Ләззат Ахатова: Құқықтық мәдениет заңды білуден басталады

Қоғамда заңды, өз құқығын білмейтін адамдар көп. Заңды білмеу – ешкімді жауапкершіліктен бо­сатпайды. Сондықтан елімізде құқықтық мә­де­ниетті қалыптастырамыз десек, заң саласынан жет­кілікті хабарымыз болуға тиіс. Біз құқық мәсе­ле­сіне қатысты қоғамда жиі кездесіп жататын қиын­дықтар жайында белгілі заңгер, Ақмола об­лыс­тық адвокаттар алқасының мүшесі Ләззат Ахатовамен сұхбаттасып, бірнеше сұрақ қойған едік.

– Ләззат Кендебайқызы, бүгінгі қа­зақ қоғамында жиі байқалатын нәр­се­нің бірі – адамдардың өздерінің құқы­ғын білмеуі. Содан келіп адамдар заңға қай­шы әрекет етіп, кінәлі болып жа­татын жағдайлар жиі кездесіп жатады. Қо­ғамның құқықтық білімін арттыру үшін не істеу керек?

– Өте өзекті мәселені көтеріп отырсыз. Осы мәселе туралы біраз жыл бұрын айтқан ойым бар еді. Ол – мектептерде, оқу орын­дарын­да құқық пен қаржылық сауаттылық туралы пәндер ресми енгізілу керек. Өз құ­қығын жетік білетін сауатты азаматтары бар қоғам құру үшін бала кезден, мектеп жасы­нан ненің заңды, қай әрекеттің заңға қайшы ек­е­нін әр адам білу керек. Бүкіл заңдарды кә­сіби заңгерлер сияқты терең талдамаса да, бас­ты заңнамалардың талаптарын, Конс­ти­туцияны, қылмыстық, азаматтық, әкім­шілік құ­қық бұзушылық Кодекстердің алғы­шарт­тарын білуге тиіс. Сонда әр солақай әрекеті үшін қандай жаза барын біліп өскен бала, сон­дай-ақ азаматтық құқықтары қандай еке­нін білетін адам өз ақысын да жібере қой­майды. 
Еңбек дауларында өз құқықтарын біл­ме­гендіктен, көп адам ақысын жегізіп жата­тын жағдайлар көп. Әсіресе, жалдамалы жұ­мыскерлер ешқандай келісімшартсыз ауыз­ша айтылған құрғақ уәдеге сеніп, ақы­рында еңбекақысын ала алмай, қиянат көріп жатқандарын көріп, жаның ауырады. Сту­дент жастар, әсіресе, ата-анаға салмақ сал­май, өзі табыс тапқысы келіп, жалданып жұ­мыс істеп, соңында еңбегінің ақысын ала ал­май, не оны даулай алмай, жігерлері құм бо­лып жатады. 
Құдайға тапсыру керек десе де, кез кел­ген қоғам мүшесі өз құқығын өзі қорғай ала­тын дәрежеде болғаны өзіне дұрыс. 
Балалар құқығының өзі – үлкен тақы­рып. Сондықтан бала да құқықтарын біліп өсу керек.

– Кейде әлдебір құқықбұзушылыққа ұрынған жағдайда азаматтар өз құ­қық­тарын қорғау үшін ең алдымен не істеу керек? Жалпы, заң орындары құқық бұзғандарға адвокат жалдауы қажет еке­нін ескерте ме, әлде бұл әр азаматтың өз қалауымен болатын іс пе? Тиісті ор­гандардың қылмыс жасағандарды ад­вокатсыз тергеуге қақысы бар ма?

– Әрине, кез келген тергеу органына бар­ған кезде құқығы бұзылған не жә­бір­ленуші адам, сондай-ақ күдікті не куә болса да оларға тергеу органдарының қызмет­кер­лері қорғаушы алатын құқығы барын айтуы тиіс. Өкініштісі, мұндай заңдық талаптар орын­дала бермейді. Егер барлық жерде заң қыз­меткерлері өз міндеттерін талапқа сай, адал орындап жатса құқық бұзушылық тура­лы қоғамда қазіргідей жиі әңгіме болмас еді. Біздің – адвокаттардың тергеу істеріне бай­ланысты жиі дауласып, айқайласып жата­ты­ны­мыздың себебі де сол. Өйткені көп жерде тер­геушілер күдікті деп танылған, заңды білмейтін азаматтардың құқықтарын бұзып жа­тады. Кей жағдайда, тергеу орындары, мы­салы, әйелдер зорлыққа ұшыраған жағ­дайда, қылмыс жасаған адамдардың қыл­мыстан жалтаруына жол беретін әрекеттер де кездесіп қалады. Егер әйел зорланған жағ­дайда оған жуынбау керегін ескерту ке­рек. Ал мұндайда зорлық көрген адамға маңыз­ды жайттар түсіндірілмей, сарапта­маны кешіктіріп жасайтын кездер болады. Соның кесірінен қылмысты ашу кешігіп, іс көмескілене береді. Кейде тергеушілер жәбір­ленушінің өзіне моральдық қысым көрсетіп, қылмыс жасағандардың жауапкершіліктен сытылып кетуіне орай тудыратын жағдайлар да бар. Мұндай жайттарды адвокат ретінде өз практикамыздан кездестіріп жатамыз.
Сондықтан мұндай жағдайға ұрынбау үшін жәбірленуші мен куәнің, тіпті күдікті атан­ған адамның да адвокат жалдап, қор­ғалуға құқығы барын өздері де білуі керек, тергеу орындары да мұны ескертуге міндетті. Со­нымен бірге мемлекет тарапынан бері­ле­тін құқықтық көмекті (мемлекеттік адво­кат­тар) пайдалануына болады. Ол барлық өңір­лерде бар.
Заң бойынша тергеу орындарының қыл­мыс жасағандарды адвокатсыз тергеуге ха­қы­лары жоқ. Міндетті түрде мемлекеттік ад­во­катпен сөйлескеннен кейін тергеуі ке­рек немесе адвокат керек пе деп сұрауы қа­жет. Бірақ тергеу органдарында тергелушіге қор­ғаушы керек пе деп сұрамай, мойындату үшін неше түрлі әдістерді қолданатын жай­лар болып тұрады. Тергеу протоколында «Ад­вокат қажет пе, жоқ па?» деп жазылады. Бірақ өзі қысымға ұшырап отырған адам оны тәптіштеп оқып отырмайды, мына жер­ге қол қой десе, қоя салады. Кейін мен адвокатсыз жауап бердім десе, мына жерде жазулы тұр, адвокат керек пе деп сұрадық дей­ді. Сондықтан мұндай кездерде аса сақ бо­лып, протоколды оқымай қол қоюға бол­майды. Себебі ойланбай айтқан бір сөз кейін адамның өзіне таяқ болып тиюі мүмкін.
Тергеушіге қылмысты ашу керек, олар үшін көрсеткіштер маңызды. Сол үшін өз басына түскен жағдайдан шок болып тұрса да әр адам есін жиып, алдау-ар­бауға түсіп қалудан аса сақ болуы қажет. Түр­лі қитұрқы әрекеттерден қорғану – жазық­сыз жаза-ланудың алдын алады.
Мысалы, қазір есірткі саудасымен ай­налысатын түрлі қылмыстық топтар пайда болған. Олар ата-анасына артық салмақ сал­майын деп өз бетінше жұмыс істеп, ақша тапқысы келетін жас балаларды – жоғары сыныпта оқитын мектеп оқушыларын, студенттерді қызықтырып, қармаққа ілуі мүмкін. Демек, жұмыс бар деген ұсыныстарды әбден зерттеп алмай, жоламау керек.
Қазір түрлі әлеуметтік желілер, мессен­жер­лер арқылы жарнама жасайтын жұмыс берушілерді зерттеп, тексеріп жатқан тиісті мекеме жоқ. Жарнама – жұмыс іздеушілерге қолайлы, алайда оның қандай жұмыс екенін тексеріп жатпайтын жас балалар өздері күтпеген қауіпке ұрынып қалуы да мүмкін.
Интернет арқылы жұмыс ұсынушылар­дың арасында қылмыстық топтар да бола­тынын байқадық. Сол бағытта жұмыс жүр­гізіп жатырмыз. Бізде жас балаларға қатысты бірнеше іс бар. Олар өздері білмей қыл­мыс­тық іске ұрынып қалған...
Тұжыра айтқанда, құқықтық мәдениет деген заңды білуден басталады, заң  аясында ғана әрекет ету адамды түрлі құқық­бұзу­шы­лықтан, қылмыстық жауапкершілікке тар­тылудан сақтайды.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан – Ахмет ӨМІРЗАҚ