Xанбибi ЕСЕНҚАРАҚЫЗЫ: ҚАЗАҚ ТА ТӨРIН БЕРМЕГЕНI ЖӨН
Xанбибi ЕСЕНҚАРАҚЫЗЫ: ҚАЗАҚ ТА ТӨРIН БЕРМЕГЕНI ЖӨН
Ө.А.: Сiз бiр сөзiңiзде «Әр патриот Отанын өз өкiметiнен қорғауға әзiр болуы керек» депсiз?..
Х.Е.: Мен ғана емес, «үкiмет – зорлық» дегендi айтқан Абай да бiр нәрсеге сүйенген болар.
Ө.А.:Онда сұхбатымызды осы тiркестi жазуға не нәрсе түрткi болды, содан бастайық. Абай атамыздың абайламай айта салмағандығы, сiздiң сөзiңiздiң де жай елiктеуден туа салмағандығы түсiнiктi ғой.
Х.Е.: Абай надандықпен алысып өттi ғой. «Қайран сөзiм қор болды, Тобықтының езiне». Патриотқа келер болсақ… Әр патриоттың Отанына деген махаббаты, елiне-жерiне деген парызы болады. Бiздiң елiмiзге түрлi саяси себептермен келiп қоныс тепкен көптеген кiрме ұлттардың өкiлдерi өзiмiздiң елiмiзде, өзiмiздiң жерiмiзде тұрып момын халыққа тиiсе бастады. Олар тиiскенде бiздiң өкiметiмiз қазақты, ресми тiлмен айтқанда жергiлiктi ұлт өкiлдерiн қорғады ма?
— Интернационализм деген жалған, сағым саясаттың соңында келе жатырмыз. Тәуелсiздiк алдық деймiз, бiздiң санамыз, ар-намысымыз, көңiл-күйiмiз тәуелсiздiк алған жоқ. Бiз әлi тәуелдiмiз. Бұрын бiр халыққа тәуелдi болсақ, қазiр өзiмiз асырап отырғандардың бәрiне тәуелдiмiз. Сол тәуелдiлiктен бiздi алып шығатын, алып шығуға тиiс өкiмет қазақтың сөзiн қашан сөйлейдi? Мен осыған түсiнбеймiн. Түсiнбегендiктен жергiлiктi ұлттың әрбiр өзiн патриот санайтын азаматы өзiнiң елiн өзiнiң өкiметiнен қорғау үшiн күресу керек деген ойға келдiм.
Бiз кеңбiз. Шектен тыс кеңбiз. Кеңдiгiмiзден таяқ жеп, кеңдiгiмiзден қорлық көрiп отырмыз. Соның салдарынан өзгелердi төрлетiп, өзiмiз босағада қалып отырмыз.
Ыдыраттық қызыл кеңес қоғамын,
Бiрақ, бiздiң санамызда сол ағын.
Қалып қойған теберiктей тарихи,
«Төрлет! Төрлет! Төрден түспе қонағым!»
Нәпақаңды бұйыртыпты Жасаған,
Терiп жеуге, қолтығы кең қазақтан.
Халқымыз бар құйылғандай болаттан,
Салтымыз бар төрге озбайтын қонақтан!
«Түрiкпендер төрiн бермес» мақалды,
Айтқан қазақ, атам менiң сақалды.
Инабатты боламыз деп, қонақжай,
Өз ұрпағы босағада маталды.
Қонағымыз бiр қарауды кейде iзге.
Кеттi ұмытып. Содан қайғы жеймiз де…
Баламызды астына алса тепкiнiң,
«Кешiрiңiз, тиiп кеттi» деймiз де.
Өз қотырын өзi болып қасыған,
Еркiн қонақ сөз асырмас басынан!
Оқасы жоқ… «Бас жарылса — бөрiк бар,
Қолым сынса жең iшiне жасырам».
Көлденеңге Пайғамбардай табынар,
Кiмнен алдым бұл мiнездi жағынар?
«Тойған жерден ит кетпейдi» дегендi,
Айтқан халық мақалының жаны бар.
Ит-екештiң иесi бар әр елде,
Құдай жалғыз, қазақ жалғыз әлемде!
