ҰЛТ ПЕРЗЕНТI

Белгiлi жазушы Б.Қойшыбайдың Желтоқсандағы ерлiгi хақында

Желтоқсан оқиғасы туралы аз айтылып жүрген жоқ. Ал, айтылмай жатқаны қаншама. Сол бiр қанды кезеңнiң ащы шындығын айтамын деп, жауапқа тартылып, азап шеккендер де аз емес. Кеңес үкiметi мен партияға «адал» қызмет атқарғандар «ұлтшыл» желтоқсандықтарды азапқа салды, жұмысынан қудалады, партиядан шығарды, комсомолдан қуды. Сондай бiр аласапыран кезеңде желтоқсанның шындығын айтамын деп, әуре-сарсаңға iлiнiп, жиналыстан-жиналысқа салынып, қатаң сөгiс естiп, қызметiнен айрылған бiр жан бар. Ол – белгiлi жазушы Бейбiт Қойшыбай. Бейбiт ағадан Желтоқсан көтерiлiсiнiң жиырма жылдығы қарсаңында, басынан кешкен оқиғаны айтып беруiн өтiнген едiк. Бейбiт ағаның партия жиналысында сөйлеген сөздерiнiң бәрi орыс тiлiнде екен. Ол сөздердiң бәрiн аудармастан, қаз-қалпында жариялауды жөн көрiп отырмыз.

– Қоғамдық құрылыстың дүниенi дүр сiлкiндiре ауысуына байланысты, бұдан тоқсан жылдай iлгерiдегi бетбұрыс тұсында қаулап шыққан қалың көсемге – “шешен емес жоқ адам, бәрi бiлгiш, бәрi де ер” саясатшыларға – халқымыздың ардақты ұлы Мiржақып Дулатов мынандай сауал тастапты:

“Кешегi қара күндерде, Жұлдызсыз, айсыз түндерде, Жол таба алмай сенделiп, Адасып алаш жүргенде – Бұл күнгi көп көсемдер, Сұраймын, сонда қайда едiң? Ақыл таппай дағдарып, Жан ашыр таппай сандалып, Барарын қайда бiле алмай, Жүрген бiр күнде сан ғарып – Есепсiз көп шешендер, Жөнiңдi айтшы, қайда едiң? Сарыарқа сайран жерлерiм, Көк орай шалғын көлдерiм, Бәрiн жауға алдырып, Асқар тау, биiк белдерiм, Қысылып қазақ тұрғанда – Данышпандар, қайда едiң? Атадан бала айрылып, Қанаты сынып қайрылып, Қасiрет толып жүрекке, Тұрған бiр кезде қайғырып – Толып жатқан қамқорлар, Елде жоқ едiң, қайда едiң? Құландай үркiп елдерiң, Қалдырып мекен жерлерiн, Жаяу-жалпы, жалаңаш, Қатын, бала ерлерiң Аштықтан қырғын тапқанда – Сыпыра жомарт, қайда едiң? Кедейдiң сорын қайнатып, Майданға жасын айдатып, тiл жоқ, көз жоқ, басшы жоқ, өлiмге басын байлатып, Жiберерде – жаным-ау, Жан ашыр жақын, қайда едiң?”

Құдды қазiргi таңда Желтоқсан тұғырынан қойылған өткiр сұрақтар дерсiң. Осылайша мойындамауға дәтiңiз барар ма? Қай заманда да азаматтыққа сын, кiмнiң бағасы қай деңгейде тұрғанын өлшер безбен ретiнде ел басына күн туған сәттердi алу ләзiм. Өтпелi кезеңде өткiншi әдiлдiк салтанат құрып, жаңа белсендiлер өз бiлiктерiмен дәуiрлейдi. Сондықтан ғой – Жақаңның “Қайда едiң?” деп қайран қалғаны. Сондықтан ғой – “Ендi бүгiн кiм жаман? Данышпан емес, кiм надан? Қамқор емес, кiм жауыз? Жомарт емес, кiм сараң? Көсем емес, кiм жалтақ?.. Жеткiздiң, Алла Тағалам” деп күйiнгенi. Сондықтан!

Бүгiнде Сексен алтыншы жыл сергелдеңiн сөз ете беру кейбiреулерге ұнамайды, өйткенi тап сол жылғы Желтоқсан толқуының және сол Көтерiлiске көзқарастың талайлар үшiн бетпердесi түрiлген сәт болғаны анық. Әркiмнiң Желтоқсанға қалай қарайтыны – оның азаматтығына өлшем, критерий болып табылады. Шынтуайтқа келгенде, ар мен адалдық өлшеуiшiне ондайлардың көбi шыдас бермейдi.

