Асылбек Ізбайыров: Шынайы мұсылман – әдебімен танылған адам
Дінтанушы, тарих ғылымдарының докторы, профессор
Елімізде дін мәселесі қоғамда жиі талқыланатын тақырыптардың бірі. Бүгінде қоғамда пәтуа жасайтындар да көбейген. Халық кейде ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін ажырата алмай жатады. Дін туралы пәтуа айту, шешім шығару діни ғұламалар мен ғалымдардың ісі. Осы орайда дінтанушы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Асылбек Ізбайыровтан дін саласындағы өзекті мәселелер туралы сұраған едік.
– Біздің қоғамда мұсылмандықты киіммен өлшеу басым. Бұл қаншалықты дұрыс?
– Бұл сұрақ екіжақты мәселені қозғайды. Біріншісі, ислам діні өз ішінде әртүрлі тармақтарға бөлінеді. Соның ішінде қатты кеткен тармақ – такфир жамағаты. Олар өздерін ғана мұсылман, басқаларды кәпір санайды. Бұл үкімді намаз оқымайтын адамдарға шығарады. Өздерінің жалған сенімдері арқылы мұсылмандарды адастырып, өздерінен басқа мұсылмандарды адасқан деп айыптайды. Бұл – исламдағы иман және амал мәселесі. Яғни, иман еткен мұсылман өзінің мұсылмандығын амалмен дәлелдеп, көрсетуі керек. Мәселен, намаз оқымайтын адамдарды кәпір деп, әйелдер орамал тағу керек десе, енді бірі сақалды сүннет дейді, кейбіреулер уәжіп (парыз бен сүннеттің арасындағы амал) дейді. Осылайша, ауқымы кең исламды тар шеңберге салады. Бұл айналып келгенде адамды сыртқы келбетіне қарап бағалау.
Екінші мәселе де күрделірек. Өйткені дінді киіммен өлшеу түсінігі мемлекет тарапынан да бар. Орамал тағатын қыздарды мектепке қабылдамау, жұмысқа алмау, сақалдыларға немқұрайлы қарау қоғамда исламофобияның өсуіне алып келді де мұсылмандарды мемлекет тарапынан қыспаққа түсірді. Сондықтан мұсылмандықты киіммен өлшеу тек такфиршілерге қатысты емес, мемлекет тұрғысынан да көрініс тауып отыр.
Жалпы, мұсылманшылдықты намаздың шенберінде ғана қарастыру өте тар ұғым. Мұсылман дегеніміз – білікті дәрігер, талантты инженер, білімді мұғалім. Шынайы мұсылман ол – тәрбиесімен, әдебімен танылған жақсы адам. Міне, бізге осындай ұғымдарды дамытып мұсылмандар ішінде, жалпы халықтың санасында тұрақтандыру керек. Сонда мемлекет үлкен жетістіктерге қол жеткізеді.
– Ал дәл қазіргі жағдайда дінді мемлекетті, ұлтты ұйыстырушы күш ретінде қолдана аламыз ба?
– Біз ислам дінінің ғасырлар бойы келе жатқан сенім және адамның ішкі сезімдері мен сұрақтарына жауап беретін үлкен күш екенін ұмытпауымыз керек. Оған бір ғана дәлел, әлем елдерінде мұсылмандар санының жыл сайын артып отырғаны. Дініміз бүкіл адамзаттың көкейіндегі «Өмірдің мәні неде?», «Адамның өмірі осы дүниемен біте ме?» деген сынды мәңгілік сұрақтарға жауап береді. Ислам – бұл үлкен сенім, рухани күш. Сондықтан мемлекет діннің осы әлеуетін түсініп, өзі игеріп, мемлекеттік саясатта жасампаздық, конструктивтік бағытта пайдалануы керек. Олай болмаған жағдайда, бұл үлкен потенциалды пайдаланатын басқа күштер табылады. Ол күштер деструктивтік бағытқа алып кетуі мүмкін. Бізге ислам дегенде көп жағдайда Ауғанстанды айта береді. Неге дінді мемлекеттің дұрыс мақсатына пайдаланып отырған БАӘ-ні, Парсы шығанағындағы араб елдерін, Түркия, Малайзия, Сингапурды айтпасқа? Мәселен, Малайзия мұсылманшылдықты өздеріне сай, лайықтап жасап алды. Олар «Хадхари» ислам деп діннің интеллектуалдық, өркениеттік негіздеріне басымдық бере отырып халқын тәрбиелеп жатыр. Мұндай тәжірибені Түркиядан да көріп отырмыз. Түрік елі мұсылманшылдықты неосмандық идеология бойынша халықты біріктіруші, консолидациялық күш ретінде қолданып отыр. Бізге де осындай халықаралық тәжірибелерден үлгі алу керек.