Мәртебемдi қайтарып бер, «қонағым»,
Отаның бар! Отаныңа сәлем де!.. – деп жазып қойыппын. Бұл жүрек жылағанда туған жыр болуы керек. Бiзде «түрiкпен төрiн бермейдi» дегендi кекесiнмен, мысқылмен айтады, сөйтедi де өзi «құдайы қонағына» дейiн төрiн ұсынады. Дәл қазiр мен түрiкпендерге басымды иемiн! Төрдi бермеу керек екен!
Тәуелсiздiктi он бес республика қатар алдық қой. Басқалар сияқты түрiкпендердiң телеарналары да, газет-журналдары да тәуелсiздiк алған күннен бастап тәуелсiз. Түркiменстанның бұрынғы президентi сол бiрiншi күннен бастап таңертең телеарнадан халқына сәлем бередi екен. «Құрметтi түркiменнiң ұл мен қыздары, сәлеметсiздер ме?» деп. Сөз құдiретi қандай! Патриоттық деген де, тәуелсiздiк деген де осы бiр ауыз сөзде! Немесе Түркiменбашының «әрбiр түркiмен жiгiтiн көкiрегiн қағатыған қыла-дүрмiн, әрбiр түркiменнiң есiгiнде бiр-бiр мәшине тұратұған қыла-дүрмiн» деген сөзiн жергiлiктi баспасөз өзiне айдар етiп алған жайы тағы бар. Бұл сөздiң астарында отансүйгiштiкке, патриоттыққа жетелеу бар ма? Бар! Ал, бiз бiрiншi күннен бастап баяғы сол Кеңес өкiметiнiң салып кеткен «сара жолымен» айналамызға жалтақтаумен келе жатырмыз. «Кәпiр тоқ болса мұсылман тыныш» деген сөздi ұран етiп алғанбыз. Ал, оның аяғы неге алып келдi? Әрбiр ойы бар адам ойланады ғой. Мысалы, мен ең алдымен анамын. Менiң ақындығым да, қайраткерлiгiм де аналық қасиетiмнiң қолына су құюға жарамайтын дүниелер. Ана бiр қолымен бесiктi, бiр қолымен әлемдi тербетедi. Мен бүгiн елдiң анасы дәрежесiндегi жастамын. Анау «Қазаткомда» менiң балаларымды кеше келген шешендер атып жатса мен қалай тыныш ұйықтаймын?! Қазағым өссiн, өнсiн деп мен өмiрге нәресте әкелемiн, оның жанын құдай емес адамдар алады. Өзiң ойлашы, осыны естiгенде қалай шыдап отыра аласың?
Иә болмаса, Шелектегi жағдай. Атомнан — молекула, молекуладан — зат құралмай ма? Олар бүгiн он болса, ертең жүз, арғы күнi мың, оның ертесiне он мың болады. Бiз осындай жайбарақат-жаймашуақ, бейқам күйден арылмасақ, өз жерiмiзде отырып өзгелердi игере алмай қалатын жағдайға жетемiз. Өйткенi, қазақ — жалғыз. Бiр әйел жылына бiреу, екi жылда екi бала туады, ал, жүз отыз адам жылына жүз отыз туады. Бұл ғалымдарымызды ойлантатын нәрсе. Он бес жылда жеткен жерiмiз осы, ендi отыз жылдан кейiнгi күйiмiз қандай болады? Қалай көбейемiз? Керкеткендерiмiз онсыз да көп қасиетiнен айрылып қалған қазақты тоқал алуға шақырып, құлаққа қонбайтын, жүрекке енбейтiн нәрсенi айтады. Бiр отбасын бақытсыз етiп, екi отбасын құрғаннан не ұтамыз?
Ғалымдарымыз «қазақ қай жерде де қазақ, Атырау мен Алтайдың қазағы өте ұқсас, тiптi бiр-бiрiнен айырмашылығы жоқ» деп дәлелдеп отыр. Мен қазақ әртүрлi деп айтар едiм. Өйткенi, қазақ жерiн көп шарладым. Бiз, оңтүстiктегiлер Өзбекстанмен шекараласпыз. Бiр Сарыағаштың өзiнен қанша қазақ баласы көршiнiң оғынан науыт болды. Жаңағы «үкiмет-зорлық» араласады да басып жiбередi. «Ушығып кетпесiн! Ушығып кетпесiн!» Отыздан астам бала өлдi ғой. Делимитация кезiнде талай жерiмiздiң өзбектерге өтiп кеткенi және бар.