Сексен алтыншы желтоқсанның қаһарлы үш күнi мен ызғары ұзаққа созылған қырғи-қабақ ахуалдың қайғылы салдарлары, бұрмалаулы жазалаулар туралы аз айтылған жоқ. Ол – неосталинизмнiң жан айқайға басып ашу шақыруы едi. Ол – тоталитарлық жүйенiң репрессиялау аппараты бағыныштыларына көрнекi үлгi боларлық террор жүргiзiп, жүгенсiздiкпен тайраңдаған кез болатын. Ол – партия мен Кеңес өкiметiнiң бiз ес бiлгелi берi тұңғыш рет жиренiштi жазалаушылар мен бағындырып-жуасытушылар деңгейiне дейiн құлдырауы-тын.

Ол – империялық күштердiң өз қатарына барлық қазақ еместер мен қазақтардың жағымпаз да жарамсақ бөлiгiн қосып алуға ашық тырысқанын көрсетуi-тұғын. Бiртiндеп алыстап бара жатқан 1990 жылдың жазында – тәуелсiздiктен бiр жарым жыл бұрын – Журналистер одағы мен Орал облыстық партия комитетi ұйымдастырған “ақтаңдақтар” мәселесi жөнiндегi республикалық конференция мiнбесiнен мен өзiндiк бағамды осылай жария еткенмiн. Қазiргi таңда еш салмағы жоқ бұл сөздер ол тұста оғаш та қатқыл естiлген – залдың сiлтiдей тұнып тыңдағанын, әр сөзiмнiң электр тоғы соғып тiтiренткендей әсер еткенiн айтқан-ды сол конференцияға қатысқан бiр дос. Одан берi талай су ақты, бәрiбiр мен сонау анықтауышыма ештеңе қосып-алмайтын сыңайлымын. Себебi ол – жүйе диiрменi өзiн-өзi әшкерелегеннен туған ащы қорытынды, тарихи шындық болатын.

1986 жылғы 17 желтоқсан күнi кешкiсiн мен Брежнев атындағы жаңа алаңнан соған дейiн тек кинолардан, шетел тележаңалықтарынан көзге түсуi ықтимал әскери төңкерiс яки революциялық жағдай сипатты сурет көрдiм. Үлкен алаңның төрт бұрышында – алаулап жанған төрт машина. Өрт тiлi ұзарып, адам толы алаң үстiнен төнген қараңғы аспанға сұғына сiңiп кетiп жатыр. Орталық мiнбенiң екi қанаты жағалай тiзiлген әскер. Бұрын-соңды көзiмiзге тiрiдей түспеген тұрпатта: мұздай боп құрсанған қалқандарымен үрейлендiре қарауытады. Алаң ортасында – екi жерге дөңгелене шоғырланған жастар. “Жа-са, қа-зақ! До-лой, Кол-бин!” деп, бiр ауыздан, бiр ырғақпен қосыла айғайға басып тұр. Не болған мұнда? Өрiмдей жас қыз ызалы сарынмен қатқыл жауап қатып, әлгiнде мына солдаттардың алаңдағыларды шоқпармен жайратып салғанын, соққыға жығылған жетпiс-сексен адамды “Жедел жәрдем” әкеткенiн айтты…

18 желтоқсанда партия ұйымының хатшысы бiздi таң қараңғысынан жиып алып, топ-топпен аудан-ауданға бөлiп жiбердi. Мен тап келген Октябрь аудандық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы бұндай жағдайдың басқа республика емес, тап Қазақстанда болуы ықтимал-ау деп ешқашан ойламағанын айтып, басын шайқап отырды… Оған әлдекiм рациямен Айнабұлақтан орталыққа қарай бiр топ – көп адамдар легi шыққанын хабарлап жатты, алдында қолын сiлкiлей сөйлеп жеке-дара бiр белсендi кетiп баратқан көрiнедi. Хатшы колоннаны алаңға дейiн милициямен себесiндеп аман-есен апаруды тапсырды…. Алаңға халық жасақшыларын бастап кеткен ауатком төрағасы түстен кейiн оралды. “Құрып қалды ғой қазақ жiгiттерi, – деп құпиялай сыбырлады ол маған, – өтiп бара жатқандарында шоқпармен бiр соғып қиралаң еткiзедi де, көше жиегiне қарай сүйретiп әкете бередi…”

Кешке қарай өз жұмыс орнымызға шақыртты. Жоғарғы Кеңес төралқасы төрағасының Орталық Комитетте әзiрленген сөзiн қазақшалаумен шұғылдандық. Теледидар шартарапқа оның салқынқанды жүзбен жария еткен “бiрлi-жарым бұзақылық қадам өзгерте алмаған тып-тыныш ахуал туралы” көпе-көрнеу бұрмаланған, ешкiм сенбейтiн хабарын таратты.

