Маржан Елтізарова: АЭС еңбек нарығын өзгертеді

Елімізде энергия тапшылығы байқалғалы бері АЭС салу мә­селесі жиі көтеріле бастады. Алайда қоғам АЭС құрылысына қатысты күдік пен үміттің жетегінде екіге жарылып отыр­ғандай. Осы ретте атом энергетикалық комбинатында жұмыс істейтін инженер-технолог ретінде халықтың көкейінде жүрген күмәнді, күдікті пікірлерге толыққанды, жан-жақты, ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып жауап бергім келеді. 

Бүгінде көпшілікті алаңдататын мәселенің бірі – АЭС-те жұмыс істейтін кәсіби мамандар жоқ деген алаңдаушылық. Бұған алаңдаудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Қазақстанда АЭС-ті қауіпсіз басқара білетін білікті мамандар бар. Елімізде Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы, Ядролық физика институты, «МАЭК» ЖШС-індегі БН-350 реакторлық қондырғы нысандарында жұмыс істейтін тәжірибелі инженерлер мен техникалық қызметкерлер бар. Қазақстан Ресей, АҚШ, Франция және т.б. сияқты атом энергетикасында тәжірибесі бар халықаралық ұйымдармен және елдермен белсенді ынтымақтастық орнатқан. Бұл қазақстандық мамандарды оқыту мен тағылымдамадан өткізуді қамтиды. БН-350 реакторының және басқа да жобалардың жұмыс тәжірибесі құзыретті кадрлардың бар екенін көрсетеді. Сондай-ақ Қазақстанда атом энергетикасы саласында жұмыс істейтын мамандар даярлайтын ЖОО-лар бар. Мысалы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ және басқа да оқу орындары ядролық физика мен инженерияға байланысты бағдарламаларды ұсынады. 

Егер Қазақстанда жаңа АЭС салынатын болса, АЭС-ты қауіпсіз басқару үшін маман­дарды қосымша оқыту және даярлау, сондай-ақ жаңа нысандардың қауіпсіз және тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін басқа ел­дерден сарапшыларды тарту жүргізілуі мүм­кін. Осылайша, Қазақстанда АЭС-те жұмыс істеу үшін білікті мамандар бар деп айтуға толық негіз бар және мемлекетіміз атом энергетикасының қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында тиімді іс-шара­лар қабылдауда.  
Тағы бір мысал, елімізде атом энергети­касы саласында әйелдердің үлесі айтарлық­тай өсіп келеді. Соңғы онжылдықта ғылым мен техника, әсіресе атом энергетикасы сияқ­ты жоғары технологиялық салаларға қы­зығушылық айтарлықтай өсті. Әсіресе, әйел­дер осы салада еңбек етуге ынталы, бұл – қоғам­дағы және еңбек нарығындағы оң өзгерістің белгісі. Қазақстанда атом электр стансаларын салу мен пайдаланудағы әйелдердің рөлі барған сайын айқын және маңызды бола түсуде. Бұл білімге қол жетімділікті, халық­аралық жобаларға қатысуды және олардың кәсіби жетістіктерін мойындауды қоса алғанда, бірқатар факторларға байланысты. Әйелдерді осы жоғары технологиялық және маңызды салаға қосу гендерлік теңдікке қол жет­кізуге ықпал етіп қана қоймайды, сон­ы­мен қатар оның дамуы мен озық техноло­гия­ларды енгізуді қамтамасыз ете отырып, жалпы саланы нығайтады. Қазақстандағы атом энергетикасының болашағы әйелдердің белсенді қатысуының арқасында зор үміт күттіреді және олардың үлесі өсе беретіні анық. 
Атом энергетикасындағы әйелдер саны­ның өсуіне ықпал ететін маңызды аспект – сапалы білімге қол жеткізу. Қазақстанда ЖОО-лар ядролық физика, инженерия және на­нотехнология саласында арнайы бағдар­ламалар ұсынады. Бұл білім беру мекемелері жоғары білікті мамандарды даярлауда ше­шу­ші рөл атқарады. Аталған бағыттарда бі­лім алған әйелдер атом электр стансаларын жо­балауға, салуға және пайдалануға қабі­лет­ті саладағы маңызды «ойыншыларға» ай­на­лады.
АЭС құрылысы кезеңінде әйелдер жоба­лау, инженерлік сүйемелдеу және құрылысты басқаруды қоса алғанда, әртүрлі міндеттерді орындайды. Бұл нысандарды құруға кешенді көзқарасты қамтамасыз етіп қана қоймай, инновациялық шешімдерді енгізуге ықпал етуге мүмкіндік береді. Маңызды аспект – олардың қауіпсіздік жүйелерін және басқа да маңызды функцияларды әзірлеуге және жүзеге асыруға қатысуы.
АЭС құрылысы аяқталғаннан кейін әйел­дер оны пайдалануға белсенді араласа­ды. Олар реакторларды басқаруға, техника­лық қызмет көрсетуге және қауіпсіздікті қам­­тамасыз етуге байланысты салаларда жұ­мыс істейді. Бұл мамандар деректерді тал­­даумен, мониторингпен және стансаның тиімділігін арттыру бойынша іс-шараларды әзірлеумен айналысады. Олардың қолында АЭС жұмысының негізгі аспектілері бар, бұл әйелдердің сенімділік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі маңызды рөлін көрсетеді. Қа­зір ғылыми зерттеулер мен иннова­ция­лар­да әйелдер де айтарлықтай үлес қосуда. Жаңа технологияларды әзірлеуге, материал­дар­ды зерттеуге және басқару жүйелерін жақ­сартуға қатысады. Бұл озық шешімдерді ен­гізуге және атом электр стансаларында қауіп­сіздік деңгейін арттыруға ықпал етеді деп ойлаймын.
Халықаралық ынтымақтастық және жаһандық жобаларға қатысу қазақ­стан­дық әйелдер үшін шекаралар мен көк­жиек­тер ашатынына сенімдімін. Олар басқа елде­рдің әріптестерімен білім мен тәжірибе алмасады, бұл әлемдік жетістіктер мен үздік тәжірибелерді ұлттық жобаларға біріктіруге мүм­кіндік береді. Бұл саладағы әйелдерге ар­­­­налған шабыттың мысалы ретінде ра­диоак­тивтілік саласындағы жаңалықтары ядро­лық физикадағы заманауи жетістіктерді бас­таған Мари Склодовская-Кюри сияқты көр­некті әйел ғалымдарды келтіруге болады. Ол әйелдердің ғылым мен техникада айтар­лық­тай жетістіктерге жете алатынын дәлел­деді, бұл Қазақстандағы әйелдерді өте ынта­лан­дырады.
Сонымен қатар соңғы онжылдықта ин­женерлік және энергетикалық мамандық­тар­ға деген қызығушылық, әсіресе атом элек­тр стансаларын салу сияқты ауқымды жо­балар аясында Қазақстан белсенді. Еліміз­де жаңа АЭС салу еңбек нарығы мен білім беру бағдарламаларын айтарлықтай өзгерте алады, сондай-ақ жастардың мансаптық қа­лауына әсер етеді.
Атом электр стансалары – бұл жобалау мен құрылыстан бастап, пайдалану мен қыз­мет көрсетуге дейінгі барлық кезеңде жо­ғары білікті мамандарды қажет ететін күрделі инженерлік құрылымдар. Бұл жо­ба­лар инженерлік және энергетикалық маман­дық­тарды болашақ мамандар үшін айтар­лық­тай тартымды ететін жұмыс орындарын жа­сайды. Осындай ауқымды жобалар аясын­да білікті кадрларға сұраныс артып келеді, бұл өз кезегінде тиісті мамандықтарға деген қы­зығушылықты ынталандырады. Жастар қар­жылық сыйақы тұрғысынан да, кәсіби өсу мен тұрақтылық тұрғысынан да перспек­ти­валарды көре отырып, осы саладағы ман­саптық мүмкіндіктерге көбірек назар ау­даруда. 
