге (жас ақындарға) ең жақын тұл­ға еді. Мұхтар Әуезов болмағанымен, қа­лам­герлерді іріктеп отыратын комиссияда, бас­қаларын айтпағанда, қос Ғабең (Ғ.Мүсіре­пов, Ғ.Мұстафин) бар кезде бар-жоғы 21 жа­сында КСРО Жазушылар одағының мү­ше­сі болған Ж.Әбдірашев еді бұл. Сол жас ша­ғынан «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Жалын», «Жұлдыз» тәрізді газет-журнал­дар­да жауапты қызметтер атқарып, талай ба­лауса талапкердің өлеңіне бас-көз болып жүр­ген оны қалай ғана кейінгі жастар өзіне үлгі етпесін. Айталық, 1975 жылы алғысөзін Тұ­манбай Молдағалиев жазған, «Көктем ты­нысы» деп аталған 252 беттік жас ақындар жи­нағын («Жазушы» баспасы) талғампаздық­пен құрастырған Жарасқан Әбдірашев еді. Кейін осы кітапқа енгендердің арасынан Жұ­матай Жақыпбаев, Нұрлан Оразалин, Жәр­кен Бөдешев, Исраил Сапарбаев, Тыныш­бай Рахимов, Көпен Әмірбеков, Серік Ақсұң­қар­ұлы, Шаһизада Әбдікәрімов тәрізді жал­пы қазаққа танымал көрнекті ақындар шықты. * * * Жарасқан Әбдірашевтің бұдан кейін­гі жыр кітабы «Соғыстан соң туған­дар» деп аталды (1977). Жөні де, жосығы да өте орынды болды бұл атаудың. Шындығына келгенде де, 1948 жылы дүние есігін ашқан Жарасқан мен оның қаламдас құрбы-құрдастарының бұл кез­де әдебиетке лек-легімен келіп жататын ке­зекті буын ретінде әбден қалыптасқан ша­ғы еді бұл. «Ол өзі мен өзі қатарлас қаламгерлерді со­ғыстан соң туған ұрпақ санайтынын ар­найы өлеңімен де, кітабымен де алғаш рет жар­қын да талапшыл, батыл үнмен жария қылды», — деп жазды кейін көрнекті сын­шы­ларымыздың бірі Бақытжан Майтанов осы кітап пен осы аттас өлең туралы. Осы ретте айта кеткеннің артықтығы жоқ, кезінде «Жұлдыз» журналының бас редакторы болған шақта қазіргі Жазу­шы­лар одағы басқармасының төрағасы Ұлық­бек Есдәулет осы журналға «Соғыстан соң туғандар» деп аталатын айдар енгізіп, со­ның аясына 40-жылдардың екінші жар­тысы мен 50-жылдар шамасында туған­дар­дың (әрине, сол кезде шығармашылықтары ту­ралы белгілі бір дәрежеде тиянақты пікір­лер айтуға болатындардың) жырларының таңдаулыларын ұсындырып жүрді. Қалай дегенде де, ақынның «Соғыстан соң туғандар» деп аталған өлеңі жалпыға бел­гілі шындықты жалқылап айтуы арқылы көңілдерге бірден қона кетті. ...Өйткені біз өрт ішінде өнгенбіз, өмір үшін — өлімге де көнгенбіз! Соғыс көрген әкелерден — Жаралып, соғыс көрген аналарды — Емгенбіз!... Ілгерілі-кейінге үңіле қарасақ, Екінші дү­ниежүзілік соғыстың зобалаңын тартудай-ақ тартқан Сағи, Қадыр, Тұманбай, Өтежан тәрізді ақындарымыздан кейінгі буын сол кез­дегі қасіретті өз көздерімен көрмегендері рас еді. Бірақ сол жылдардан қалған пси­хо­ло­гиялық зардаптың дерті түп-тұқиянсыз жо­ғалып та кетпегені мәлім. «Менімен байқап сөйлесіңдер, менің әкем контужный ветеран, содан туған менің де қаным бұзылған, мінезім жаман», — деп әзілдеп отыратын бір жеңгеміз. Әзіл ғой. Дегенмен осы әзілдің астарында шындық та бар. Расында да, соғыс көрген (яғни, қатерге бас тіккен, майданда ауыр жараланған, қо­лы­нан, аяғынан айырылған, түрлі күйзелісті бас­тан кешкен, т.