Қарусыз қыз-жiгiттердiң қалың қатарына әлденеше мәрте шабуыл жасаған солдаттар қарлы алаңда жүздеген жанды жусатып тастады, олардың орындарынан тұрмай қалғандары қаншама. Жүздеген кiсi түрлi жарақатпен ауруханаға түстi. Шабуылдап жүрiп ұстап алғандарын машина үстiне тиеп, бейне-бiр қоқыс шығарғандай, қала сыртына апарып төктi. Ондаған жiгiттi алаңнан өкшелей куа атқылап, тауға қуды. Есепсiз көп қыз-жiгiттi милиция бөлiмшелерiне қамап, нашақор етiп көрсету әрекеттерiн жүзеге асыруға тырысты. Әсiресе қыздарға айрықша қорлық көрсеткен мысалдар төбе шашыңды тұрғыза дүңк-дүңк естiлiп жатты. Ұлттық негiзде ұстап алу, яки соққыға жығу қаланың әр жерiнде орын алды. Алаң шетiне жәй көрермен ретiнде тақалғандардың өзi кiнәлiге айналды, оларды құпия орган агенттерi түсiрген суреттерi арқылы iздеп тауып, әрқайсысына партиялық, комсомолдық, қылмыстық жаза үлестiруге кiрiстi…

25 желтоқсан күнi таңертең, мен қызмет iстейтiн Жоғарғы Кеңес төралқасы аппаратында, кешкiсiн партия жиналысы болатыны жайында хабарланды. 17-18 желтоқсан оқиғалары арнайы талқыланбақ. Мен жан-дүниемдi күйдiрген сәйкессiздiк туралы коммунистер жиынында бетке баса ашып айтуға мiндеттiмiн, әдiлетке жақтасу – парызым деп ұқтым. Айтпақ сөзiмдi кешке дейiн қағазға түсiрiп алдым. Қызмет күйбеңдерiнен қол қалт еткенде ғана шұғылданғаныммен, негiзгi ойларымды жүйелеп үлгердiм, олар қалам ұшына өздерi сұранып тұрған, өйткенi бәрi ұзақ жылдар бойы қалыптасқан берiк иланымнан туындаған едi.

Сондағы сөзiмнiң қысқаша мәтiнi мынау:

“ …Атмосфера, царившая в стране до крутого перелома в жизни партии – а именно – настроение самодовольства, вседозволенности, стремление приукрасить действительного положения дел, отрыв идеологической, пропагандистской работы от жизни постепенно “подготавливало” алмаатинских событий 17-18 декабря т.г. Те долгие годы “благодушия” притупили в нас чувство реального, и мы не смогли творчески воспринять стратегию крутого перелома, революционной перестройки общественной жизни в части интернационального воспитания. Вроде все мы вооружились крылатыми фразами партии, но не совсем вникли в их суть.

… Вместо того, чтобы поднять наших лучших пропагандистов, агитаторов, лекторов, установить на площади и улицах, прилегающих к ней, громкоговорители, и разъяснять массе национальный вопрос на современном этапе, мы теряли время на стягивание к площади милиции и военной силы и тем самым, как ни горько в этом сознаться, спровоцировали то, что случилось после 7ч. вечера 17 декабря. Разум гуманиста никак не может оправдать поступки отдельных служак, которые пустили в ход дубинки, саперные лопаты, водометы, дымовые шашки и даже разъяренных собак на юношей и девушек, на 17-20-летних наших детей. Все, кому не чужд гуманизм, никак не согласятся с поступками отдельных руководителей предприятий, подготовивших специально и снабдивших людей, привлеченных в ряды дружинников, дубовыми палками, ломами из арматур, кусками дорогостоящих кабелей. Надо смотреть правде в глаза – к сожалению, многие блюстители порядка в эти дни в один миг оказались в роли усмирителей и карателей.

Не лучшим образом показали себя отдельные идеологические работники, бывавшие в эти дни в коллективах. Чем можно измерить тот вред, которого наносит секретарь райкома партии, говорящий публике такие слова: что важно для вас, чтобы первый секретарь ЦК был казахом, или в магазинах был хлеб? Столь примитивно-вульгарное разъяснение партийного работника опасней и коварней даже самых жестоких расправ, это очевидно и не требует доказательств.

…Не скажу об общеизвестных примерах интернационалистского акта казахского народа, проявленные в разные исторические периоды нашей страны. Напомню лишь о малоизвестном широкому кругу людей факте – казахский народ даже тогда, когда в результате страшного перегиба партийно-советских работников, допущенного в проведении коллективизации в Казахстане, потерял около двух миллионов своей численности, – не потерял веру в партию, в русский народ. Следовательно, мы обязаны свято хранить, беречь эту веру и любовь.

…Хотим мы того, или не хотим, но всякое нарушение такта принимается за унижение национального достоинства. Нечего скрывать, в эти дни, да и раньше, в общественном транспорте, на улице многие из нас были свидетелями мимолетных негативных перепалок, когда, безусловно незрелые люди, конечно, дно общества, проявляли неуважение, презрительно отзывались о коренной национальности, вспоминая дореволюционные прозвища. Именно такие политически неграмотные люди восприняли неодобрение молодежью решения Пленума как противостояние русскому народу. К сожалению, и в этом доме приходилось слышать некое садистско-удовлетворенное выражение кое-кого, говорящего, что надо было не только бить, но и побольше убивать, чтобы им не было повадно.