Ө.А.: Иә, бұрын Ташкенттiң айналма жолының жанынан өтетiн шекара қазiр Сарыағаш шипажайының түбiнен бiр-ақ шықты. «Қазақстанның 40-жылдығы» кеңшары анклавта қалып қойды. Оған ендi бес шақырым емес, Абайды айналып отыз бес шақырым жол жүрiп барасыз. Бару үшiн жаңадан жол салуға мәжбүрсiз.
Х.Е.: Осының бәрi үкiметтiң араласуымен болып отыр. Мен Маңғыстауда болғанымда қарапайым адамдар маған: «Ау, оңтүстiктiң елi, ұлдарыңды өзбек атсын деп туып па едiңдер?!» дегендi айтты… Айтуға олардың хақы бар. 1989-жылы мейманасы тасыған таулықтарды, яғни «жүндестердi» Жаңаөзендiктер 24 сағаттың iшiнде етек-жеңiн түрiп қуып шықты ғой! Қазақтың тәуелсiздiгi 1986 жылғы Желтоқсаннан, 1989 жылғы Жаңаөзеннен басталған.
Ғалымдардың жоғарыдағы сөзiне келсек, қазақ антропологиялық тұрғыдан ұқсас болуы мүмкiн, бiрақ әр өңiрде тұратындардың мiнез-құлқы мен тұрмыс-салтын бiрдей деп айта алмаймын.
Өзбекстанда отырған кейбiр ағайындарымыздың көбi тiлiн де бұзбады, мiнез-құлқын да жоғалтпады. Сөйте тұра 4 миллионнан астам оңтүстiктiк қазақтар өзбек болып жазылып кеттi. Бұл – шындық! Алысқа бармай-ақ қояйын, менiң туған сiңлiм Ташкентте тұрды. Төрт баласы бар. Үшiншiсiн туғанда баласының метрикесiне «өзбек» деп жазып берiптi. «Бұларың не, әкесi қазақ, шешесi қазақ балам қалай өзбек болып кеттi?!» демей ме? Сөйтсе, «осы жердiң суын iшiп, отын оттап отырсыз, бiр балаңыз өзбек болса не бопты, өзбек деген жаман халық па?» деп айтады дейдi. Содан сiңлiм намысқа шыдамай осында көшiп келдi. Айта алмайтын қазақ қаншама?! Ал, бiз Сарыағаштағы қазақ болып жазылғысы келетiн тәжiктердi көкiрегiнен керi итеремiз.
Ө.А.: Дұрыс айтасыз, қазақ болып жазылғысы келгендердi iштартудың орнына олардан пәленбай жүз қағаз тауып кел деп, ендiгәрi қазақ болудан ат-тонын ала қашатындай етiп жiберемiз. Кеңес Одағының Батыры түркiстандық Расул Есетов ағамыз сол кездегi облыс әкiмi Бердiбек Сапарбаевтың көмегiмен қазақ атын зорға дегенде қайтадан қайтарып алды ғой.
Х.Е.: Өзбекстанда бiр-жарым, екi миллион қазақ бар деймiз, олар әлi де берiлмей, қазақ болып жазылып жүрген намыстылары ғой. Ал, сол қазақ осыдан жиырма бес жыл бұрын да екi миллион емес пе едi? Сонда олар одан берi көбеймеген бе?
Бiз сондай-ақ оралмандарға да оң көзбен қарап жүрген жоқпыз. Олар қалың қазақтың қаймағы. Ешкiмнiң алдында бас имеген кешегi арлы, намысты, тектi ата-бабаларымыз қызыл белсендiлердiң қорлығын көргенше ауып өлейiк деп көшiп кеткен. Бiр газетте Өмiрзақ Сәрсенов деген ақсақал «кәмпескеге iлiнiп, жер ауғандар қазақтың бар малын алып қашып кеткендер, қазақ содан ашаршылыққа ұрынды» дейтiн көрiнедi. Бұл пiкiр – жаңсақ пiкiр! Бiздiң қазақы қалпымызды сақтап қалғандар керiсiнше тағдырдың тәлкегiне ұшырап, жер аударылғандар. Оларды көшiрiп алу керек.
