Сөз құдіретін таныған ғалым

Ел тарихындағы егемендік  қоғам өмірінің барша саласындағы тіл мен оның қолданысына жаңа серпін әкелді. Соған орай адам жанының рухани-әлеуметтік жаңғыруының айнасы, отбасынан бастап кез келген ұжымда қарым-қатынастың, ал жаһандық деңгейде ғаламдасудың тиімді құралы – тіл. Олай болса, қолданыстағы сөздің маңызы ерекше.

Қай заманда да, тіл иесінің елдік рухы­мен, ой-өрісімен айшықталатын қазақ сө­зі­нің қолданыстық, өміршеңдік деңгейі мен ұлт­ты бірегейлендіру ықпалы ерекше бол­ғаны белгілі. Сөзді өнер деп ұққан ата-ба­ба­мыздың дүниепайымында сөздің мәнінің қан­шалықты жоғары екеніне тіліміздегі өнер алды қызыл тіл; сөз сүйектен өтеді; таяқ еттен өтеді; сөздің майын тамызды; сөздің тиегін ағытты; сөз тапқанға қолқа жоқ; сөзі қамшы болды; сөзі мірдің оғындай; сөзі түйеден түскендей, ақтық сөз, аталы сөз, басалқа сөз, бос сөз, бір ауыз сөз, жел сөз, жылы сөз, т.с.с. сөз қуатын, сөз ажарын, сөз қызметін айшықтаған сөздер мен сөз тір­кестері дәлел бола алады.
Табиғатпен астас өмір кешкен, сайын далада еркін жүрген қазақ жұр­ты­ның санасында қалыптасқан көркемдік әлемі сыртқа ерекше тілдік тұлғалардың (би-шешендер, ақын-жыраулар және т.б.) аузынан кестелі сөз боп өріліп, далалық ерлік мінезі қуатты сөз боп төгілгенінің талай жарқын үлгілері мәлім. Міне, тілдік санасы сергек, ойы ұшқыр, шығармашыл тұлға академик Р.Сыздықтың зерттеулерінің нысаны да тілдің құрылымдық сипаттағы деректік жүйесі, статикалық күйі емес, тіл иесінің ішкі интенциясын ашып, жан дү­ние­сі мен қимыл-әрекетін жарқыратып көр­­­сететін сөздің динамикалық күйін бей­нелейтін сөз құдіреті. Біздің ойымызша, ака­демик Р.Сыздықтың сан салалы зерт­теулері мен еңбектерінің (әдеби тіл тарихы, жазу мен сөйлеу нормасы, Абайдың сөз өр­негі, лингвостилистика, тіл тарихы және т.б. мәселелер) басын бір арнада тұтас­тыра­тын арқау – мазмұнның тереңінде астар­лан­ған сөз әлеуеті. Осымен байланысты ға­лым еңбектерінің өзегін құрайтын негізгі ұғым­дар: сөз қолданыс, сөз мәдениеті, сөз сазы, сөз әдебі, сөз әлеуеті, сөз құдіреті, сөз өне­рі және т.б.
Осы мақсатына орай, қазыналы көз­дер­ден өрелі сөзді жинақтап жазған «Сөздер сөйлейді» атты кітабында рухани-танымдық мұра ретіндегі тарихи жырлар мен ақын-жыраулар тіліндегі адресатқа ба­­ғытталған сөздердің өзіндік қозғалысы­ның тарихи-лексикологиялық немесе функ­­ционалдық, семасиологиялық ди­на­микасын олардың танымдық мәні негізінде тал­дайды. Мысалы, ала сөзінің көпке белгілі түске қатысты қалыптасқан мағынасына қоса «ұрыс», «соғыс», «қырып-жою», «бүлін­ші­лік», «бей-берекет», «тәртіпсіз», «ретсіз», «анық емес» мағыналары анықталған. Осы­мен байланысты зерттеушінің: «ала балта – жай балта емес, соғыс құралы, «ұрыс бал­тасы» немесе ала ту деген тіркес о баста ту­­дың түсіне қатысты емес, «ұрыста ұстай­тын ту» деген ұғымда туған тәрізді. Ол ала тудың түсі жасыл, ақ, көк және т.б. болуы мүм­кін» деген тұжырымдары тіл мен таным са­бақтастығын көрсетеді. Сонымен қатар ала сөзінің тарихи-салыстырмалы, тарихи-се­ман­тикалы жүйеде жасалған лингвис­ти­калық жаңғыруы көшпенді мәдениеттің өрі­сіндегі тіл иесінің мифтік таным көк­жие­гіне сай ассоциация негізінде тұтасқан ұғым­ның мәдени жаңғыруымен са­бақтасады. Қараңыз: ала – алапат, аламан, алай-дүлей, аласапыран, ала топалаң, ала қыр­ғын т.б.