События этих дней показало, что не все рядовые люди различают такие, казалось бы, диаметрально противоположные понятия,как интернационализм и шовинизм, как патриотизм и космополитизм, не отличают понятия национального от национализма. В сознании многих – между ними просто поставлен знак равенства.

Нет сейчас возможности вдаваться в подробный анализ действительности, все же приведу один факт для размышления. Это касается недоработок органов народного образования. Никому не секрет, что в школах с русским языком обучения казахский язык преподается формально, факультативно, в основном только для казахских детей. Родители остальных, да и учителя, считают, зачем забивать голову ребенку якобы ненужным языком. Тем самым, мы отказываемся воспитывать уважение в детях к языку, культуре коренного населения, т.е. по сути противоречим интернационалистским положениям в политике партии.

Борьба с проявлениями национализма не будет эффективной, если задеваются легкоранимые национальные чувства народа. Вспомните историю борьбы партии против великодержавного шовинизма и местного национализма, трактовку партии о том, что национализма порождает шовинизм.

В эти дни, все коммунисты и комсомольцы, попавшиеся в руки органов в периоды облав, беспрекословно исключаются из партии и из комсомола. Устраиваются допросы, товарищеские суды, а тех, кто не выпущен еще на волю, очевидно, ждут настоящие суды. Поскольку мы не рядовая партийная организация, а партийная организация аппарата Президиума Верховного Совета республики, я вношу такие предложения: 1) надо отбросить всякую предвзятость при рассмотрении дел участников демонстрации, отбросить во имя будущего, отличать обманутых от подстрекателей. Их лучше и правильно – не наказывать, а просвещать и воспитывать. 2) необходимо строго стпросить с тех, кто особо усердствовал, находясь в рядах блюстителей порядка – солдат, милиционеров, дружинников, также с городских обывателей и хулиганов, и также вести с ними воспитательную работу в интернационалистском плане.

Резюме такое: сам факт обращения ЦК партии, Совмина, Президиума Верховного Совета республики правильный. Мудро поступила партия, четко раскладывая это явление по полочкам в сообщении ТАСС. Наша задача – всемерно способствовать дальнейшему укреплению дружбы народов, помочь еще более тесному сплочению всех слоев населения вокруг партии во имя коммунизма”.

Әдеттегiдей бас шұлғу рәсiмiмен өтуге тиiс жиналыста бұл сөздiң айтылуы Парламент төралқасы аппараты коммунистерiне төбеден жай түскендей әсер еттi. Көпшiлiгi iштен тынып, әлiптiң артын бақты, ал солақай шолақ белсендiлер ахуалға сергек бейiмделiп, менiң “қиғаш“ пiкiрлерiмдi нысанаға алу арқылы көзге түсiп қалуға тырысып жатты.

Қатардағы Шульга деген жауапты қызметкер “саяси тұрғыда осынша қауiптi Қойшыбаевпен бұдан былай қайтiп қатар қызмет атқаратынын“ бiлмей “қиналды“. Бөлiм меңгерушiсi Дунаев қарамағындағы қызметкерiнiң есiмi мен әкесiнiң атын аса бiр жылы iлтипатпен атап, оның “бисаяси сөздi елеусiз қалдырмай, шешiмдi түрде тойтарыс берген белсендiлiгiне“ ризашылығын бiлдiрдi, партия комитеттерi алдында солқылдақтық көрсетпей, менiң осынау күмәндi сөзiме саяси баға беру керектiгiн шегелей кеттi. Қатардағы жауапты қызметкер Зубченко коммунистердi менiң сөзiмнен “батыл түрде iргенi аулақ салуға“ шақырды, бөлiм меңгерушiсi Жабағина да сол төңiректе ұрандатты. Обалы нешiк, жиналыс соңында баяндамашы Чернышев, төралқа төрағасының орынбасары, менiң сөзiме тоқталып, бiраз кемшiлiктi орынды ашқанымды мойындады. Алайда, қызметтестерiме онысы аса әсер етпедi. Менiң қолымнан “қырағылықпен“ алып алған сөзiмнiң мәтiнiн машинкаға бастырып, тиiстi орындарға жөнелтiп жатты.

Шолақ белсендiлiк – қазақ қоғамдық өмiрiнiң, созылмалы ауруы. Белгiлi қоғам қайраткерi Бақытжан Қаратаев халық шыбынша қырылған отыз екiншi жылғы алапат ашаршылыққа айыпты тек Голощекин емес, қайткенде портфельден айрылмауға тырысқан мансапқор қазақ қызметкерлерi де екенiн жазып қалдырды. Ал сол жетпiстен асқанда аштыққа ұшырап сiңiрi шыққан қарт юрист большевиктердiң ашаршылық саясатын қазақ даласында жүзеге асырушы бас қылмыскер мiнген үкiмет вагоны Ақтөбе станциясына тоқтағанда, жайдақ арбамен қасына барып, қалың елдiң көзiнше сонау паң кескiнмен есiктен шыға берген жарты патша Голощекинге тiкелей ащы да ауыр сөздер айтқан екен…

Қожайынның кiнәсiне қолшоқпарлар мен жандайшаптар түгел ортақ болуға тиiс. Бiрақ бұл – пайымдағанға ғана, iс жүзiнде олар кеше құлдық ұрып, айдағанына жүрiп-тұрған қожайындарының басынан бақ тайғанда, тез құбылып, басқа режимге де тап солай жан-тәнiмен қызмет етуге бiлек сыбана кiрiседi. Ондайлар әр заманда болған, бола да бередi. Олар кезiнде бай мен молданы қамшымен қойдай қуған, «асыра сiлтеу болмасын» деген ұранмен аша тұяқ қалдырмаған, “жапон, герман жансыздарын” түп-тамырымен құртқан…

Егер бiз бұлар жөнiнде ондаған жылдан кейiн ұзын құлақтан, яки баспасөзден бiлiп жүрсек, сол алыс жылдарғы келеңсiздiктермен тамырлас шолақ белсендiлiктiң қазiргi замандағы үлгiсiн әйгiлi сексен алтыншы жылғы ұлт-азаттық толқуға байланысты ендi бетпе-бет кезiктiрдiк. Олар көз алдымызда қызыл жендеттердiң жастарымызды қорлаған қылығын ақтады, азаматтарымызды тек қана қазақ болғаны үшiн қуғынға ұшырауына қиналмады. Өлiп-тiрiлiп, бүкiл халық атынан орыстардан кешiрiм сұрап әлекке түстi, оқиғадан кейiн ұлттық намысы бардың бәрiн асқан қатыгездiкпен жазалауда алдарына жан салмады…

Маңғаз жандайшаптардың жәдiгөй де зымиян назарларына жоғарыда айтылған жағдайда, 1986 жылғы 25 желтоқсанда, содан бiр аптадай бұрын ғана орын алған жастардың зор толқуына байланысты Жоғарғы Кеңес төралқасы аппаратының партия жиналысында сөйлегенiм үшiн мен де iлiгiп, иманнан жұрдай сатқындықтарын қатты сезiнген едiм. “Айыбымды” мойындату мақсатында менiмен партия мен әкiмшiлiк буындарында едәуiр әңгiме өткiзiлдi. Партияның Орталық Комитетiндегi Ауман деген ұлт мәселесiнiң “бiлгiрi” бұл сөзiм үшiн “партиядан шығарыласыз” деген болжам жасады.

Мен коммунист ретiндегi пiкiрiмдi коммунистердiң басқосуында айтып “айыпты” болған сол жиналыстан алты күн өткенде, яғни 31 желтоқсан күнi, Жазушылар одағына келген республика партия ұйымының жетекшiсi Геннадий Колбиннiң алдында ақын Жұбан Молдағалиев өзiнiң әйгiлi сөзiн жария еттi. Оның жүрекжарды сөзi Брежнев алаңындағы сойқанды әшкерелеуде менiң қателеспегенiмдi растады! Өз айтқандарыммен үндес шыққан беделдi аға ұрпақ өкiлiнiң сол сөзiн мен көңiлiме медет етiп, өзiмдi айыптаушылар алдына тартып көрдiм. Алайда, оған менiң “түзiк“ коммунистерiм пысқыратын түр танытпады.

Не керек, он күннен кейiн, 1987 жылдың 5 қаңтарында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесi төралқа аппаратында 17-18 желтоқсан күнгi оқиғаларды тағы да талқылауға арналған екiншi партия жиналысы болды. Бұл жолы баяндаманы Жоғарғы Кеңес төралқа төрағасының өзi жасады. Баяндамасының едәуiр бөлiгi менiң өткен жиналыстағы сөзiмдi сынауға арналды. Жарыссөз кезiнде мен былай дедiм:

“Товарищи коммунисты! Обсуждая этот важный вопрос, каждый из нас испытывает чувство огромной ответственности, а я, по известной вам причине, – в особенности. Вы были свидетелями того, как я, выступая 25 декабря на партийном собрании, допустил отдельные досадные ошибки.

