ӘМIРХАН БУДДИЗМНIҢ «КИЕЛI» КЕЙIПКЕРI МЕ?

Әрi батыр, әрi би, өз заманының көрнектi дипломаты болған Сырым Датұлының Хиуа ханына берген жауабындағы: «Мен сөзге тоқтамайтын адамнан күнiге жүз мәрте жеңiлемiн» деген сөзi халық арасына кең таралған. Әмiрхан Балқыбек iнiмнiң «Жас Қазақ» газетiндегi (17.ХI.2006) «Дау қумай, ой қуайық» деген мақаласын оқығанда, бабамның балағынан су кеткенше сөзге тоқтамайтын оспадарсыз адаммен қызылкеңiрдек болып керiсiп жатуды өз бойына лайық санамайтын бабамның тектiлiгi есiңе түсiп егiледi екенсiң. Егер дәл Сырым бабамдай болмаса да сондай тектiлiктiң болар-болмас жұқанасы болғанда Әмiрхан iнiм менiң «Қазаққа ендi қалғаны буддизм бе едi?» деген, бүгiнде қасиеттi ислам дiнiнен қазақты айыру үшiн жүргiзiлiп жатқан небiр әнжi, небiр жымысқы жұмыстар туралы, оның iшiнде Әмiрхан iнiмнiң «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырынан буддизм iздегенi несi деген ой-пiкiрiме соншама ер-тоқымын бауырына алып тулайтындай не жөнi бар едi?! Сол үшiн осыншама жүрегi қысылып, не дәлелi, не дерегi жоқ аннан-мұннан құрастырған, өзi айтқандай «көш-құлаш мақала жазатындай, шаян шаққан адамша тыпыршитындай не көрiндi?

Иә, кейбiр қаламгерлер айтқандай, Әмiрханның бұрыннан белгiлi әр жағдаяттың басын бiр шалған мақаласына жауап бермей-ақ қоюға да болатын едi. Әсiресе, белгiлi бiр ақын ағамның және Әмiрханнан әлдеқайда кiшi ақын талантты бiр қыздың мыналар ата-дәстүрдi сыйлаудан, үлкендi сыйлаудан әбден кеткен адамдар екен. Әкесi қатарлы адамға қайта-қайта «Мырзан», «Сен», «Кенжебай» деп дөрекi сөйлеуi ешбiр тәрбиелiкке жатпайды екен дегенi қатты әсер еттi. Шынында да санап келiп қалсам, өзiмнiң баламнан әрi кетсе 2-3 жас қана үлкен Әмiрхан әлгiндей көргенсiздiгiн осы мақалада 14-15 жерде көрсеткен екен.

Әңгiме осы күнi Әмiрхан сияқты кейбiр жастардың жүйелi бiр тақырыппен шұғылдануға не шыдамы, не бiлiм-бiлiгi жетпей, бiр жерден бiрнәрсенi шала-шарпы оқи сала не даңғаза көтеруге, не жұртты бiр селт еткiзуге тырысып, әуре-шәуре болатынында ғой. Мұндайлар сол арқылы жұртқа бiлiмдi болып көрiнгiсi келетiн секiлдi. Әйтпесе, Әмiрхан Балқыбек «Будда бiрде дүниеге келгенде…» дегенде не айтып, ненi дәлелдегiсi келiп отырғанын оның Буддасы ғана бiлетiн шығар. Әйтпесе, «Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» қай ғасырда жазылғаны, ол кезде оны жырлаған ақынның (Әмiрхан айтқандай «тудырған» емес!) қандай дiндi ұстанғаны белгiсiз екенiн кiм бiлмейдi. Тiптi, сол «тудырған» ақын қай дiндi тұтынғанында тұрған не бар? Әйтпесе, асылып өлген, атылып өлген адам туралы не насыр сөз, не назым сөз жазғанның бәрi буддашыл болған деу тым ақылды сөз бола қоймас.