Жоғары білікті кадрларға қажеттілік ма­мандандырылған Білім беру бағдарлама­ларының дамуына әкеледі. ЖОО-лар атом энер­гетикасы, ядролық физика және инже­не­рияға байланысты курстар мен бағдар­ла­маларды ұсына бастайды. Бұл оларды қажет­ті білім мен дағдылармен қамтамасыз етеді, кәсіби қызметке дайындайды. Өндірістік ком­паниялармен бірлесіп жиі жүзеге асы­ры­латын тағылымдамалар мен тәжірибелер сту­денттерге құнды жұмыс тәжірибесін алу­ға мүмкіндік береді, бұл жастардың осы ма­мандықтарға деген ынтасы мен қызығу­шы­лығын арттырады. Ғылыми зерттеулер мен инновациялар атом энергетикасына қа­тысты мамандықтарға қызығушылықты арт­тыруда да маңызды рөл атқарады. АЭС салу және пайдалану жаңа технологияларды тұрақ­ты енгізуді және қолданыстағы жүйе­лер­ді жетілдіруді талап етеді, бұл – ғылыми зерт­теулер мен әзірлемелер үшін кең мүм­кін­діктер ашады. Осы салада жұмыс істейтін ма­мандар инновациялық шешімдерді әзір­леу­ге қатыса алады, бұл – ғылыми прогресс пен технологиялық жетістіктерге үлес қос­қы­сы келетіндерге зор мүміндік. 
Сонымен қатар атом энергетикасы – тұ­рақ­ты энергия көздері мен эколо­гия­лық таза технологияларға көшудің маңыз­ды элементі. Экология және тұрақты даму мәселелеріне алаңдайтын жастар атом энер­гетикасына қатысты мамандықтарды таңдауға түрткі болуы мүмкін, бұл – жаһан­дық экологиялық мәселелерді шешуге үлес қосу­дың бір жолы. Көмірқышқыл газы-ның төмен шығарындылары мен жоғары тиім­ділігі бар атом электр стансалары энер­ге­ти­каға за­ма­науи көзқарасты қалыптас­тырады, бұл осы ма­мандықтарға деген қы­зы­ғу­шы­лықтың артуына ықпал етеді.
Халықаралық ынтымақтастық және жаһан­дық жобаларға қатысу, сондай-ақ, атом энергетикасы саласындағы мамандық­тар­ға қызығушылықтың артуына ықпал ете­ді. Жаңа АЭС салу арқылы Қазақстан ха­­­лық­аралық ұйымдармен және кәсіпорын­дар­­мен өзара іс-қимыл жасай отырып, жер­гілікті мамандарға халықаралық жобаларға қа­тысуға және әлемдік стандарттар мен үз­дік тәжірибелерді қолдануға мүмкіндік бере­ді. Бұл тәжірибе мен білім алмасу жас ма­ман­дардың қызығушылығын арттырары сөзсіз. 
Қоғамдық қабылдаудың әсері туралы ұмытпау керек. Атом энергетикасы саласын­дағы ауқымды жобалар бұқаралық ақпарат құ­ралдарында жиі жарияланады, бұл осы са­ладағы мамандықтардың танымал болуы­на ықпал етеді. Білім беру және ақпараттық кә­сіпорындар инженер және энергетик ма­ман­дықтарының оң имиджін қалыптас­тыру­ға көмектеседі, бұл жастарды тартады жә­не осы мамандықтарға қызығушылықтың ар­туына ықпал етеді.
Елді алаңдататын тағы бір мәселе – АЭС өз­дігінен істен шығуы мүмкін бе деген сұрақ. Инженер-технологтар атом электр станса­ларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. БН-350 реакторлық қон­дырғысының инженер-технологі ре­тін­де, біздің міндетімізге қауіпсіздік шараларын әзірлеу және енгізу, реакторлардың жұмы­сына мониторинг жүргізу, сондай-ақ барлық белгіленген стандарттар мен нормалардың сақ­талуын қамтамасыз ету кіреді. Және ық­ти­мал апаттар мен ақауларға қатысты қо­ғам­дық алаңдаушылық жағдайында қазіргі атом электр стансалары кез келген күтпеген жағдайлардың қаупін азайту үшін көптеген қорғаныс деңгейін ескере отырып жасалға­нын түсіну маңызды екенін айтқым келеді.
Заманауи атом электр стансалары ықти­мал оқиғалардың алдын алу және қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз ету үшін бірнеше қор­ғаныс қабатын қамтитын көпқабатты қауіпсіздік жүйесімен жасалған. Бұл қауіп­сіздік деңгейлері: 
Физикалық қауіпсіздік: атом электр стан­салары жер сілкінісі, дауыл жә­не басқа да табиғи апаттар сияқты төтенше жүк­темелерге төтеп бере алатын берік қор­ға­ныс құрылымдарымен жасалынады. Реак­тор ғимараттары радиоактивті заттардың ағып кетуіне жол бермейтін болат және те­мір­бетон қабықшаларымен қорғалады.
Резервтік жүйелер: үздіксіз жұмыс пен қауіп­сіздікті қамтамасыз ету үшін резервтік жүйе­лер мен механизмдер қолданылады. Бұл негізгі жүйелер істен шыққан жағдайда қо­сылатын резервтік генераторлар, салқын­дату жүйелері және автоматтандырылған бас­қару жүйелері болады.
Бақылау және мониторинг: атом электр стансасында нақты уақыт режимінде барлық маңызды жүйелердің жұмысын бақылайтын заманауи мониторинг жүйелері орнатылады. Бұл жүйелер елеулі оқиғаларға айналмас бұ­рын ықтимал мәселелерді тез анықтауға және жоюға көмектеседі. 
Рәсімдер мен регламенттер: инженер-тех­нологтар АЭС-ті пайдаланудың барлық ас­­пектісі үшін қатаң рәсімдер мен регла­менттерді әзірлейді және енгізеді. Бұл проце­дуралар тұрақты техникалық қызмет көр­се­туді, жабдықты тексеруді, сондай-ақ төтенше жағдайлар кезіндегі әрекеттерді қамтиды.
Атом электр стансалары өздігінен істен шы­ға ала ма деген сұраққа жауап беру үшін қа­­зіргі заманауи атом электр стансаларының қа­­лай жобаланатынын және жұмыс істей­тінін тү­сіну қажет. Атом электр стансасының өз­ді­гінен істен шығу ықтималдығы өте аз бол­ға­ны­мен, бірнеше негізгі аспектіні ескеру қажет:
1. Қауіпсіздік жүйелерінің сенімділігі: бар­лық АЭС қауіпсіздік жүйелері жоғары се­нім­ділік пен ақауларға төзімділікті ескере оты­рып жасалынады. Олар кез келген ықти­мал жағдайларда дұрыс жұмыс істейтініне көз жеткізу үшін көптеген сынақ мен тек­серу­ден өтеді. Қауіпсіздік жүйелері қателерді ав­томатты түрде анықтауды және түзетуді қамтиды, бұл күрделі мәселелердің туындау қаупін азайтады.
2 . Өзін-өзі қорғау механизмдері: қандай да бір проблемалар туындаған жағдайда реак­тор қондырғылары автоматты түрде іс­ке қосылатын өзін-өзі қорғау механизм­дері­­мен жабдықталады. Мысалы, қызып кету не­месе салқындату жүйесі істен шыққан жағ­дайда, реактордың қызып кетуіне жол бер­меу үшін апаттық салқындату жүйелері іске қосылады.
3. Адам факторы: қауіпсіздік жүйесінің маңызды элементі – білікті қызметкерлер. Ин­женер-технологтар, операторлар және бас­қа да мамандар мұқият дайындықтан өтіп, білімдері мен дағдыларын үнемі жаңар­тып отырады. Бұл кез келген ықтимал төтен­ше жағдайларға жоғары дайындық деңгейін қамтамасыз етеді және кез келген күтпеген жағдайларға дұрыс жауап беруге ықпал етеді.
4. Реттеуші талаптар: АЭС қауіпсіздік стан­­дарттары мен нормаларының орын­далуын белгілейтін және тексеретін реттеуші ор­гандар тарапынан қатаң бақылауға алы­на­ды. Бұл органдар барлық талаптың сақталуын және қауіпсіздік жүйелерінің дұ­рыс жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін тұрақ­ты тексерулер мен аудиттер жүргізеді.
Осылайша, ешқандай жүйені барлық ық­тимал мәселелерден мүлдем сақтандыруға бол­майтынына қарамастан, қазіргі атом электр стансалары тәуекелдерді азайтатын жә­не қауіпсіздіктің жоғары деңгейін қам­та­масыз ететін көптеген қорғаныс деңгейі мен сақтық шарасын ескере отырып жобаланады және жұмыс істейді. Инженер-технологтар бұл жүйелерді жобалау мен қолдауда және олардың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.
Ал қауіпсіздік жүйелері «ақылынан ада­сып», бізге қарсы жұмыс істей бастауы мүм­кін бе деген сауалға келетін болсақ, бүгінде қауіп­сіздік жүйелері, әсіресе атом электр стан­­салары сияқты маңызды салаларда, әр­түр­лі қауіптерден қорғауда шешуші рөл ат­қа­рады. Дегенмен тіпті ең жақсы жүйелер де олар­дың дұрыс жұмыс істемеуіне немесе тіпті олардың мақсатына қарама-қарсы әре­кет­терге әкелетін мәселелерге тап болуы мүм­кін. Бұл мәселелер бірнеше себепке бай­ланысты туындауы мүмкін, олардың әр­қай­сысы осындай жүйелердің сенімділігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін үлкен қиын­дық тудырады.
Біріншіден, дизайн мен конфигура­ция­да­ғы қателер қауіпсіздік ақауларының не­гіз­гі себебі болуы мүмкін. Атом электр стан­са­ла­­рында қолданылатын күрделі жүйелер оның барлық компонентін мұқият бап­тауды және біріктіруді қажет етеді. Тіпті, жо­балау кезеңіндегі кішігірім қателік жүйе­нің маңызды оқиғаларға дұрыс жауап бер­меуіне әкелуі мүмкін. Мысалы, апатты өшіру па­ра­метрлерін дұрыс анықтамау жүйенің дұ­рыс емес уақытта іске қосылуына әкелуі ға­­­жап емес, бұл маңызды жабдықты бұзуы ық­­ти­мал. 
Сонымен қатар қауіпсіздік жүйелерін бас­қаратын бағдарламалық жасақтамада қателер немесе осалдықтар болуы мүмкін. Бұл жүйелер көбінесе күрделі алгоритм мен бағ­дарламалық жасақтамаға тәуелді бол­ған­дықтан, кодтың бұзылуы деректердің дұрыс түсіндірілмеуіне немесе дұрыс емес әрекет­тер­ге әкелуі мүмкін. Бағдарламалық жасақ­та­мадағы қателер жалған дабыл тудыруы не­месе нақты қауіптерді жіберіп алуы мүм­кін, бұл өз кезегінде қауіпсіздікке қауіп төн­діруі мүмкін.
Аппараттық ақаулар да маңызды аспект. Қауіпсіздік жүйесінің бөлігі саналатын сенсорлар, релелер және контроллерлер іс­тен шығуы немесе дұрыс жұмыс істемеуі мүм­кін. Мысалы, егер температура немесе қы­сым сенсоры дұрыс жұмыс істемей қалса, жүйе маңызды өзгерістерді байқамауы мүм­кін, бұл ауыр зардаптарға әкелетін жағ­дай­лар да кездеседі. 
Адам факторы қауіпсіздік жүйелерінің жұ­­­мысына да айтарлықтай әсер етеді. Опе­ра­­­торлар сигналдарды түсіндіруде немесе де­рек­терді енгізуде қателіктер жіберуі мүм­кін, бұл дұрыс емес шешімдерге әкеледі. Қыз­­­­меткерлердің тәжірибесіздігі немесе шар­шауы да – күрделі мәселе. Сондықтан қауіп­сіздік жүйесінің сенімділігі көбінесе опе­раторлардың біліктілігі мен дайынды­ғы­на байланысты.
Бүгінде қауіпсіздік жүйелері де кибер­ша­буыл қаупіне ұшырап жатады. Ха­керлердің АЭС-тің жұмыс жүйесін бұзуы мүмкін. Олар жүйенің жұмысын өзгертетін не­месе оның дабылдарын басатын зиянды бағ­дарламаны енгізе алады, бұл айтарлықтай қауіп төндіреді. Сондықтан қауіпсіздік жүйе­сінің технологияларын ескіртпей, соңғы стандарттар мен қауіптерге сәйкес жаңартып отыру керек. 
Қауіпсіздік жүйелері олардың дұрыс жұ­мыс істемеуіне немесе зиянды жұмыс іс­теуі­не әкелетін көптеген мәселеге тап болуы мүм­кін. Сондықтан олардың сенімді ди­зай­нын, конфигурациясын, тұрақты тестілеуін жә­не жаңартылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ ықтимал қауіптер мен қауіптерді ескеру өте маңызды. Қазіргі технологиялар ғана емес, сонымен қатар ықтимал тәуекелдерді азай­ту және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін осы жүйелерді тиімді басқаруға қабі­лет­ті білікті қызметкерлер қажет.
Ел ішінде АЭС салу жоспарланып отыр­ған өңірге келетін пайда қандай деген мәселе де өзекті болып отыр. Атом электр стан­са­сы­ның құрылысы жоспарланған аймаққа пай­дасы көп. Алайда нақты сандар мен ег­жей-тегжейлі болжамдар көптеген факторға, со­ның ішінде атом электр стансасының мөл­шері мен түріне, оның орналасқан же­ріне және аймақтың экономикалық жағ­дайына байланысты екенін атап өткен жөн.
Экономикалық өсу: атом электр стан­сасы­ның құрылысы кезеңінде де, пайдалану ке­зеңінде де көптеген жұмыс орны ашылады. Бұ­ған құрылысшыларға, инженерлерге, тех­никтерге және техникалық қызмет көр­се­ту­шілерге арналған жұмыс орындары кіреді.
Инфрақұрылымды жақсарту: атом электр стансаларын салу және пайдалану үшін көбінесе инфрақұрылымды, соның ішін­де жолдарды, коммуникацияларды және тұрғын аудандарды жақсарту қажет. Бұл ай­мақ­тағы өмір сапасының жалпы жақсаруына әкеледі.
Салықтар мен жергілікті алымдар: атом электр стансалары салықтар мен басқа да алым­дар арқылы жергілікті бюджетке қо­мақ­ты қаражат салады. Бұл қаражат әлеу­мет­тік бағдарламаларды, денсаулық сақтау мен білім беруді қаржыландыруға жұмсалуы мүмкін.
Инвестициялар және бизнесті дамыту: атом электр стансасының болуы аймаққа қосымша инвестициялар тартады және стан­са мен оның қызметкерлері үшін тауар­лар мен қызметтерді ұсынатын жергілікті бизнесті дамытуға ықпал етеді.
Ұзақмерзімді экономикалық артықшы­лық­тар: АЭС ғылыми және технологиялық зерттеулер орталығына айналуы мүмкін, бұл аймақтағы жоғары технологиялар мен білім беруді дамытуға мүмкіндік береді. 
Сондай-ақ мұндай халықаралық маңыз­ды жоба құрылысына жас мамандардың да қызығушылық танытып отырғаны рас. Атом энергетикасы олар үшін кәсіби өсу мен даму перспективасы мол бірегей сала. Атом электр стансасын салу жастарға кең жол ашады. Мұндай жобаларға қатысу озық техноло­гия­ларда жұмыс тәжірибесін алуға мүмкіндік бере­ді, бұл өз кезегінде еңбек нарығында бі­лік­тілік пен бәсекеге қабілеттілікті айтар­лық­тай арттырады. АЭС-те жұмыс істеу күр­делі инженерлік жүйелерді құруға, қа­тысу­­ға және пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл ғылым мен техниканың түйіскен же­рін­де жұмыс істеуге ұмтылатындар үшін өте тиім­ді. Бұл сонымен қатар халықаралық ұйым­дарда немесе басқа да ірі жобаларда жұ­мыс істеуді қоса алғанда, елімізде және шет­елде мансапқа жол ашады. 
Жас мамандар көбінесе атом энер­ге­тикасына қатысты маманданды­рыл­­ған оқыту мен білім беру бағдарл­а­ма­ла­ры­на қол жеткізе алады. АЭС құрылысы елде тео­риялық оқытуды да, практикалық тағы­лым­даманы да қамтуы мүмкін кадрларды даяр­лау бағдарламалары құрылуына септігін ти­гізеді. Бұл жобаға деген қызығушылықты арт­тырып қана қоймай, жас мамандардың кә­сіби өсуіне арналған алаң жасайды.
Халықаралық жобаларға деген қызы­ғу­шы­лық атом энергетикасы саласының тар­тым­дылығымен де байланысты болуы мүм­кін. Көптеген жас маман атом электр стан­са­сында қолданылатын инновациялар мен жаңа технологияларға қызығушылық та­ны­тады. Мұндай нысандарда жұмыс істеу энер­гетика саласындағы прогрессивті ше­шім­дер­дің бір бөлігі болу мүмкіндігін ұсынады.
Сонымен қатар халықаралық ауқымдағы жо­бада жұмыс істеу мақтаныш. Елдің дамуы­на және оның энергетикалық тәуелсіздігіне әсер ететін маңызды жобаға қатысу жас ма­мандар үшін күшті мотиватор бола алады. АЭС Қазақстанда салынатын болса, атом электр стансасында жас мамандардың жұмыс істеуге дайын екенін зерттеулер мен сауал­намалардан білуге болады. Атом электр стансалары салынған елдерде жас маман­дар­дың мұндай жобаларға белсенді қаты­саты­нын көруге болады. Мысалы, атом энер­гетикасы ұзақ тарихы бар Франция мен АҚШ-та жас мамандарды даярлау және ман­саптық өсу бағдарламалары бар. Олар тех­никалық қызмет көрсетуден бастап ғылыми зерттеулер мен жаңа технологияларды әзір­леуге дейінгі АЭС жұмысының әртүрлі ас­пектілерімен айналысады.