Первая моя ошибка состояла в том, что я легко поддался эмоции, вызванной кулуарными разговорами о событиях 17-18 декабря. В частности, оскорбительно и возмутительно для меня звучали разглагольствования т.Шульги об эффективности физической расправы с молодежью на площади вплоть до убиения. Для него все они поголовно были антиобщественными элементами, которых надо бить подряд и даже убивать, а для меня – подавляющее большинство из них – лишь обманутые подстрекателями ребята, которых надо бы спасать разъяснением. В другой раз, побывав в Московском районе, т.Шульга удовлетворенно рассказал о том, как “запросто“ успокоил членов одного из трудовых коллективов секретарь райкома, говоря им: “Что важно для вас? Чтоб I секретарь ЦК был казахом или в магазинах был хлеб?“ Для т.Шульги это были чудодейственные слова, а я считал такое разъяснение партийного работника примитивно-вульгарным и вредным. Это слышали товарищи Ишмухамедов, Шоланов, Таиров, Татабаева, они не дадут мне соврать.

Вопросы воспитания молодежи занимают меня давно. Я для молодежи и детей наряду с художественными произведениями издал и книжки по общественно-политической тематике под названиями: “Заветам Ленина верны“, “Интернационализм – наше знамя“, “Награды комсомола“, “Юнкор – имя гордое“. Поэтому в том выступлении я затронул теоретические вопросы интернационального воспитания, в критическом плане используя отдельные факты из событий тех дней и вышеизложенные откровения т.Шульги. Не распологая достоверными сведениями, я приводил в выступлении свои впечатления от разрозненных фактов, в чем и заключались мои серьезные ошибки.

Тревожно было мне в эти дни, я пережил страшные волнения. Тем не менее я остался уверенным в том, что я ни на йоту не сполз с позиций подлинного интернационализма. Чем больше я мысленно анализировал свои ошибки в выступлении 25 декабря, – тем явственнее проступал контраст с провокационно-безответственным выступлением т.Шульги, где он огульно причислял меня к националистам, заявлял о невозможности работать со мной в одном аппарате, призывал уволить меня с работы. Меня еще более насторожило внутреннее содержание т.Шульги, когда он в своем выступлении по сути оклеветал украинский народ, говоря, что он “не мог жить в Украине, и уехал оттуда, поскольку там сильно пахло национализмом“.

Сөз түсiнушiлiкпен тыңдалды, сөйлеушiлердiң кейбiрi менi қолдауға бағытталған пiкiрлерiн айтып жатты. Ақыры жиналыс дөңгеленiп соңына келдi. Мен үшiн жұмсақ қаулы қабылданатыны айқындалып қалған. Осы сәтте тағы Дунаевым орнынан көтерiлдi. “Бұл қалай, – дедi ол қапаланып, – коммунистердiң қырағылықты жоғалтқаны несi? Ойласаңыздаршы, Қойшыбаев түк те мойындаған жоқ. Ешбiр опынғаны сезiлмейдi, ол өткен жиналыста жайып салған позициясында қалып тұр ғой! Мен өткен жолы ұсындым, мән бермедiңiздер, қазiр де айтам – бiз партия комитеттерi алдында ұятты боп қалмауға тиiспiз! Қойшыбаевтың сөзiн арнайы комиссия құрып тексерейiк те iсiн жеке қарайық!” – Қызыл белсендiлiктiң табиғаты ғажап; ақты қара деп танытуға мәжбүр етпейiнше тынбайды…

Дунаев басқарған комиссия үш аптадай “жұмыс iстедi”, ақыры, 31 қаңтарда партбюро мәжiлiсi шақырылып, мен партбюро мүшелерiнiң көпе-көрнеу жала жапқан бiр жақты талқылауына түстiм.

Рәсiмдеген қаулыларын оқыған бетте былайша наразылық бiлдiрдiм:

“Секретарю партбюро Президиума ВС КазССР тов. Бабушкину М. Ф. от члена КПСС Койшибаева Б. О.

Я сегодня ознакомился с материалами моего персонального дела.

Считаю, что созданная партбюро комиссия, призванная внимательно изучить мое дело, подошла к этому вопросу тенденциозно, искусственно подгоняя все к очернению моего мировоззрения, идейного убеждения. При этом комиссия подтасовывала угодные ей факты, вырывая их из контекста и пристраивая под свою шапку, не имеющую ничего общего с основным замыслом моего выступления. Пристрастие комиссии дошло до того, что сфабриковала не имевшихся в моем выступлении “осуждения мер” и “требования”.