Иә, әйтпесе, 2003 жылы (Ә.Балқыбек 2002 жыл дептi!) «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1500 жылдығы атап өтiлгенi, ендеше ол ислам дiнiнен бұрын келген болып шығатыны да жаңалық боп па?! Ал, Әмiрхан осы мақаласында пайғамбарымыз Мұхаммед(с.ғ.с.) 570 жылы 29 тамызда дүниеге келдi десе, мысырлық астрономия ғалымы Махмуд әл Фәләқидiң және өзгелерiнiң есебiне қарағанда пайғамбарымыз 571 жылы 20 сәуiрде дүниеге келген. Тiптi, кейбiр өзге дiндегiлердiң 13 сифрын (цифр емес!) сәтсiз сифр деуiне де осы үшеуiнiң 5+7+1 қосындысы, яғни, ислам пайғамбарының туған жылының көрсеткiшiн жек көргендiк себеп болады деген де сөз бар. Ал, Әмiрхан: «Мырзан Кенжебай «Қозы Көрпеш – Баян сұлу»жыры татарларда да бар ғой. Ендеше …» дептi деп келемеждемек болады. Бiз ол жерде әлдебiреудей тасқа басылған бiрнәрсенi көзiмiз шалып қалса, жаңалық ашқандай жар сала бермей, әңгiменi қысқа қайырдық. Әйтпесе, Қозы Көрпеш жырының қазақта – 33, татарда – 28, башқұртта – 10 түрлi мәтiнi, сол сияқты якуттарда, алтайлықтарда да бар екенiн Әмiрхан бiлмесе, бiз бiлемiз. Әлгi 2003 жылы болған ғылыми конференцияда бiздiң ғалымдармен бiрге В.Полянский, Малышева, Т.Фроловская сияқты өзге де ғалымдар ой-пiкiрлерiн айтқанын да жұрт бiледi. Жалпы бұл жыр туралы бiлетiндер толып жатыр. Олар айтарын айтқан. Сонда Әмiрхан Балқыбек ненi дәлелдеп, не жаңалық ашамын деп арамтер болды. Әлде қазақта бұрын буддизм де болғаны туралы бiр жаңалық ашпақ болды ма?