Кезінде тарихи Тұран жері, қазақ даласында өзіндік дәстүрлі ортаазиялық ислам діни мектебі болды. Сол мектептің негізінде имам әс-Сығанақи, Насафи, Маргинани, ат-Тарази сынды көптеген ғалым танымал болды. Орталық Азия діни мектебінің тамыры бүгінде өзбектерде жақсы сақталған. Бұл өзбек халқының бүгінгі жетістігіне себеп болып отыр. Дәстүрлі ислам діни мектебінде білім алудың бірінші шарты – тәрбие мәселесі. Мұны әдеп дейміз. Мен Бұқара, Самарқандағы медреселерді зерттеген кезде өзбектердің әдеп мәселесіне үлкен мән бергенін байқадым. Сонда жүргенде маған үлкен бір ғалымның оқиғасын айтып берді. Ол 28 жыл медреседе оқыған кезде 26 жыл бойы ұстазының қасында жүріп соның жақсы қасиеттерін бойына сіңірген, яғни тек қана әдепті үйренген. Ұстазының әдебін бойына сіңіріп болғаннан кейін 2 жылда білім игеріп, араб әлеміне атақты ғалым болады. Қорыта айтқанда, егер алған білімің әдебіңе сай келмесе, тәрбиең болмаса, ол білім саған зиян болуы мүмкін. Міне, біздің қоғамда бүгінде осы әдеп мәселесі өте өзекті болып отыр. Себебі біз ата-бабамыздан келе жатқан дәстүрлі діни мектебімізді жоғалтып, бағытымыздан адасып қалдық. Тығырықтан шығудың бір жолы – дәстүрлі, тарихи жолымызды қайта жаңғырту.
– Ал дәстүрлі, тарихи жолымызды қайта жаңғырту қалай жүргізілуі керек?
– Ортаазиялық діни мектебі туралы зерттеуге арнайы Өзбекстанға бардық. Бұқара, Самарқан, Қоқан қалаларында болып, ескі медреселерінің білім жүйесін зерттеп келген едік. Бізде тарихи жолымызды қайта жаңғыртуға қажетті құралдың бәрі қолымызда бар. Тек пилоттық жоба ретінде еліміздегі медреселердің бір-екеуіне енгізіп, бір жылда қандай нәтиже бергеніне қарау керек. Мен үлкен нәтижелерге қол жеткізетімізге сенімдімін. Өйткені тарихта тарихи түркістандық ислам діни мектебі өзінің қалыптасқан білім, тәрбие беру жүйесімен танылған. Сондықтан дұрыс білім беру процесі өте маңызды. Мәселен, Ресей осы бағытта Болгар ислам академиясын ашты. Өзбекстанда ислам бағыты бойынша бірнеше институт, университет, мектеп бар. Мысалы, Ташкент ислам институты, Самарқанда Хадис ілім мектебі, Марғұланда Фиқһ ілім мектебі т.б. Яғни, өзбектер бұл бағытты қолдарына алып, жүйеге енгізіп, нәтижесін көріп отыр. Олар әдеп діңгегінен айрылмай, осының бәрін сақтай алды. Осы бізге қазір ауадай қажет.
