Әбдiманап ЖҰМАБЕКҰЛЫ: ҚЫЛҚОБЫЗ – КЕНЖЕЛЕП ҚАЛҒАН ӨНЕР

Қобыз десек, Қорқытты еске алуымыз мүмкiн. Әйтпесе, Ықыластың күйлерi жадыңызға оралуы хақ. Одан қала бердi, соңғы уақытта белгiлi әншi, мәжiлiс депутаты Бекболат Тiлеухан анда-санда сахнаға алып шыққаны болмаса, қылқобыздың көп насихаттала бермейтiнi рас. Қылқобыз өнерi кенжелеп қалған өнер. Бүгiнгi батыстың әуенiмен елiтiп жүрген жастарымыз домбыра болса бiр сәрi, қылқобызды түсiне беруi неқайбыл. Олар үшiн қара қобыздың қоңыр дауысы мүлдем жат. Сай-сүйегiңдi сырқыратып, жан-дүниеңдi тербей жөнелетiн мұңлы үндi кейбiреулер түсiнбеуi де мүмкiн. Бiрақ, сол бiр қоңыр дауыс, сол бiр сиқырлы үн, қазақтан алыстап кете алмайды. Ғасырлардан-ғасырларға қазақ халқымен бiрге сапар шегiп, бiрге ғұмыр кешiп келедi. Қасиеттi қара домбыра сияқты кез келген шаңырақта iлiнбесе де, республиканың түкпiр-түкпiрiнен iлуде болса да, кездесiп жатады. Мiне, қара қобызды жанына серiк етiп қоймай, соны бүгiнгi ұрпаққа насихаттап келе жатқан жандар аз емес. Соның бiрi – белгiлi қылқобызшы Әбдiманап Жұмабекұлы. Әбдiманап аға қазiр Күләш Байсейiтова атындағы өнер мектебiнде қылқобыздан дәрiс бередi. Белгiлi қобызшымен бүгiнгi қылқобыз өнерi жайлы, оның насихатталуы төңiрегiнде әңгiмелескен едiк. – Рас, бүгiнде қылқобыз өнерi дұрыс насихатталмай, кенжелеп келе жатқанын мойындаймын. Оның үстiне, қылқобыз шындығында да, жоғалып кетiп, қайта тiрiлген аспап. Отызыншы жылдардың басында қылқобызды «кiшкене, көне, бұл аспапты жаңартайық, үш iшектi қылайық» деп түрленiдiрiп, төрт iшектi жасағаннан кейiн, көне қылқобыз назардан қалып қойды. Тек Нұрғиса Тiлендиев ең алғаш рет қылқобызды «Қыз Жiбек» фильмiнде пайдаланды. «Аққудың сарынын» Шеге мен Сырлыбайдың баласының шертетiн тұсы бар ғой. Мiне, сол тұс қылқобыздың қайта жаңғырған, қайта түлеген тұсы. Содан кейiн Еркеғали Рахмадиев тұңғыш рет қылқобызшылар класын ашты. Консерваторияда. Соған жетi-сегiз баланы топтап, қылқобыз үйрете бастады. Қылқобызды үйрететiн қылқобызшылар санаулы ғана. Яғни Мықтыбаев пен Қаланбаев екеуi ғана дәрiс бередi. Алғашқы тапсырған сегiз баладан, соңыра төртеумiз ғана бiтiрiп шықтық. Әрi таңсық емес дүние, әрi бұрын үйренбегендiктен, қылқобыздың қиындау тигенi рас. Оның үстiне барлығымыз да, домбыра шертiп келген балалармыз. Содан қазiр көзi тiрi, қылқобызды алып келе жатқан Қосбазаров деген профессор екеумiз ғана. Қосбазаров алғашқы бiтiрiп шыққан түлектер болса, бiз содан кейiнгi шыққан буынбыз. Ең бiрiншi болып, қылқобыз мектебiн ашқан да сол кiсi. Әрi ол кiсi Мықтыбаевқа жақын адам болатын. Сол кiсiден көп тәлiм-тәрбие алып қалды. – Қылқобыздан неге қашты? Әлде ол аспапты үйрену сонша қиын ба? – Қиындығында емес, қылқобыздан қашудың ең басты себебi, қобызды бақсылық өнер деп санады ғой. Тарихтың өзiнен қарасаңыз, қобызды көбiне бақсылар жиi тартқан ғой. Оның қасиеттiлiгi де сонда жатса керек. Әруақ қонған әулие-әмбие адамдар, қолына қобыз ұстап, адамдардың бойындағы жын-шайтанды