Осының алдында мен Әмiрханның А.Темiрбай деген ақынның «Аруақ» деген таза мұсылман адамына тән өлеңiнен де буддизм белгiлерiн iздеп лағып кеткенiн, керiсiнше осы өлеңдегi «Дұшпанының бетiн құбыла жаққа қаратқан» деген жолдардың өзiнен таза ислам исi шығып тұрғанын дәлелдеп-ақ бергенбiз. Ал Әмiрхан әлгi айтқанымыздай, «бойынан буддизм элементтерiн тап басып тануға болады –деп бұл жолы бұлаң етiп А.Темiрбайды сәл айналыңқырап өтедi. Өйткенi, өзiнiң өлеңдi дұрыс түсiне алмағанын кеш те болса байқап отыр. Осы жерде өзiнiң әлгi бiз айтқан кәсiбiнiң қызығына әбден түскен Әмiрхан мақтау арқылы адамның буынына түсiп, балқытудың шынайы шеберi екенiн байқайсың. Әйтпесе, бағанадан берi менi бiресе «Мырзан Кенжебай» деп, бiресе «Мырзан», бiресе «сен», ендi бiрде «Кенжебай» деп, одан «тышқанның iнi секiлдi тар танымның ауласынан (?) ғана төңiрекке көз салып отыратын» деп, бiресе «көрмес түйенi де көрмес», «сен секiлдiлер» деп алып, сосын жалт берiп Есенғалиды мақтай жөнелгенiн қалай түсiнер едiңiз? Мiне, осы жерде Әмiрхан қызды-қыздымен Есенғали Раушанов творчествосы туралы баяндама дайындап отырмын деп ойлады ма, кiм бiлсiн, әйтеуiр, жүрiсi бұзылған әлдебiр қойторының күйiн кешiп лағып кетедi. Сөйтiп, орағыта шауып-шауып келiп, Есенғалидың Будданы «бiлмеуi мүмкiн емес» екенiн, «Ең болмағанда қалмақ досы Кирсан Илюмжиновпен Будда туралы сан мәрте әңгiме шертiсуi» мүмкiн екенiн, «Сосын қалмақ поэзиясының ақсақалы Давид Кугультинов дүниеден өткенде жоқтау айтқан» да Есенғали Раушанов екенiн айтып келiп, егер ақындар патшасын сайлау үрдiсi бiзге де келетiн болса, Есенғали Раушановтың жастар арасында 95 пайыз дауыс жинайтындығына титтей де күмәнiм жоқ, – деп Есенғалидың алдында тағы арамтер болады. Сөйтедi де: «Бiрақ Есенғали Раушанов билiк құратын бұл патшалықтан саған орын тие қоятынына күмәндiмiз», – деп әлi құрылмаған патшалықты менен осы бастан қызғана бастайды. Ал менiң ақындығым туралы қазақтың осы күнгi қос Мұхтары, сол Есенғали Раушанов, арқылы ақын Сәкен Иманасовтарды айтпағанда өзге де, белгiлi-белгiлi қаламгерлердiң жақсы-жақсы пiкiрлерi де жетiп жатыр. Ал Е.Раушановтың өлеңдерi туралы мен әп-әдемi пiкiрлерiмдi бұрын бiрнеше рет баспасөз бетiнде айтқанмын. Тек бiр-ақ нәрсеге: Құдай маған ең болмаса сөзге тоқтайтын, өз сөзiне жауап бере алатын дұрыс қарсыласты да қимай, Әмiрхан Балқыбек сияқты әрнәрсенiң басын шалып, әлдебiр кiтаптың, не басылымның бетiнен көзi шалып қалғанының бәрiн өзiн оқымысты етiп көрсетуге пайдаланғысы келетiн де тұратын желбуазбен айтыстырып қойғанына ғана күйiнемiн. Және өзiнiң осы беттен алып, өзiн төске сабалап, үлкен адамды «сен» деп, дөрекiлiгiн ашықтан-ашық көрсетiп алған мақаласын «Әдебиет» деген айдармен берiптi. Осыған қарап-ақ, бүгiнгi әдебиетiмiздiң, әдеби сынымыздың жұрт айтып жүргендей соншалықты құлдырағаны рас болса, оған дәл осы Әмiрхан сияқтылар кiнәлi шығар деген де ойға кетесiң.

Ал осы Әмiрханның баспасөз бетiнде мақталған ең дұрыс деген өлеңiнiң түрiн кезiнде әдеби сын мақаламызда келтiргенбiз. Содан бергi бiр жылдың iшiнде Әмiрхан Есенғали мен Мырзанның өлеңiне баға беретiндей дәрежеге жеткен болса, қазақ әдебиетiнiң бағы бес елi болғаны ғой. Бiрақ бұл бауырымыз өлеңмен емес буддизммен, адамдардың қызметтiк, тұрмыстық жағдайымен есептесе отырып сөйлесу мәселелерiмен көбiрек айналысып, соны жақсылап игере бастағанға ұқсайды. Былтыр ол Жазушылар Одағына жастар әдебиетi туралы шолу жасады ( баяндама дей алмаймыз). Сонда ол бiздi өлеңдер жинағы қанағаттандыра алған жоқ деп бастап, оның құрастырушысына келгенде «жинаққа жауапты ақын ағамыз… еш талғам таңдап жатпай жинастыра салғандай ма (?) деп қалдық» деп мәймөңкелей жөнеледi. Егер ол шындықты, әдiл сынды бетке айтуды ұнататын, өзiн шын азаматпын деп есептейтiн болса неге маған айтқандай «сен» деп, тiптi есi дұрыс емес деп оның атасының атын атап көрсетпейдi? Әлде ол мұндай тәрбиенi де буддизмнен оқып үйрендi ме екен? Сiрә, есi дұрыс адам Балқыбекке ұқсап осынша шаптығып аузына келгенiн ақтарып, шабаландай ма?