Атом электр стансаларында жас маман­дар­дың жұмысы олардың табысты жұмыс іс­теуі мен дамуы үшін өте маңызды. Бұл ма­мандар жабдықты пайдалану мен қызмет көр­сетуден бастап ғылыми зерттеулер мен жаңа технологияларды әзірлеуге қатысуға дейін­гі әртүрлі деңгейдегі тапсырмаларды орын­дайды. АЭС-тегі жас мамандар жұмыс­тың бірнеше негізгі бағыттарымен айна­лы­сады. Біріншіден, техникалық қызмет көр­сетуге және жабдықты пайдалануға қа­ты­са­ды. Бұған реакторлардың, генераторлардың жә­не басқа да маңызды жүйелердің күйін ба­қылау кіреді. Тұрақты техникалық қызмет көр­сету және уақытылы жөндеу стансаның се­німді жұмысын қамтамасыз ету және ақау­лықтардың алдын алу үшін өте маңызды.
Екіншіден, жас инженерлер мен тех­никтер АЭС жұмысының параметрлерін ба­­қылаумен және мониторингпен айна­лы­сады. Олар заманауи бақылау жүйелерін қол­дана отырып, температура, қысым және ра­диация деректерін талдайды. Бұл деректер стансаның қауіпсіздігіне тікелей әсер ететін ықтимал ақауларды дер кезінде анықтауға және жоюға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар жас мамандар көбінесе ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерге қа­ты­сады. Олар технологияларды жетілдіру және АЭС жұмысының тиімділігі мен қауіпсіздігін арттыру үшін жаңа шешімдер жасау бойын­ша жұмыс істейді. Бұл диагностиканың жаңа әдістері мен басқарудың инновациялық жүйе­лерін дамытуды қамтуы мүмкін. Жас қыз­меткерлер жабдықтар мен техноло­гия­ларды жаңарту жобаларына қатысады. 
Бұл АЭС жұмысын жақсартуға және жаңа ше­­шім­дерді енгізуге бағытталған техни­ка­лық және жобалық жұмыстарды қамтуы мүмкін.
Жас мамандардың жұмысына деген се­нім бірнеше факторға негізделген. Ең ал­ды­мен, бұл – олардың білімі мен дайындығының сапасы. Дамыған атом бағдарламалары бар ел­дерде мамандарды даярлау мен серти­фи­кат­таудың қатаң жүйесі бар, бұл олардың бі­ліктілігінің жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
• Бақылау және тексеру жүйесі де маңыз­ды рөл атқарады. Жас мамандар тәжірибелі әріптестердің қадағалауымен жұмыс істейді, бұл тәуекелдер мен қателіктерді азайтуға мүм­кіндік береді. Тұрақты тексерулер мен тес­тілеу қауіпсіздіктің жоғары стандарт­тарын сақтауға көмектеседі.
• Атом электр стансасындағы қауіпсіздік стан­дарттары барлық қызметкерге қол­данылатын нақты процедуралар мен хат­тамаларды белгілейді. Бұл стандарттар жас ма­мандардың белгіленген ережелерді ұстануына және стансаның қауіпсіздігін қам­тамасыз етуіне ықпал етеді.
• Кері байланыс және оқыту жас ма­ман­дарға өз дағдыларын жетілдіруге және жұ­мыс сапасын жақсартуға көмектеседі. Тұрақ­ты оқыту және дамыту АЭС жұмысының та­лап­тары мен сын-тегеуріндеріне табысты бейім­делуге ықпал етеді.
Қорытындылай келе, атом электр стан­сасындағы жас мамандардың жұмысы стан­саның тиімді және қауіпсіз жұмыс істеуі үшін өте маңызды міндеттердің кең спектрін қам­тиды. Жастардың жұмысына деген сенім атом электр стансасына сенімділік пен қауіп­сіздіктің жоғары деңгейін қамтамасыз ете­тін сапалы білімге, қатаң қауіпсіздік стан­дарттарына, бақылау жүйелеріне және тұрақты оқытуға негізделген.

Жазып алған 
А.Бимендиева