Рәбиға апай көне тарихымыз бен төл мәдениетіміздің шежіресіндей «сөй­летіп» отырған ақын-жыраулар халық мүд­десі мен ел тұтастығына сөз қаруымен де қыз­мет еткен. Олардың жырларынан алын­ған «сөздерді сөйлеткенде» Р.Сыздық сол за­манға сай жалаң ақпаратты ғана іздемей­ді. Халықтың санасына ықпал етіп, рухын көтерген сөздердің мазмұнындағы рухани-танымдық күшті тануды мақсат етеді. Сол заманның ер тұлғалары, қоғам қайраткер­лері іспетті ақын-жыраулардың қоғамдық-әлеуметтік, рухани-ағартушылық (үгіт-насихат және т.б.) қызметі үшін де қуатты сөз­дің көркем кестеде өрілуі қажет бол­ға­нын тілдік тұлғаның өзіндік танымына сай дискурстық жүйеде дәлелдейді.
Соның нәтижесінде сөз қуатының күші, сөз ажарының құбылуы арқылы көркем маз­мұнға енуі сөздің коммуникативтік са­пасын күшейтіп, сөздің бойындағы си­нер­гетикалық әлеуетін ашады. Бұл арада сөз тек жай коммуникативтік құрал ғана емес, со­нымен бірге халықтың санасын оятып, рухын көтеретін, сөздің тарихи, әлеуметтік, мәдени мазмұнын ашатын танымдық та құ­рал. Оның астарындағы мәнін ашуда зерт­теуші қазақ сөз өнерінде кеңінен қол­данылған бейнелеп айтып, шешен сөйлеу дәстүрлеріне сүйенеді. Осымен байланысты жаугершілік заманға сай халық басындағы қилы-қилы хал-ахуалдар мен хандық билік ая­сындағы түрлі әлеуметтік, саяси жағдаят­тар­ға куә болып, ортасында жүрген жырау­лар­дың поэзиясында астарлап айту, тұ­с­палдап сөйлеу сөз қолданыс үрдісін жаңа деңгейге көтергені белгілі.
Бүгінгі тәуелсіздік кезеңде мемлекет­тік мәртебесі бекітілген қазақ тілінің қолданысын кеңейтуге байланысты мә­селе­лердің ішіндегі ең маңыздысы – қа­зақ сө­зінің өміршеңдігі мен жасампаздығын ай­қындап, ұлттұтастырушылық қызметін іске асыратын рухани-әлеуметтік күшін таныту. Соның негізінде мемлекеттік мәртебесіне орай қазақ тілінің қоғамдық санаға қатыс­ты танымдық, ақпараттық және т.б. қызмет ат­қарып, түбегейлі өзгерістерді қалып­тас­тыруға ықпал етуі тиіс. Бұл жағдайда қазақ тілінің тек коммуникативтік құрал ретіндегі қызметін ғана тану жеткіліксіз. Осыдан туындайтын жағдаят қоғамдағы сөздің әлеу­меттік сұранысын, аксиологиялық мә­нін, белсенді коммуникативтік-прагматика­лық қызметін талап етуі бұл бағыттағы зерттеулердің аса маңыздылығын көрсетеді.
Қоғамдық-әлеуметтік қызмет барысын­да сөз әдебінің (нормасының) ерекше кө­рінетін мәдени-танымдық дәйегі – сөз мә­дениеті. Сөз мәдениетінің ерекше бір айқын кө­рінісі жаңарған, жаңғырған қоғамдық-са­наны кестелі сөзбен айшықтайтын қол­да­ныс аясы, өзекті бір рухани-әлеуметтік ар­на – бұқаралық ақпарат құралдарының тілі.
Қазақ сөзінің қолданыстық әлеуетін ерек­ше сезінетін Р.Сәтіғалиқызының осы мә­селеге қатысты пікірлері, талдаулары, ма­қалалары, сөздіктері («Жаңа қолда­ныс­тар» сөздігі – құрастырушылардың бірі жә­не т.б.) құрылымдық лингвистика аясына сый­май, бүгінгі күннің өзегімен жалғасты. Атап айтқанда, бүгінде ақпараттық кеңіс­тік­те ұлттық сананың тілдік көрінісінің жал­пыхалықтық сипатын танытатын қа­зақ­тілді басылымдардың саны күрт кө­бею­мен қатар, олардың сапалық-кәсіби деңгейі ар­тып, тәуелсіз елдің еркін ойлау үрдісін си­паттайтын көптеген тың ізденіс мен шы­ғармашылық тәсілдің алуан түрде қа­лып­тасуы­на жол ашылды. Осыған орай, бұқара­лық коммуникация тіліндегі жаңғырған этнолексикалық бірліктер адресат пен оқыр­манның когнитивтік санасындағы ұлттық, діни, қоғамдық-әлеуметтік, саяси ұғым-түсініктерді тілде жаңғыртатын сөз құдіретінің бір айғағы.