Комиссия пишет, что мною “допускаются измышления о якобы имевших место в прошлом фактах массовой гибели людей коренной национальности вследствие перегибов со стороны органов власти”, которые “являются ничем иным, как попыткой оправдать имевшие место события”. Абзац с самостоятельной смысловой нагрузкой, откуда вырвано “измышление” и прилеплено к совершенно противоположному суждению, выглядит так: “Никогда, никто не сможет разрушить дружбу казахского и русского народов, веру и любовь казахского народа в ленинскую партию. Через боли и страдания нации пришли люди к этому, веками ковали священные узы дружбы. Не скажу об общеизвестных примерах интернационалистского акта казахского народа, проявленные в разные исторические периоды нашей страны. Напомню лишь о малоизвестном широкому кругу людей факте – казахский народ даже тогда, когда в результате страшного перегиба партийно-советских работников, допущенного в проведении коллективизации в Казахстане, потерял около двух миллионов своей численности, – не потерял веру в партию, в русский народ. Следовательно, мы обязаны свято хранить, беречь эту веру и любовь. Делать все для того, чтобы наше подрастающее поколение выросло верным революционным традициям отцов и подлинными интернационалистами – наш долг”, (стр. 11 перс. дела). Допуская всю неудачность факта, невозможно логически отрицать того, что он тут нормально иллюстрирует главную и единственную идею абзаца. Что касается об “измышлении перегиба”, достаточно было бы комиссии знать историю, хотя бы казахстанского периода биографии Ф.И. Голощекина, считавшего, что он совершает здесь “малый Октябрь”. Следовательно, и в данном случае измышляет комиссия, против чего я, естественно, выражаю свое несогласие.

Комиссия пишет: “Тов. Койшибаев осуждает меры, принимаемые в отношении членов партии и комсомольцев, участвовавших в беспорядках, и в то же время требует “строго спросить с тех, кто особо усердствовал, находясь в рядах блюстителей порядка – солдат, милиционеров, дружинников”. На самом деле я лишь констатирую, а не осуждаю, как утверждает комиссия, что задержанные исключаются из партии и комсомола, просил не подходить к участникам событий предвзято, отличить обманутых от подстрекателей, высказывал соображение, что их “лучше надо, во имя будущего, воспитывать” (стр. 14 п. д.). Всё остальное сфабриковано комиссией. Ей надлежало бы сначала весь текст выступления привести с моей помощью в такой вид, в каком прозвучало выступление на партсобрании, ведь текст был буквально изъят у меня сразу после собрания. А комиссия вместо этого искала лишние доводы для подкрепления своей сфабрикованной по существу мысли о моей “политической неблагонадежности”, решила восстановить из зачеркнутых предложений “выгодные” ей куски (стр. 6 п. д.).

Комиссия пишет, что я не мог “допустить случайной ошибки”, выступление мое “было подготовленным”. О том, что я готовился – говорит письменный текст. 25/ХП 1986 г. утром объявили о собрании, просили говорить о том, что думаешь. Говорить мне было о чем. Свежо было во мне эмоциональное возбуждение, вызванное спором с Шульгой, который, вернее вышеназванный пример о партработнике, подтверждал еще раз об отсутствии нормальной, поставленной на научную основу воспитательной работы. Вчитывался в то время (24/ХП 86) в отчет о заседании Бюро ЦК КП Казахстана, где подчеркивалось отсутствие работы по интернациональному воспитанию. И я, между служебными делами, подготовил выступление. Спешное, потому и с ошибками, признанными мною сразу и бесповоротно в первом же собрании. Все мои основные суждения о необходимости коренного улучшения интернационального воспитания не новы. Все теоретические выкладки – из партсъездов, из трудов В.И. Ленина, все эти мысли подтверждены в докладе тов. М.С. Горбачева на Январском (1987 г.) Пленуме ЦК КПСС. Однако комиссия не смогла добираться до главной сути выступления, допускаю мысль – не хотела.

Заседание партбюро проходило в рамках справки комиссии, члены бюро не были освобождены от впечатления первого собрания, проходившего больше месяца назад, горели желанием во что бы ни стало “похоронить” меня – и наложить очень строгого взыскания, и пресекать мой творческий путь, и освободить от работы.

Однако, кроме грубого желания прилепить ярлык, я не услышал аргументированного довода, который подтвердил бы полную аполитичность текста выступления. В выступлении имеются ошибки серьезные в подборе фактов, которых я на всех инстанциях, собраниях и на заседании партбюро признавал и за них просил неоднократно прощения. А основные мысли выступления отвечают моим идейным убеждениям, от них я не откажусь, ибо соответствуют партийным требованиям, духу перестройки и основаны на научном коммунизме.

С решением партбюро от 31/I-1987 г. не согласен, о чем хочу Вас ставить в известность письменно. Б. Койшибаев. 2/II-1987 г.”

Хатшы оқып шықты да, бұл мәселе бойынша қайтадан партбюро шақырмайтынын, қаласам – хатымды жиналыста оқып беретiнiн, бiрақ менiң коммунистер шешiмiн өзгерте алмайтыныма сенiмдi екенiн айтты. Жиналысқа мойынсұнған сезiммен дайындал деп кеңес бердi. Мен Жоғарғы Кеңес төралқасының төрағасына кiрдiм. Ойым – партбюро мүшелерiне, әсiресе, айрықша белсенiп, комиссия құрғызған, текстпен жұмыс iстеуде мектеп оқушысының деңгейiнен де төмен түсiп, ақты қара деп қиыстырған Дунаев, Жабағина дейтiн бөлiм меңгерушiлерiне әдiл сөзiн айтар, сауатсыз да тұрпайы шешiмдерiн өзгерткiзер… Алайда ол менiң тағдырыма араша болуға ниеттенбедi де. Алматы облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Меңдiбаев менiң айтқандарымды “революциялық сөз“ деп таңбалапты, астарында “сазайын тартқызу қажет“ деген емеурiн жатса керек. Мәскеуден келген эмиссарлар да өкiмет басындағылардың әр қимылын бағып жүрген көрiнедi…