Бiз Сарыағаштағы бiр қора баланың үстiне оншақты балалы тәжiктердi паналатып, ақырында соларға өз үйiмiздi берiп басқа жерден үй сатып алып кеткенбiз. Мен естiгенiмiдi емес, өз басымнан өткенiн, көзiммен көргенiмдi айтып отырмын. Үйiмiздегi бес-алты жандықты соларды асырау үшiн сойып тауысты әкем. Ақырында құрқұлақ болып ауыра бастадық. Тәжiктердiң үлкендерi төрiмiзге отырып алып, «инжабийо, Садриддин, инжабийо, Нажмуддин» деп балаларын шақырып ала берген сайын құрттай кезiмiзден «қонақтан жоғары отыруға болмайды» деген ұғымды құлағымызға құйып, санамызға сiңiрiп алған бiз сырғып-сырғып тамақ келгенде далада қалатынбыз. «Инжабийо» деген тәжiкше «берi кел» деген сөз. Бiреуi кiрiп алады да қалғанын шақыра бередi. Бұл бiр ғана бiздiң отбасымыздың басында болған жағдай емес, ол сол кездегi бүкiл қазақтың басында болған жағдай.
Ө.А.: Иә, кәрiске де, немiске де, қарашай мен шешенге де, түрiкке де төбемiзден жай бердiк қой. Негiзi, әу баста шешендердi емес, Қазақстанға қалмақтарды көшiретiн болған екен. Қазақстанның сол кездегi Үкiмет басшысы Нұртас Оңдасынов атамыз Сталинге «қалмақтар бiздiң ата жауымыз едi, мүмкiн болса оларды жiбермесеңiз» деп өтiнiш жасапты. Шешендердi жiбергенде заты мұсылман халық қой деп ойлапты. Сталинге жасаған өтiнiшi үшiн кейiн өзi өкiнiптi де…
Х.Е.: Қазақ өздiгiнен ешкiмге соқтықпаған. Ол халықтардың да кiнәсi жоқ шығар. Бiрақ, әркiм өзiнiң орнын бiлген дұрыс қой. Қазақстанда тұрмасын демеймiз, тұрсын! Бiрақ, қазақтың тiлiнде бiлiм алсын, қазақтың тiлiн дамытсын. Қазақстанда қаламын, осында өсемiн, өнемiн, өркендеймiн деген адам неге қазақ үшiн, оның тiлi, дiнi, елi үшiн қызмет етпейдi? Қызмет етпейтiнi оларда айтылмайтын бiр сыр бар. Олар мәңгiлiк осы жерде қаламыз деп ойламайды! Саяси жағдай өзгерiске ұшыраса таразының табағындай ауытқып тарихи отанымызға кетемiз деп, өзiмiздiң елiмiз бар деп, сол жаққа қарап, сол жақты аңсаумен жүр. Бiз олардың аңсаған арманына жетуiне бар жағдайды өз қолымызбен жасап берiп отырмыз. Көп ұлт өкiлдерi тұратын ел әлемде тек Қазақстан емес. Солардың қайсысында Халықтар ассамблеясы деген бар? Ендi өзiмiздi бұрынғыдан да қор тұтып, өзгелердi зор тұтып, аз ұлт өкiлi болғаны үшiн ғана жасанды жолмен Парламентке депутат етiп отырғызайық деп жатырмыз. Бұл саяси ойынды ұйымдастырушы арнайы топ, кiм болса да қазақтың жайын ойлаған адамдар емес..
Ө.А.: Милиондаған түрiк, миллиондаған араб, миллиондаған Азия мен Африка халықтарының өкiлдерi тұратын Еуропа мемлекеттерi бiздiң бұл бастамамызға бiр жағынан «бұл не деген жалпақшешейлiк» деп түсiнбей, тыжырынып қарап отырғаны айтпаса да түсiнiктi ғой.
Х.Е.: Мұның бәрi бiздегi Ұлттық идеологияның өмiрге келе алмай, дағдарысқа ұшырауынан. Бұған Үкiметтiң қосқан «үлесi» тағы бар. Мысалы, 1989 жылы республикалық «Қазақ тiлi» қоғамы құрылды. Мен сол кезде оның облыстық ұйымын басқардым. Сайланып басқардым. Этностарды кiнәлай беруге болмайды, ел болып жақсы бетбұрыс басталды. Жатпай-тұрмай, ойын-күлкiнi ұмытып, ұмтылыспен жұмыс iстедiк. Екi жылдан соң Тiлдер туралы комитет құрылды да, «Қазақ тiлi» қоғамының жаназасын шығарды. Қазақ тiлiнiң үнi өштi. Бұның барлығы неден? Тәуелсiздiк келгелi берi белгiлi ұлттық идеологияның жасалмауынан. Ол идеологияның iшiне қазақтың тiлiмен қоса салт-дәстүрi, мiнезi, қысқасы барлық нышаны қамтылуы тиiс. Ал, оны басқарып отыратын iшкi саясатқа «қоғамдық келiсiм» дегендi қостық. Қоғамдық келiсiм оны жеп қойды. Кiшкентай тышқанның қасына үлкен мысықты әкелiп қойған секiлдi. «Минус», «плюс» зарядтар бiрiн-бiрi жойып жiбередi. Бұнымен ешкiмнiң шаруасы жоқ. «Мемлекеттiк хатшы» деген қызметтiң аты бар да заты жоқ. Осы идеология саласына басы бүтiн бiреу керек. Халыққа жаны ашитын азаматты сол орыннан көру бiзге – арман. Ал, бар арманы ақша болған адамға бiздiң бұл мақсатымыз керек емес. Кедейге де керек емес. Ел iшiнде жүрген соң елдiң жағдайын жақсы бiлемiн. Бiздiң тiлiмiз неге дамымай жатыр? Кедей қайтсем күнiмдi көремiн дегеннен қолы тимей жүр, ал, ақшамен сөйлейтiндерге тiлдiң қажетi жоқ. Халық қазiр байлар мен кедейлер болып екiге бөлiндi. Орташа тап аз, әлсiз. Орташаға сiз бен бiз жатуымыз мүмкiн. Табақтай дипломымыз бар, отыз мың айлығымыз бар, тамағымыз бен пәтерақымызға сағыздай созғылап әрең жеткiземiз, соған мәзбiз. Екiге бөлiнген, екi көзқарастағы топтарға тiл керек емес.
Ө.А.: Керек болар едi, егер Үкiмет қазақ ұлтының мүддесiн ұстын етiп қадаса, қалғанының бәрiн сол ұстынға әкеп байласа. Ендi жаңа сiз бiр даулы, нәзiк мәселенi қозғап кеттiңiз. Екi әйел алу деген. Тойып секiрiп жүргендердi әңгiме етпей-ақ қояйық. Кәрi қыздар жайын да қозғамайық. Бiрақ, жылына он екi де бiр гүлi ашылмаған қаншама жап-жас әйел бiр бала, екi баламен жесiр қалып жатыр. Жiгiттер «жасарып кеткен» түрлi ауруды айтпағанда автокөлiк апатының өзiнен баудай түсуде. Олардың жесiрлерiне басы бос адамды қайдан тауып беремiз? Бұрын ата-бабаларымыз «жесiр әйел – жарты Құдай» деп, бала туып отырған ананы басына көтерген екен. Бүгiн олар қалтасы қалыңдау кез келген көпек бiр сарып кететiн бұтаға айналды. Ол үшiн жас әйелдi кiнәлауға да болмайды, табиғаттың заңы қатал ғой, ендеше ата дәстүрдiң несi дұрыс емес?
Х.Е.: Мен әмеңгерлiктей керемет дәстүрдi тiрiлтуге қос қолымды көтерiп дауыс беремiн! «Жетi жарғыға» заң түрiнде кiрген бұл дәстүр баланың да, ананың да, әйелдiң де қамын ойлаған. Ол әйел ағайынның iшiнен өз қалауымен бiреуiнiң етегiнен ұстасын, балалары бөтенге барып көзтүрткi болғанша бауырларының iшiнде өссiн, анасы да олардың бауырларын өрбiтсiн деген. Мен «ақшаң болса, тоқал ал» дегенге қарсымын. Аумалы-төкпелi көңiл-күйде жүрген жас жiгiттердiң санасына тоқал алу деген ой сiңiп қала ма деймiн. Сақ болуымыз керек. «Екi әйелi бар үйден ойран кетпейдi, екi сиыры бар үйден айран кетпейдiнi» де айтқан қазақ қой.
Немесе кейбiр ер-азаматтың әйелi бала таппайды. Ондай жағдайда да бала үшiн екiншiсiне үйленуге болады. «Әйелдiң пiрi – күйеуi», бұрынғы кезде пiрiнiң ошағы өшiп, оты сөнбесiн, шаңырағы құлап қалмасын деп сiңлiлерiнiң бiреуiн күйеуiне алып берген, жазушы Сейiт Кенжеахметовтың үлкен аналары болып келетiн Арқадағы Ақбикештей кең пейiл бәйбiшелер қандай құрмет, үлгiге болсын лайық емес пе?
Ө.А.: Алла Тағала сол пейiлдерiне қарай көбiне бiр шаранаға зар болып жүрген олардың өзiне де бала сыйлайды екен ғой!
Х.Е.: Иә, ондай жағдай екiнiң бiрiнде кездескен.
Ө.А.: Сiз ана ғана, ақын ғана емес, мәдениет қайраткерiсiз де. Көп жыл басшылық қызметтесiз. Майданның iшiнде жүрген адамның пiкiрiн бiлейiкшi, бүгiнгi мәдениетiмiз қандай күйде?
Х.Е.: Мықты дамыған мемлекет құс секiлдi қос қанатты. Бiр қанаты – экономика, екiншiсi – мәдениет, әдебиет, өнер. Қазiр экономиканың дамуы көңiл көншiтерлiк. Денсаулық сақтау мен бiлiм саласына да көп көңiл бөлiнуде. Бұл да құптарлық нәрсе. Бiрақ, мәдениет жүдеулендi. Ал, мәдениет пен әдебиет ойнастан туған бала сияқты күн кешуде. Бес-алты ай болды, облыста мәдениет сын көтермейтiн жағдайға жеттi. Қажыгелдиннiң айбалтасынан аман қалған, аман қалмағанының бiразы қайта тiрiлген клуб, кiтапхана жұрнақтары бар. Бар болғанмен ауыл кiтапханалары мен клубтарында жұмыс мардымсыз. Олардың жағдайымен айналысып жатқан бiр адам жоқ. Екi жарым миллион халықтың iшiнен оңтүстiктiң мәдениетiн басқаруға жарайтын бiр адам табылмағаны қалай? Соңғы он бес жылда он бiр басшы ауысты. Қайсысынан сұрайсың? «Ерiнбеген етiкшi болады» деп кейбiреуi үш реттен отырды. Бөрiбаев келiп бес-алты ай отырды да, вице-министр болып көтерiлiп кеттi. Уақытша басшыдан алатын бiздiң тапсырмамыз – көше тазалау. Адамдар тайып құламасын деп дүкен, кафеге толы ақын атындағы көшенiң қыс бойы қарын тазаладық, мұзын ойдық. Қазiр көгалдандырып жатырмыз.
Ө.А.: Сол көшеге орналасқан кәсiпкерлер өздерi пайдасын көрiп отырған көшенi неге қамқорлығына алмайды?
Х.Е.: Жекеменшiк болғандықтан оларға әкiмдердiң тiсi батпайтын сияқты. Жалғыз бiз емес, қала тазалауға барлық басқарма тартылған. Қолы ұзындау, құзырлы басқармаларға жеңiлдеу, ал бiздiң, қуғын-сүргiн құрбандары мұражайының бес-алты қызметкерi туристiк фирманың алдын, жаңбыр жауса бiтелiп қалатын арықтарды тазалайды. Қала жолддарын былтыр 20 кампания жөндесе, биылғысы 4 көрiнедi…Бәрiбiр Шымкент көшелерiнiң ой-шұқыры аспандағы жұлдыздан көп. Жөндеу қарқыны баяу. Және iстеп жатқандарының бiр жылға да шыдас бермейтiнi көзге ұрып тұр. Бiр аптада екi сенбiлiк өткiземiз. Қаламның таза, сәндi, атына заты сай жап-жасыл болғанын мен де жақсы көремiн. Бiрақ, жол салу, тазалау, көгалдандыру мекемелерi бар емес пе? Оларға бюджеттен миллиондаған қаржы бөлiнедi, солардың мiндетiн өзгелер атқарып жатқан сияқты. Мәдениет қызметкерлерiн көше тазалаудан қорғай алатын, мәдениеттiң маңызы экономикадан кем еместiгiн түсiндiре алатын басшыға жарымадық. Басшыны Астанадан әкелгiлерi келедi, олар провинцияға келмейдi, келсе кетiп қалады. Мәдениетiмiз – көмескi, әдебиетiмiз – бұлыңғыр қоғамда өмiр сүрiп жатырмыз.
Ө.А.: Жаныңызға жақын әдебиет аулына бұрылсақ. Бүгiнгi әдебиетшiлердiң оқырмандармен және өзара байланысы қалай?
Х.Е.: Облыста елуден астам Жазушылар одағының мүшесi бармыз. Бастығымыз Әбiлда Аймақ. Тәп-тәуiр ақын. Бiрақ, ол да күнiн көру үшiн көрiнгеннiң кiтабын жазумен айналысып кеттi. Бiздiң ақын-жазушыларымыз осылайша әлi бас көтере алмай жатыр. Екiншiден, облыс әкiмшiлiгi ақын-жазушылармен кездесудi қолға алды. Бiрақ, тек Алматылық, Астаналық ақын-жазушылармен. Кездесуге студенттермен қатар мәдениет қызметкерлерi де қатысады. Көбiсi арнайы тапсырмамен. Оның iшiнде керең құлақтар да, елең құлақтар да бар. Әрiптес бауырларыма деген қызғаныш жоқ, тек осындай құрмет ала қойды бөле қырықпай жергiлiктi ақын-жазушыларға да жасалса деген ниет бар.
Ө.А.: Облыс, қала басшылары ауысқалы жетi айға жақындады. Олар мәдениет, әдебиет, өнер қауымының өкiлдерiмен кездестi ме? Кездессе сол жерде осы ойларыңызды айттыңыз ба?
Х.Е.: Қазiр әкiмдерге бiзден гөрi сендер, яғни журналистер жақын болып тұрсыңдар. Өйткенi, жазушылар болашақтың, ал, журналистер — бүгiнгi күннiң адамы…Мәдениеттiң, әдебиеттiң отымен кiрiп, күлiмен шығып жүрген еңбекторыларды әкiмдердiң қабылдағанын естiмедiм. Құлжадай арқар мүйiзiмiз жоқ болғандықтан әкiм көзiне iлiкпей жатқан шығармыз. Жергiлiктi әдебиеттiң өкiлдерiнiң бәсi арық қойдың құнынан төмен болып тұр ғой.
Ө.А.: «Ақындар провинцияда туып, Парижде өледi» деген сөз бар. Яғни, ақындардың қаймағы астаналық қалада тұрады деген ұғым бiзден басқа елдерде де қалыптасқан. Мүмкiн, алдағы уақытта облыста тұрғанмен бағасы астаналықтардан артық алтайлық, атыраулық ақын-жазушыларды да шақырар басшыларымыз. Ал, әзiрге сұрайын дегенiм жазушылардың кезектi құрылтайының қарсаңында тұрмыз. Одақтың басқарма мүшесiсiз, қандай ойдың құшағында жүрсiз? Оның үстiне «оппозициялық көзқарас» жазушылар ұйымына де жеттi дегендей…
Х.Е.: «Ойдағы арқар боздаса, қырдағы арқардың мүйiзi сырқырайды». Әдебиет те бiртұтас әлем. Жергiлiктi жерде әдебиет еңсесiн тiктей алмай жатса ол да жоғарының аузын бағып жаман үйренгенiмiздiң салдары. Құрылтай уақтылы өтпедi. Кешегi пленумда құлақты елең еткiзер бiраз мәселе көтерiлдi. Қаламақы мен баспа iсi қолға алынады дейдi. Сондай-ақ Мемлекеттiк сыйлықтың мөлшерi көтерiледi деген де сөз бар. Ендi соның бәрi құрылтайда шешiмiн тапса дұрыс болар едi.
Ө.А.: Дау-дамайдан көз ашпайтын осы сыйлықтың орнына «Тарлан» секiлдi тәуелсiз сыйлықтарды көбейтсе дұрыс болмас па екен?
Х.Е.: Шынында да, соңғы кезде бұл сыйлықтың деңгейi төмендеп кеттi. Сөйте тұра, мен өзiм былтыр соның номинантының бiрi болдым. Неге? Байқап қарасам, бұл сыйлықты тек Алматы мен Астананың ақын-жазушылары ғана алады екен. Осыны бiлгеннен кейiн мен өзiме эксперимент жасап көрейiн дедiм… Жанкүйерi мықтыларға лауреат болу мүмкiн екендiгiне көзiм жеттi. Әдiлетiне келер болсақ, бәйгеге сенiң есiмiң емес, еңбегiң түсуi тиiс. Тамыр-танысыңды емес, еңбегiңдi қосуың қажет. Бәйге жазушыға емес, шығармаға берiлуi керек.
Ө.А.: Бәйгеге сайлаудағыдай өзiңiз қосыла аласыз ба, жоқ басқа бiреулер ұсынуы тиiс пе?
Х.Е.: Мекеме, ұйымдар немесе Жазушылар одағы ұсына алуға құқылы. Одақтың ұсынғаны дұрыс қой. Жалпы, Жазушылар одағының айналысар шаруасының бiрi – осы. Жыл қорытындысы бойынша ол мына шығарма мына сыйлыққа, мына шығарма мына сыйлыққа лайық деп ұсынып отыруы тиiс. «Оппозиционер» жазушылардың бұл мәселедегi ұстанымдары дұрыс – дауыс беру ашық болсын дейдi олар. Жариялылық жоқ!
Ө.А.: Мұражайдағы қызметiңiз шығармашылығыңызға қаншалықты әсер етуде?
Х.Е.: Мен «Жаман қойшы қасқырды өзi шақырып алады» дегендей, өзiме өзiм жұмыс тауып ала беремiн. Бұл жерде iстеп келе жатқан төрт жылдың басында «Ай туады бозарып» деген поэзия, «Күн батады қызарып» деген проза кiтабымды ғана шығардым. Есесiне, 18 баспа табақтан тұратын «Қан жүректi қайғылым» деген кiтапты құрастырдым. Қуғын-сүргiн құрбандары ұрпақтарының естелiк жоқтауы. Одан бөлек былтыр Желтоқсанның 20 жылдығы, мұражайдың ашылуының 5 жылдығы және биыл толатын саяси қуғын-сүргiннiң 70 жылдығына арнап республикалық конференция өткiздiк. Оның материалдары негiзiнде «Шыдам бер, сабыр қылайын» деген кiтап шығардым. Шығармашылығым кiдiрсе де алаш азаматтары алдындағы атқарған пайдалы жұмыс деп санадым оны.
Ө.А.: «Әлемде бiр бомба жарылса ол алдымен ақынның жүрегiн жаралайды» деп Гейне айтқандай, шығармашылық бабында жүрген адамға қазақ үшiн жанын қиған шоғыр-шоғыр шоқ жұлдыздардың өмiрi поэзиялық үлкен бiр дүниеге арқау болатындай ма?
Х.Е.: Негiзi, менiң бұл қызметке келуiм кездейсоқтық емес. Қасым Қайсенов атамыз 2004-жылы келiп кеткенiнде: «Саясатқа араласып нең бар? Саясатқа араласқан адам осындай болады деп сенi осы орынға әдейi әкелiп қойған» деп едi…Өз басым репрессияға ұшырамағаныммен жан-дүнием оны айналып өтпеген сияқты. Жалпы, менiң тұстастарым, тұтас бiр ұрпақ елге танымал бола алмадық. Ақын мен жазушы 40 пен 50 жастың арасында танылады. Бiз ендi жарқырап шыға бастаған кезiмiзде заман өзгерiп, нарықтық экономикаға тап болдық. Халықтың қамын жеймiз дейтiн уақытта өзiмiздiң нанымызды тауып жеу мұңға айналды. Қаншама ақын сол кезде өзiн жоғалтып алды. Еңбегiмiздiң жемiсiн көре алмаған ұрпаққа айналдық. Он бес жылда төрт кiтабым шықты, оны кiм оқыды? Тиражы аз, республика көлемiнде таралмады. Қытайлардың ең жаман қарғысы «өтпелi кезеңде өмiр сүр» деген екен. Бiз сол қарғыс атқан кезеңге тап келдiк…
«Көктемнiң бiр күнi жылға азық» дегендей, қазiр менiң әрбiр сағатым жылдың жүгiн көтеретiн тәрiздi. Сол күндерiм жоғалып кете ме деп қорқамын. Десе де алдағыдан үмiт бар. Көп нәрсенi бiлдiм. Шындықтың түбi қайда жетелейтiнiн, елiңдi, халқыңды сүюдiң аяғы немен аяқталатынын осы жұмысым арқылы сезiнетiн секiлдiмiн. Мүмкiн, бiр кiтап жазармын. Сол кiтап арқылы бұған дейiн шыға алмаған асуға шығуым, игере алмаған кеңiстiктi игеруiм мен жете алмаған арманға қол жеткiзуiм де мүмкiн, бiрақ, қалай боларын әзiрше айта алмаймын. Көкiрегiмде көп нәрсе қайнап-пiсiп жатыр. Бәрi уақыттың еншiсiнде…
Ө.А.: Сол күндердi көруге жазсын!