Академик Р.Сыздықтың тануындағы сөз қуа­ты мен әлеуеті – қазіргі қоғамдық-саяси, мә­дени, әлеуметтанымдық және т.б. мәсе­ле­лерге қатысты қоғам мүшелерінің назарын газет­тер мен телебағдарламалар, интернет жүйесі арқылы берілген ақпараттар тіліне аудару, сұхбаттасу, пікірлесу шаршы топ алдындағы сөз, іскери қарым-қатынастағы сөз т.б. арқылы бұқаралық коммуникация белсенділігін күшейту, қоғам мүшелерінің сөз мәдениетін көтеру. Осы бағыттағы за­ма­науи қазақ қоғамындағы сөздің рухани-әлеуметтік қажеттілігін жүзеге асыруға кө­мектесетін ізденістері ғалымның қазақ әде­би тілі тарихы туралы еңбектерімен та­мырласқан «Ауызша дамыған қазақ әдеби тілі» (2014 ж.) монографиясында түйінделіп, қа­зақ болмысын тіл арқылы танытатын құн­дылықтардың біріне айналды.
Р.Сыздық зерттеулерінің маңызды бір са­ласы тіл иесінің көркем ойлау жүйесінің кө­рінісі ретінде қаламгер тілінің шығар­ма­шылық тетігімен сабақтас өрілетін сөз өне­рінің ерекше бір деңгейі – көркем мәтін тіліндегі сөзқолданысқа арналған («Сөз құ­діреті», 1997 ж.). «Жазушы тілі және оның көр­кемдік әлемі» контексінде жеке шы­ғармашылық тұлға тілінің көркем мәтіндегі поэ­тикалық қызметі авторлық/тұлғалық қол­даныстың құралдары жүйесі аясында тал­данып, соның негізінде зерттелуші тіл­дік тұлғаның жоғары деңгейдегі рухани субс­танциясы анықталады.
Осы тұрғыдан «Сөз құдіреті» моногра­фия­сында М.Әуезов, Т.Ахтанов, Ш.Мұртаза, Ә.Ке­кілбаев, С.Бердіқұлов, М.Мағауин, О.Бө­кеев, А.Сүлейменов, Қ.Жұмаділов, К.Сегіз­баев сынды қазақтың көркем сөзінің құ­діретін әр қырынан танытқан қалам­гер­лер тілін талдауы көркем мәтін тілін зерттеу мен дискурстық талдаудың үлгісіндей. Бұл ара­да автор «сөз құдіретін» «қолданыстағы тіл­дің көркемдік қуаты, күші» деп түсіндіріп, тұл­ғаның шығармашылық және танымдық дең­гейінің сабақтас нәтижесі ретінде баға­лай­ды. Мысалы, А.Сүлейменовті өзгелерден айы­рып, ерекшелеп тұрған тұлғалық қабі­летін былайша дәйектейді: «…жазушы Асқар бір нәрсені, затты, құбылысты, адамды си­паттағанда дәл келсе де нақты анық­тауыш­тарды қолдана салмайды, бейнелі, астарлы, то­сын эпитеттерді таңдайды. Асқардың сурет­теген сәскесі – сары, бесіні – қоңыр, құп­таны – қара, сәресі – құлан иек болып ке­леді» деп көрсетіп, A.Сүлейменовтің бас асау ашу, қыл бырау түскен намыс, шалқалап шың­ғырған мінез деген эпитет-тіркестерін Абай үлгісімен өрбіген ұтымды сөзқолданыс деп бағалайды.
Өзінің бастау көзін академик Р.Сыз­дық­тың өршіл рухты ақын Махам­бет жырлары мен ұлы Абайдың феноменін оның «сөз өрнегінен» іздеген кешенді де жүйе­лі еңбектерінен алып, әрі қарай Рәбиға апай ғана таныған Дулаттың сыршыл жыр­ларын талдаған лингвостилистикалық зерт­теулерінің осылайша «Сөз құдіреті» мо­нографиясына жалғасып, үлкен арнаға ұлас­ты, өзіндік мектеп қалыптасты. Ұстаз-ға­лымның Б.Шалабаев, Г.Мұратова, Г.Әзім­жанова, Б.Нұрдәулетова, Қ.Есенова сынды шәкірттері қазақ тіл білімінде көркем мәтін лингвистикасының қалыптасып, одан әрі дамуына өз үлестерін қосуда.
Қорыта айтқанда, академик Р.Сыздық­тың кең тынысты ғылыми-шығар-машы­лық кеңістігін тілдік санасында тұлғалық ой түзетін, ұлт руханияты мен тарихында орны бар, сөзінен биік те өршіл рух се­­зі­летін, білімі мен біліктілігі жетілген, ше­шен­дік қабілеті мен ерекше танымдық қасиеті бар тегінен бойына сөз құдіреті дарыған тіл иесінің тілдік мұрасын зерттеу құрайды. Зерт­теулерін зерделеп, сөзін тыңдап өскен, біз білетін рухы мықты, ер мінезді, санасы сергек, қоғамдық-әлеуметтік те, ғалымдық та белсенділігін жоғалтпаған, сөзді өнер деп ұққан дәстүрді жалғастырушы, ерекше шы­ғармашыл тұлға, қазақ тіл білімінің абыз анасы Рәбиға апайдың ана тілін басқаша зерт­теуі мүмкін емес. Бұл зерттеушінің тұл­ғалық болмысы мен ғалымдық мұрат үндесуінің сирек кездесетін жарқын үлгісі деп түсінеміз.

Жамал Манкеева, 
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының бас
ғылыми қызметкері, филология
ғылымдарының докторы,
 профессор