Менiң жастар демонстрациясына байланысты айтқан сөзiмдi тiлге тиек еткен үшiншi партия жиналысында төралқаның iс басқарушысы мен баспа-редакция тобының жетекшiсi менi жұмыстан босату қажеттiгiн тағы бiр шегелеп айтып, коммунистердi риза етiп жатты. Менi жазалау тұжырымдамасы – “Строгий выговор с занесением в учетную карточку за извращение причин событий 17-18 декабря 1986 года, имевших место в г. Алма-Ате, попытку переложить вину на работников партийно-советских органов за их последствия” – Жоғарғы Кеңес аппараты коммунистерiнiң жиналысында бiр ауыздан қабылданды.

Мен бұл әдiлетсiз жаза аудандық комитетте алынып тасталар деп үмiттендiм. Парткомиссия iсiн жүргiзушi әйел менiмен соншалықты түсiнiсiп сөйлескендей көрiнген, тiптi балаларымның қазақ мектебiнде оқитынын да сұрап бiлiп, бауырмалдық танытқандай едi. Сөйтсем, ол менiң жауабымнан өзiнше ұйғарым жасапты – парткомиссия мәжiлiсiнде менi партиядан шығару туралы ұсыныс жасады. Дауыс қақ айырылып, бiр ғана қолдың мен жаққа артық көтерiлуiмен бастауыш ұйым шешiмi күшiнде қалды…

Бюрода аудандық Халықтық бақылау комитетiнiң төрағасы маған дүрсе қоя берiп, “сен баррикаданың арғы жағына шықтың” деп сөктi. Бюро мүшелерiн менi партиядан шығаруға шақырды. Әбүйiр болғанда, оның үзеңгiлестерiнiң бәрi бiрдей қызылкөз емес екен… Ауаткомның төрағасы Александр Акуленко мен аупарткомның бiрiншi хатшысы Айгүл Қадырбаеваның ой-пiкiрiне құлақ асушылар көпшiлiк болды. Жазаның өзгермей бекiгенiне тәубә дедiк. Жүйе жаны орыс боп кеткен қызметкерлерге даңғыл жол ашып қойған-ды. Өзi де оңбай тұрған компартияның мүлдем абыройдан айрылуына iлiми тиянағы тайғанақ сондайлар мол үлес қосты. Ұлт мәселесi хақындағы бiлiмi кемшiн мұндайларға шаш ал десе бас алатын шолақ белсендiлер қосылғанда – теория мен практика қайдан алшақтамасын…

Жоғарғы Кеңес төралқасы аппаратындағы қызметтен айрылдым. Өзiм мүшесi болып табылатын Жазушылар одағының партия ұйымына есепке тұрдым да, сондағы бос орынға орналаспаққа ниет еттiм. Алайда одақтың сол кездегi аузы дуалы хатшыларының бiрi менiң “саяси айыбым” барын көзiме шұқып, алдымен өзiмдi еңбегiммен ақтап алуға кеңес бердi. Обалы нешiк, одақтың бiр журналының басшысы менi ондай шартсыз-ақ бiрден жұмысқа алған едi. Алайда үш күннен кейiн, әлдебiр ықпалдылардың қысымы өтiп кеткендiктен, қайта босатты. Содан жұмыс бiткеннiң есiгi маған бiр жарым жыл бойы, демократия тегеуiрiнi айдынға дара шыққанша жабық тұрды.

Қызметсiз жүрген шағымда, 1988 жылғы көктемде, Жазушылар одағы партия ұйымы өзiнiң жалпы жиналысында менiң есеп карточкамда жазулы тұрған партиялық қатаң жазаны алу туралы мәселе қаралды. Сонда Ғафу Қайырбеков, Бексұлтан Нұржекеев сынды бiраз қаламгер қолдау сөз сөйледi. Майдангер жазушы ағамыз Қалмұхан Исабаев тiптi, бiр белгiлi әрiптесiмiздiң: “Оған бәлкiм батырлықты беру керек шығар?” – деп кекеткенiне қасақана, әдiлеттi қолдап бұрмалаған партия қызметкерлерiнiң кiнәларын бетке басып көрсетудi ұсынды. Жиналысты Шерхан Мұртазаев басқарып отырды. Ол шақта демократия бiзде соншалықты орныға қоймаған, сол себептi қаламдас ағаларымның мұндай ашық тiлектестiк бiлдiруi көңiлге едәуiр медеу-тiн.

Серіктес жаңалықтары