қуған, дертiн емдеген. Мiне, сондықтан, қобыздың қиындыққа ұшырап, кенжелеп қалғаны. Қобыз қуғын-сүргiндi көп көрген. Отызыншы жылдары қобыз ұстаған адамды қобызымен қос қуғынға ұшыратқан. Қылқобыздың көзiн құрту үшiн отқа жаққан, жерге көмген, қиратқан, сындырған. Керек десеңiз, тiптi итжеккенге айдатқан. Бар айыбы, қобыз шертiп, қобызбен адам емдегенi үшiн. Мiне, осылай қобызды табу қиынға соғып жатты. Содан 1934 жылы қазақстандық өнер шеберлерiнiң слетi өтедi. Сол слетке кiмде қандай аспап бар, кiм қандай аспаппен өнер көрсете алады, сондай өнерлi жандардың барлығын жинайды ғой. Сол жиынға алғаш рет қылқобызшылар Мықтыбаев пен Қаланбаев та қатысады. Қараса, мықты таланттар. Сөйтiп, екеуiн Алматыға алып қалады. Оған дейiн кiм қылқобыз тартады, оған ешкiм мән берген жоқ, қобыздың күйлерiн де жинаған адам жоқ. Ескiлiктi уағыздап жүрсiң деген сөзден қашып, әркiм өзiнiң жеке басы үшiн бәрiнен бас тартты. Ал, қобызшылықты Дәулет Мықтыбаев Ықыластың Түсiпбек деген баласынан үйренген. Бұл кiсiлердiң бiр кемшiлiгi, нота танымайды. Нота бiлмей, олар өз бетiмен үйренген. Бiрақ, сол кiсiлердiң арқасында қобызшылық өнер сақталып қалды. – Қобыздың күйлерiн нотаға түсiру қажет пе? – Әрине, қажет. Нота болмағандықтан ғой, қазақтың қаншама қобызшыларының күйлерi сақталмай , ұмытылып кеттi. Ол күйлердiң бiрiн бiлсек, бiрiн бiлмеймiз. Тiптi, кейбiрiн, жартылай ғана сақтап қалғанбыз. Нота болса, ол күйлердiң ешқайсысы да ұмытылмас едi. Шоқан Уәлиханов, Әлкей Марғұлан жазбаларында ғана аты аталатын қобызшылардың шығармалары бiзге қазiр бейтаныс. Сол кiсiлердiң жазбаларын қарап отырсаңыз, тарихта неше мықты қобызшылар болған екен. Мәселен, Шыңғыс Уәлихановтың ағасы Ханқожа мықты қобызшы болыпты. Ол кiсiден бiзге бiрде-бiр күй жеткен жоқ. Ханқожа пәлен күйлер тартқан дейдi. Шыңғыстың өзi «Бақ менде, өнер Ханқожада» деп айтып кеткен екен. Нота деген сол кiсiлерден қалған дүниелердi сақтап қалу үшiн қажет. – Нотамен ғана күй тартып үйренген адам, сол күйдiң құдiретiн жан-дүниесiмен сезiне ала ма? – Сезiнедi. Әуелi кез келген адам нотамен бастайды. Сосын аспапты игерген соң, шығарманы игерiп алады да, одан кейiн оны өз бетiмен орындай бастайды. Кейбiреулер «нота бұзады» деп жатады. Мен оған келiспеймiн. Өйткенi, бойында қабiлетi бар бала тек нотаға ғана қарап қалмайды. – Қылқобызды туғаннан тартып жүргендер кездесе ме? –Кездеседi. Өйткенi, қылқобызшыларды дайындайтын кластардың бәрiнде де ең әуелi таланттарды iздемей ме? Қазiр қобызбен күй шертiп жүрген Раушан Оразбаева, Алмат Тайжанов сияқты дарындар ауылдан келген. – Қобызды кез келген отбасыдан кездестiру мүмкiн емес. – Жоқ. Өйткенi, қобыз көне аспап. Бабалары қобыз тартып, солардың ұрпақтарына қалып жатпаса, қобыздың көп кездеспейтiнi анық. Ықыластың өзi аспаннан түскен жоқ. Оған қобызшылық дәстүрi бабаларынан жеткен. Ықыластың өзiне қобыз аз қасiрет әкелмеген. Қобыз тартқаны үшiн қиындыққа да ұшырады. Тiптi, оның қобызын жерге көмген. Қобызды