Балқыбек ендi бiрде «Сосын бiздiң қолымызда қазақ даласында буддизмнiң болғандығы туралы нақты деректер бар (паһ!– М.К.). «Нирванасутра– 580 жылы түркi тiлiнде Таспар қағанның өтнiшiмен аударылған» деп күмпiлге басады. Бұл да «менiмен ойнамаңдар, мен сондай көп оқитын адаммын»–деп жұртқа доңайбат көрсетудiң бiр жолы секiлдi көрiнедi. Бiрақ Балқыбек шындығына келгенде атүстi бiр нәрселерге алас-қапас көз жүгiртiп, одан не ұғып, не iлiм-бiлiм алып отырғанын түсiнбейтiн адам сияқты. Әйтпесе, өзi айтқандай Әлкей, Марғұлан басқа да ғалымдар «бас ауыртқан» бұл жырдан тағы да буддизм iздеп несi бар. Тiптi, Жанның өлмейтiнi, бiр тәннен екiншi тәнге ауысатына, рухқа терең бойлама, адасасың деген ескертулер исламда, қасиеттi хадистерде де бар екенiн Балқыбек бiлмейтiн сияқты. Ал, Есенғали оны бiледi. Бұл жерде Есенғалиды араластырып шайпаулыққа салыну азаматқа тән қылық емес. Жоғарыда бiр ағамыз отыр ғой деп газет бетiн ұлтымызға, дiнiмiзге, дiлiмiзге, келе бермейтiн әр нәрсенi, онымен қоймай газет бетiнде қазақ жастарына үлкендi сыйламауды үйретiп Балқыбекше тасыр, дөрекi сөздердi судай сапыру барып тұрған көргенсiздiк. Ал тағы да буддизмге келер болсақ бiз Балқыбек сияқты «Нирвагнасутра», «Суварнапрабхасутраға» ғана емес, осы дiндегi алғашқылардың бiрi Вишну, Индра (бүкiл Құдайлардан оған данышпан дейдi), Пурванджаналар туралы да, Атхарва туралы да едәуiр хабарымыз бар. Бiрақ бiз осындайларды оқыған адаммын демей-ақ жүрмiз ғой. Өйткенi, әркiм өзiне керегiн сен айтпасаң да тандап ала бiледi. Қазiр жұрттың бәрi сауатты.

Баяғыда Рене Жирар (француз философы) Платонға да сын айтып, оның мимеистiк теориясын терiске шығарған едi. Оған ешкiм «бұның не?» деп ұрысқан жоқ. Ал, Әмiрхан Балқыбек дегеннiң «жаңалығына» қарсы бiр ауыз сөз айтып едiк, «Жас қазақ» газетi бiздi надан, есi дұрыс емес, тышқанның iнiнiң аузында отырған бiреу қып шығарды. Демек, қазiр Әмiрхан Платоннан да әулие болып тұр. Ал Леви Строс болса, Фрейдтiң көзқарастарын айыптаған. Бiрақ оған ешкiм ешнәрсе деген жоқ. Рас, мен – Рене Жирар не Леви Строс емеспiн. Балқыбек – Платон не Фрейд емес. Сонда деймiн-ау мынауың дұрыс емес деуге болмайтын Балқыбек көшеде жапасын тастап тұрса да үндеуге болмайтын Үндiстанның (буддизмнiң) киелi сиыры ма едi? Мальро деген ойшыл «Адам өзiнiң өлетiнiн бiлуге мiндеттi жалғыз жануар» дептi. Ал өзiнiң айтқаны пiкiрiнiң дұрысы мен бұрысын ажырата алмай, бiрнәрсе айтсаң, бетiңнен ала кететiн адамды кiм деп атауды көпшiлiкке қалдырдым.

Серіктес жаңалықтары