Кезінде Селжұқ мемлекеті көтеріліп, Абассид халифатын қайтадан жаңартқан кезде ең бірінші өзіндік білім беру жүйесін, идеологиясын қолға алды. Бас уәзір Низам әл-Мүлік бүкіл мемлекет бойынша Низамия медресе-мектептерін ашып, үлкен мемлекеттік саясат жүргізді. Біз осының көрінісін қазір Түрік мемлекетінен көріп отырмыз. Түркияда имам-хатиб мектептері ашылды. Мемлекеттік мектептер де бар, бірақ діни білім алам дегендерге де мүмкіндік берді. Осылайша, мұндай мектептер мемлекеттік саясатты жүргізуде үлкен рөл атқарып отыр.
– Елімізде жыл сайын тамыз айында мектептерде орамал тағу мәселесі сөз болады? Бұл мәселені шешудің жолы бар ма?
– Егер мектептерде орамал тағуға рұқсат етілмесе, олар оқитын жеке меншік мектеп ашуға жол берілмесе, бірақ білім алу талап етілсе, адамда қандай таңдау қалады? Бірінші нұсқа – елден көшіп кету, екіншісі – көрші елдің мектептерінде онлайн оқу. Бұл мәселе мұсылман емес елдерде сәл жұмсақтау шешіледі. Олар бір есікті жапқанымен, екінші есікті ашады, дінді тұншықтырмайды. Біз бір жапқанда барлық есікті жабамыз. Өзіміздің мұсылман азаматтарды қолдан әлеуметтік гетто жасап отырмыз.
Жалпы, барлық есікті жауып тастау – өте қате позиция. Бір ғана мысал, Олимпиада чемпионы Елдос Сметовтің намаз оқығаны, Асланбектің жеңілістен соң «Алланың қалауы» деген сөзі біздің қоғамда қатты талқыланды. Өзбекстанның боксшылар командасы толығымен намаз оқиды. Елдостың айтқан сөзін өзбекстандық боксшы Баһадүр Жалолов та айтты. «Мен қанша көп жаттықсам да, жекпе-жек алдында ең бірінші тағдырларды шешуші Алланың қолдауына, одан соң анамның дұғасына сенемін!», – деді ол. Осы сөзіне бірде-бір өзбек қарсы сөз айтпады, халық үлкен әдептің үлгісін көрсетті.
Қоғамды мынау тәңіршіл, мынау исламшыл деп әртүрлі топтарға бөліп тастау қауіпті. Мемлекет тек реттеуші рөлін атқаруы керек. Мұндай процестерде мемлекет ешқандай тарапты жақтамайды, ал қазіргі позициядан қарайтын болсақ, біздің мемлекет субъект ретінде діни қарым-қатынастарға кірісіп отыр. Қоғамды бірнеше тармаққа бөліп жатқанын, кейбір шенеуніктер белгілі бір тараптарға күш беріп, қолдап жатқанын байқаймыз. Бірақ мұның түбі жақсылыққа апармайды және бұл мемлекетшілдік позиция емес. Бұл – кеңес өкіметі саясатының жемісі. Яғни, кеңестік кезеңнен қалған тыйым салу, шектеу тәсілі бүгінде жарамсыз, ескірген. Бізге ағартушылық, идеологиялық бағытта жұмыс істеу керек.
– Қазақстан – Конституция бойынша зайырлы мемлекет. Азаматтардың бәрі тең құқылы, алайда орамал тартатын оқушылардың мектепке бармауы олардың және ата-аналарының құқығын шектеу емес пе? Бұл зайырлылық принципіне қарама-қайшы емес пе?