б.) адамдардың балаларына әкесінің басынан өткен әлгі азаптар қан ар­қылы (ата-тек тамырын қуалау) арқылы пси­хологиялық сырқат болып та келуі мүм­кін екенін осы күні білмейтіні жоқ медицина ғы­лымы ептеп айтып отырады. Демек, Жарас­қанның «соғыс көрген әкелерден жара­лып, соғыс көрген аналарды емгендер» тура­лы бөлектеп айтуының осындай соқ­тал­дай себебі бар екен. Бұған қосарымыз аз ғана сөз. 60-жыл­дардың аяғы мен 70-жылдардың ба­сын­да ауылын тастап, Алматыға, өлеңге кел­­ген осы буынның көшбасшысы (лидері) осы Жарасқан болып еді десек, мұнымызға көп ешкім таласа қоймайтын шығар. Өз қатарының алды болып жарқырап көрінген, жастайынан жақсы ағаларының ілтипатына бө­ленген, әдебиетке енді ғана енгісі келіп жүр­ген кейінгі буынға аты аңыздай болып тар­а­ған Жарасқан тәрізді балауса қалам иесі ол кезде көп болған жоқ, бәлкім, тіпті болған да жоқ шығар. Жарасқанның кейінгі, 50-жыл­дардың бер жағында туғандарға үлгі бол­ған бір ерекшелігі — осы. * * * Арада пәленбай жыл өткен соң осы буын­­ның шығармаларын қайталап оқып отыр­ған сәттерде, әрине сол 70-80-жыл­дар­дың өзіміз көрген түр-сипаты бірден көз ал­ды­мызға келеді. Еш уақытта ешбір ақын­ның өлеңінен өзі өмір сүрген кезеңнің су­рет­­­тері еш қалыс қалмайтынын қалай мойын­дасақ, сол суреттердің сол кездегі шын­дықтарын, ұнатсақ та, ұнатпасақ та, солай мойындағанымыз мақұл. Жарас­қан­ның «Ақындар» деп аталатын өлеңі бар. ...Отырамыз қайда да дүрілдесіп, керең көзге қамсыздың күнін кешіп. Жоқ қайғыны Құдайдан сұрап алып, жылап алып, қайтадан күлімдесіп, отырамыз қайда да дүрілдесіп. Өмір бізге үйіндей әкеміздің, жібереміз әкесін қатеңіздің! Жабылмайды есігі жанымыздың, жабылмайды есігі кафеміздің, өмір бізге үйіндей әкеміздің! Бәріміз де сол үйдің жалғызындай, сәл бұзылып жүреміз, сәл бұзылмай. Шетімізден ғашықпыз сұлулыққа, ғашығымыз шетінен хор қызындай, Сәл бұзылып жүреміз, сәл бұзылмай... Туғандаймыз уақыттан ерте дара, ортаға да түсеміз, алқаға да! Ерке бала көнбейді қақпайлауға, таяқты да көп жейді ерке бала, туғандаймыз уақыттан ерте дара! Көктем кезде көрсетіп жаздық қылық, тағдырға да қоямыз назды ұқтырып. Бір адамның ғұмыры көптік қылып, бір ақынның ғұмыры аздық қылып, Тағдырға да қоямыз назды ұқтырып... Міне, тап сол жылдардағы тап сол ақын­­­дардың ұжымдық портреті не­гізінен осылай болып келетін. Аңқылдап аман­дасып, ашық-шашық сөйлесе салатын сол адал ақындар әлі есте. Егер сенбесеңіз, Кең­шілік, Тынышбай, Шөмішбай, Дәуітәлі... туралы естеліктерді оқып көріңіз. Сол себеп­ті де Жарасқанның жырлары өз заманының тастаңба мөрі басылған архивтік анықтама тәріз­ді даусыз дәлел ретінде көрінетіні де бар. Бұлай дегенде, біз қалың оқырман қауым­ның есінде жүретін бірқатар бас­қа шығармасын да айта кетер едік: «Ақын ке­тіп барады», «Ауылға оралу, «Атақ жоқ мен­де,...», «Қысқаша өмірбаян», «Тарих заңы», «11000 күн», «Мен туған ауыл», «Кенже бала», та­ғы басқа өлеңдері, «Дәуір дабылы» поэма­сы, «Мезгіл миниатюралары», «О, махаббат, сегіз әріп, бір арман...» деп өрнектелетін ма­хаб­бат жырлары, бірін-бірі толықтырып тұра­тын топтамалар... көп, өте көп... Мысалы, осылардың арасында «Кен­же ба­­­ла» өлеңінің орны өзгеше. Өткен жылы өзіміздің «Ақтөбе Медиа» шы­ғаратын журналға «Ұлттық бол­мыс» деген айдармен бір бетке екі өлең әзір­леп бердім: Қадыр Мырзалиев, «Кенже» жә­­не Жарасқан Әбдірашев, «Кенже бала». Қадекеңнің тиянақты қолтаңбасы бар­шаға белгілі, отбасындағы кенже баланың сыр-сипаты туралы ағамыз әдеттегіше ұлт­тық өрнекпен көмкерілген әдемі өлең жаза қойыпты. Ал Жарасқанның өлеңі басқаша, кіші­гі­рім драма деуге тұрарлық дүние. Анасының аза­сынан соң Арал қаласынан ауылына (Ал­матысына) қайтуға әзірленіп жатқан аға­сына інісі (әрине, «шешесінің сүйікті сүт­кенжесі» Әуезхан) жер шұқып отырып бірер әңгіме айтады. «Әкең де жоқ, шешең жоқ үйі­­­мізде, келмейсің ғой сен енді жиі бізге» деп назын білдіреді, осы шаңырақтың отын сөн­дірмеу үшін кезінде өз кеудесіндегі отын өзі сөндіргенін айтады, «Жолға қара деген соң, жөнге қара, Ие болдым отын-су, мал қо­раға... Кенже бала — алатын сауапты да, Жауап­ты да беретін — кенже бала» деп тағы бі­раз сыр шертеді, «Тым құрыса жылына бір соғыңдар, Тұрмағанмен тықақтап айына кеп» деп өтінішпен тұйықтайды сөзін. Ал ер­теңіне... Автор: «...Ертеңіне — Апайым, Мен жә­не Аға — Әрқайсымыз аттандық әр қалаға. Қақ­па алдында қол бұлғап қала берді, Қала бер­ді кемсеңдеп... Кенже бала...». Осы өлең көлемі шағын демесеңіз, мы­салы, Төлен Әбдіковтің атақты «Әке» повесі тәрізді, барлық бауырмал жү­рек­ті қыжылдатып-ақ жіберетін сезімтал туын­ды, тіпті режиссер Рүстем (Жарасқан­ұлы) ініміз фильмге өзек етуге де болатындай қатпарлы оқиға. * * * Өмірде де, өлеңде болдым ашық, тамырымды талайлар көрді басып... Ақынның бір өлеңі осылай басталатыны бар. Осы сөзі сөз-ақ. Жарасқан өмірде де, өлең­де де ашық болды, үнемі жұрттың көз ал­дында жүрді. Құпияланып тірлік кешуге құл­қы да соқпаған сияқты. Сол себепті де бізге Жарасқанның өмірі мен творчествосын ел­дің бәрі бес саусақтай анық білетін сияқты бо­лып көрінеді. Расында да, өлеңі өзіне, өзі өлеңі­не ұқсап тұратын ақындар көп болма­ға­нымен, аз да болса, бар. Солардың бірі Жарасқан еді. Бірақ ол өлеңін өзіне толықтай ұқсата алмады. Әлденелер жетіспеді. Жоқ, та­лант емес; жоқ, қабілет емес, басқа; дәлірек айт­қанда, бәлкім, идеологиялық еркіндік. Нені қалай жазуды білгенмен, жастайынан мем­лекеттік басылымдарда (одан басқа ба­сылымдар жоқ та еді) қызмет еткен ақын­ның, нені қалай қайда өткізудің қитұр­қы­ларын білмегені де рас. Бәлкім, білуге тал­пын­баған да шығар. Тіпті, былай қарағанда, әлгі «Көше тәртібі» деген өлеңіндегі: «...Бә­рі­нен бұрын жолды алар, Беделді көлік ол да бар. Қағып та кете жаздады Қайқиған қара «Вол­галар» деген шумақ үшін қазақстандық ком­сомолдың Орталық комитетіндегілердің шала бүлінуінің өзі неге тұрады? Бұның мә­нісі, ол кезде (80-жылдар ғой) қара түсті «Вол­ганы» ірі шенеуніктер мінетін еді. Демек, сол өлеңде келтірілген автобустар, трамвай­лар, таксилер... басып кете жаздаса, аса айып емес екен де, «Волганың» қағып кете жаздауы сая­си қате екен (Түсінік үшін айта кетелік, ол кезде «Көше тәртібі» өлеңі жарияланған «Пио­нер» журналын комсомолдың Орталық ко­­митеті бақылап отыратын). Әрі-беріден соң қызығы бұл ғана емес, қызығы — ақын­ның 1993 жылы шыққан «Соғыстан соң туған­дар» деп аталған алғашқы таңдамалы­сын­да осы шумақтың өлеңнен алып тастал­ға­нында. Міне, осындай көзге көрінетін, көрін­бей­тін кедергілердің кесірінен ақын қалам тарта алмаған тақырыптар қан­ша болғанын біз білмейміз. Білетініміз — ақын қандай тақырыпқа қол созса да ішіне сыр жасырып қалғысы келмегені. Және поэ­зияда сол тақырыптарды емін-еркін қау­заудың мүмкіндігі бола бермейтінін ұққан­нан соң шығар, ақын бірнеше рет ат ауыс­тырды: сын, сатира, аударма, балалар поэ­зия­сы, эпиграмма, эпитафия... Және айта кеткен жөн, осылардың қай-қайсысына да ол өзіне ғана тән қолтаңбасымен кірікті. Мысалы, ақын­ның эпиграммаларын сөз еткенде, айталық, Ғафу Қайырбеков, Тұманбай Молдағалиев, Өтежан Нұрғалиев, Мұхтар Шаханов, Жұ­ма­тай Жақыпбаевтар жөнінде жазылған шу­мақ­тар сұр мергеннің ондықтың нақ орта­сы­на дәл тигізген оғы секілді қыбыңды қан­дыратынын айтпай кетсек обал болар еді. Немесе палестиналық ақын Муин Бси­су­дің Рембоға арнаған өлеңінің аудармасы Жарасқанның төл туындысы тәрізді болып қа­былданып кеткенінің де себебі әбден қа­лып­тасқан шеберлікте еді: «...Бұл заманда көп ақындар тартын­бас­тан сатып құл, жатса-дағы қазынаға бел­ше­сі­нен батып бір, неше түрлі қисса жазып, дас­тан жазып көлемді, тастар емес ақын­дық­ты, қояр емес өлеңді;.. Кейбіреуі делдал бо­лып (мамандық қой қашанғы), өзін сатып, сөзін сатып, сезім сатып жасанды, алдаса да, ар­баса да көп адамды, көп елді, тастар емес ақын­дықты, қояр емес өлеңді;.. Кейбіреуі сұл­тан­дардың сарайына өлеңнен, өрнек са­лып — кілем жайып, құрметке бір бөленген; ...Кейбіреуі әр кітабы, әр жол үшін сый алып, орден алып, медаль алып, жүрсе дағы... Ұя­лып, қысылмастан қисса жазып, дастан жа­зып көлемді, тастар емес ақындықты, қояр емес өлеңді...». Ақынды, ақындықты шаң тигізбей әс­пет­теп, оған (оларға) қарсы аз-кем сыни пікір айтқандарды біржола әдеби жау көруді қос қолды көтере қолдай жөнелудің де дұ­рыс­тығына мынадай өлеңдерден соң күдік кел­тіретіндейсің. Осыдан 75 жыл бұрын, ол жылы да дәл мы­на қазіргідей Алматы буса­нып жатқан көктемде дүниеге келген Жарас­қан­ның творчествосын қайта шолып шық­қанда көңіліміз әр нәрсені еске түсіре бе­ре­тіні де сондықтан шығар. Алдында жаз, күз, қыс тұрғанын елегісі келмейтін көктемгі мөлдір ақ бұлақтарды са­ғынатынымыз да содан болар. Жарасқанның ақ бұлақтары суалмай­ты­нына да сенетініміз сондықтан-ау...

Ертай АШЫҚБАЕВ, ақын, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты Ақтөбе қаласы

Серіктес жаңалықтары