бақсылық өнермен байланыстырады дедiм ғой, жаңа, сол айтқандай, Ықыластың азап шегуiне де бақсылық өнер сеп болған. – Бүгiнгi заманда қылқобызбен адам емдейтiндер бар ма? Жалпы, бақсылық өнердi жаңғыртып жүрмiз бе? – Қазiр кейбiр халық емшiлерi пайдаланып жүргенi болмаса, қобызды көп пайдаланбайды. Бақсыларда керемет қасиет болған ғой. Ондай қасиет қазiр жоқ. Әулие-әмбиелiк деген қазiр көп қона бермейдi. Бақсылар деген арқалы адамдар болған. Олар тiптi қобызды бәйгеге қосқан. Тарихтан оқысаңыздар, қобызды бақсылар ойнаған кезде, күн бұлттанып, нөсер ойнап, жаңбыр жауған. Артынша күн сейiлiп, жарқырап шыға келедi екен. Бұл неткен құдiрет? Мүмкiн, адамға туа бiткен перiлiк шығар. Көрдiңiз бе, қобыздың қасиетi қандай екенiн. – Бүгiн сiздер ойнап жүрген аспаптардың бәрi көнеден жеткен бе, әлде жаңа аспаптар ма? – Көнеден жеткен дегенде, бiзде Ықыластың қобызы ғана сақталған. Оның өзi Ықыластың немересiнде. Ол кiсi қазiр Байқадамда тұрады. «Музейге өткiзейiн десем, қобыздың қасиетi көп, сол қасиетiнен айрылып қалам ба деп қорқамын»,– дейдi Ықыластың немересi. Бiз негiзiнен қазiргi жасалып жатқан аспаптарды пайдаланамыз. Қасиет деп ұстаймыз. Емшiлер қобызды адам емдеуге пайдаланып жүр ғой. Мүмкiн, олар қасиеттi аспап деп санағандықтан, пайдаланатын шығар. Қобызбен жыр айтатындар да сирек, қазiр. – Белгiлi әншi Бекболат Тiлеуханов қобызға қосып, жыр айтып жүр. Қобыздың үнiне әншiнiң дауысы қосылғанда, адамға ерекше әсер бередi екен.. – Оның рас, соңғы уақытта Бекболат қобызбен ән айтып жүр. Әлкей Марғұланның еңбектерiнде «Ең соңғы қобызбен жыр айтқан Жанақ ақын» деп жазады. Шоқан Уәлихановтың өзi «Бақсылық өнер азайып барады, қобыз азайып кеттi» деп жазған екен. Ертеде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын қылқобызбен орындайды екен. – Сiздерде қалай? Қобызды жырға қосып орындауды да үйретесiздер ме? – Баланың дауысы болса, оның өзi-ақ, қобызға қосылып, ән айтуына болады. Ол үшiн бiрақ, көп iздену керек. Қазiр дәстүрлi ән айту, құдайға шүкiр жақсы дамыды ғой. Дәстүрлi әннiң өзi мектеп-мектепке бөлiнедi. Сол мектептердiң көбi домыбармен қосылып орындалатын әндер. Қылқобызбен дәстүрлi ән орындау қиынырақ. Бекболат өзi iзденiп, тауып жүр. Қылқобызбен жыр айту әлi жете қойған жоқ. Сондықтан, мектеп қабырғасында жүрген кезiнен бастап, балаларды дайындауымыз қажет. Қазiр Тiлендиевтiң «Аққуын» Раушан Оразбаева қобызбен орындап жүр. Жап-жақсы. – Қазiр домбыраны эстрадамен орындау сәнге айналып барады. Яғни, дэкко жанрын қобызға да пайдалану мүмкiн бе? – Әрине, болады. Қобызды эстрадаға қосып, күй орындар болса, онда қобызды насихаттауда да көп нәрсенi ұтар едiк. Әрi жасөсiпiрiмдердi қобыз класына тартуда да ұтымды болар едi. Сондықтан, мен бұл жанрға көзқарасым түзу. Тек қобызды ойнаса, кейбiреулер түсiнбеуi мүмкiн. Ал, оны өзге аспаптармен түрлендiрiп, нұрландырып ойнаса, онда күйдiң әсерi мол болар едi.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА

Серіктес жаңалықтары