– Бізде бұл жерде зайырлылық принципін дұрыс түсінбеуден көп мәселе туындап отыр. Зайырлылық дегеніміз – мемлекеттің барлық діни ағым мен бағыттарға бірдей қарауы және мемлекет алдында барлық азаматтардың тең құқықты болуы. Орысша айтқанда «Равноправие всех граждан без исключений и равноудаленность от всех религиозных направлений». Зайырлы қоғам осы екі принципті назарда ұстайды. Біз осы екі принципті де бұзып жатырмыз. Бірінші, барлық ағымдарға бірдей қарау дегенді белгілі бір топтарға қолдау білдіру арқылы бұздық. Мысалы, дәстүрлі ханафи жолындамыз деп алып, басқа тараптарды қолдаймыз. Иә, мемлекет өзінің дәстүрлі, тарихи жолын қорғап, дәріптеп, оны әр азаматтың санасына жеткізе білуі керек. Өткенде Шымкенттегі мешітте намаз үстінде болған өрескел оқиға осы жұмыстың ақсап тұрғанын көрсетті. Мұндай жұмыстарды жүргізуде білімді мамандарды тарту керек. Екінші, теңқұқықтық принципін қолданғанда «светский» емес «советский» болып кетеміз. Зайырлылық – ешқандай идеология емес. Ол – мемлекетті басқару жүйесі, принципі. Ал біз зайырлылықты идеология қыламыз. Оның ішіне «советский» ұстанымын тықпалаймыз. Осылайша, идеология қылу арқылы теңқұқықтық принципін бұзып отырмыз. «Менің алдыма орамал таққан әйел келсе, маған оның орамалы керек пе, әлде үлкен маман болғаны керек пе?» деген сұраққа қаншалықты жауап бере аламыз, сол маңызды. Біздің қоғам да, мемлекет те адамның кәсіби деңгейі, қабілеті емес, хиджабына қараймыз. Қаншалықты үлкен маман болса да егер ол кісі хиджаб кисе, ол адамды хиджабы үшін жұмысқа алмаймыз. Міне, теңқұқықтық принципін тағы бұзып отырмыз. Бізге ішкі дүниесі емес, сыртқы келбеті маңызды болып тұр.
Кез келген мемлекет үшін ең алдымен азаматтарының заңды сыйлағаны, бағынғаны маңызды. Егер мұсылман заңға бағынса, ешкімнің құқығын бұзбаса, онда оның Аллаға қалай сенетіні, қандай киім киетіні бізге маңызды болмауы керек. Бізге маңыздысы экстремизм, терроризмге қатысы жоқтығы, қазақилығы, дәстүрін сақтаған, мемлекетке толық бағынған адам болуы. Ал Аллаға деген ішкі сенімі – жеке мәселесі.
– Орамал тағуға рұқсат берген жағдайда өзге дін өкілдері де өз құқықтарын талап етуі мүмкін ғой?
– Өзге дін өкілдері де мектепке өз діні парыз еткен киіммен келеді деп қорқудың қажеті жоқ. Өйткені христиандардың талап етерліктей дүниесі, талай тарихи кезеңді өткеннен кейін қалған жоқ, мүмкін, мойнына крест тағар, басқа мәселе туындайды деп ойламаймын.
– Орамал мәселесінде шетелдік тәжірибеден аларымыз бар ма?
– Әдетте, біз Еуропа елдерін стандарт ретінде қарастырамыз ғой. Батыс әлемі адамның кәсіби қабілетін, адами қасиеттерін жоғары бағалайды. Үстіндегі киіміне емес, адамның ішкі мазмұнына мән береді. Біз осыны түсініп, қабылдамасақ, артқа кеткен арбаның дөңгелегі кері сырғи береді. Ал мұсылман әдебін, дәстүрін сақтаған өзбек ағайындар оқ бойы озып кетті, көріп отырмыз. Кеңестік басқару жүйесінің сарқыншағынан айрылмайынша, оң өзгеріс болмайды, мәселенің басқа шешімі табылмайды. Егемендігімізге субъективтілік ретінде қарап, рухани кеңістігімізді байытпайынша, тыйым салу сынды кеңестік саяси биліктің құралын жоймайынша, осы кеткеніміз кеткен. Осыны әлдеқашан түсінген батыс елдері мұсылмандарға діни көзқарасын, мұсылманшылығын сақтағаны үшін шектеулер қоймайды. Ең бастысы адамның ішкі мазмұны. Зайырлылық деген осы.
Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ
