КЕШЕГIНI ҰЛЫҚТАМАЙ, КЕЛЕШЕГIМIЗДЕ БАЯН ЖОҚ
КЕШЕГIНI ҰЛЫҚТАМАЙ, КЕЛЕШЕГIМIЗДЕ БАЯН ЖОҚ
“Түркiстан” газетi бiрнеше жылдан берi бiраз орыс ұлтшылының пiкiрiн жариялады. Бiрiнiң аузына бiрi түкiрiп қойғандай, олар: “Кеңестер Одағына дейiн Қазақ деген халық та, мемлекет те болмаған” дейдi. Қасақана пiкiрлерiн тарихи дерекке жүгiнiп, дәлелдеймiз деп әуре болмайды да. Дегенмен, бiз үшiн мұндай пiкiрлер тамаққа тiрелген түйiн емес, сауырға тиген қамшыдай болса керек. Ал ендi осы бейресми пiкiрлерге ресми тойтарыс берудiң уақыты жеткен сияқты.
Ұлттық мемлекеттi айшықтайтын белгiлердiң бiрi — оның мемлекеттiк мерекелерi болса керек. Ал бiздегi мемлекеттiк мерекелердiң iшiнен Қазақ мемлекеттiгiнiң тарихынан хабар беретiн мейрам тек 16-желтоқсан ғана. Шындығында, бұл — 1991 жылы, Қазақ елiнiң Орыс бодандығынан Тәуелсiздiгiн жариялаған күнi. Осы жылы Егемендiк туралы Декларация қабылданған 25-қазан биылдан бастап ресми түрде аталмайтын болды. Сонда бiздiң мемлекеттiң тарихы 1991 жылмен шектелгенi ме?
Құдайға шүкiр, тәуелсiздiкпен бiрге тарихымыз да қайта жаңғыра бастады. Қазақ хандығы деген мемлекеттiң болғаны, оның негiзiн салған Жәнiбек пен Керей хандардың өмiрбаяндары зерттелiп, зерделене бастады. “Қазақ” деген халықтың пайда болуының түп тамырын тарихшылар одан арғы замандардан iздейдi. Жоғымыз түгенделiп, барымыз бүтiнделе бастаған сыңайлы. Ендi осы тарихи деректердiң ресми түрде мойындалуы ғана қалды.
Осы жерде қазақ қоғамындағы пiкiрлердiң сан салаға тармақталып, тiптi қайшыласып жататындығын көрiп жүрмiз. Қазақ мемлекеттiгiн Қазақ хандығының құрылған кезiнен бастауды олқысынатын тарихшылар да бар. Қазақтың түркi-моңғол тайпаларының бiрiгуiнен пайда болды деген пiкiрдi қорыта алмай жүрмiз. Осы мәселеде “балапан басына, тұрымтай тұсына” тартып, ақыр аяғында қазаққа МЕМЛЕКЕТТIЛIК құрылған АТАУЛЫ КҮН бұйырмай-ақ келедi. Керiсiп жүрiп, қазақ мемлекетiнiң тарихын өзгеге де, өзiмiзге де ресми мойындатып, оны ұлт мақтанышы ретiнде ұрпақ тәрбиесiнде пайдалана алу керектiгiн естен шығарып аламыз.
Қалай болғанда да, келеге келу керек-ақ. Ендiгi жерде қазақ мемлекеттiгiнiң құрылған күнiн белгiлеу — саяси маңызы зор мәселе екенiн ұғыну керек. Қазақ төл тарихын бiресе әрi тартып, бiресе берi тартып, өзара айтысып-тартысып жатқанда, өзге түгiлi, өз жерiмiздегi басқа ұлт өкiлдерiнiң мемлекет құраушы ұлтқа деген құрметi қалайша арта қойсын?
Шындығында, Керей мен Жәнiбектiң жеке хандық құрған жылы 1465 жылдан берi деп есептесек, қазақ хандығына биыл 544 жыл болады екен. Тәуелсiз ел болған он жетi жылдан берi бiз талай Алаш ұлдарының пәлен жылдығын атап өткенде, Қазақ мемлекеттiгiнiң пәлен жылдығын неге тойламаймыз? “Қазақ мемлекетiнiң пәлен жылдығы” жыл сайын тойланбайтыны түсiнiктi ғой, ендеше, осы айтулы датаға орайластырып, неге бiр күндi Қазақ мемлекетiнiң құрылған күнi деп атамаймыз?
Әлi күнге империалистiк пиғылдан арыла алмай жүрген орыстың кейбiр әсiреұлтшылдарының аузына осылай құм құю керек емес пе?
Тәуелсiздiктi баянды етудiң бiр амалы — қазақтың кешегiсiн түгендеу болса керек. Абылай ханның көпвекторлы саясат үлгiсiн бүгiнгi күнге өнеге ретiнде сарқа пайдаландық. Ал Керей мен Жәнiбектiң қазақты Дербес ел етуге деген еңбегi неге елеусiз?
Мысырдың бiр әпербақан перғауны: “Маған дейiн тарих болмаған” деп өзiне дейiнгi тарихи жәдiгерлердi түгел өртеп жiберген көрiнедi. Дегенмен, бұл оқиғадан кейiн де Оған дейiнгi тарих ұмытылған жоқ.
Керей мен Жәнiбектiң есiмi Қазақ хандығының iргетасының берiк болуына әлi де еңбек сiңiре алар едi. Осыдан бiрнеше жыл бұрын Созақта Керей мен Жәнiбекке ескерткiш қою iсi қолға алынды. Шын мәнiнде, Қазақ хандығының негiзiн салған осы екi қайраткердiң ескерткiшi Астанада, Ақ орданың алдында тұрғаны жөн емес пе? Астанаға келген шетелдiк делегацияларға ұлттық мақтаныш ретiнде көрсетер бiрден бiр заттық игiлiкке айналмай ма ол?
Бұл мәселенiң басын ашық күйде қалдырамыз. Қазақ хандығының бастау алған уақытын мемлекеттiк мерекеге айналдыру жөнiндегi пiкiрлердi газет бетiнде тұрақты түрде жариялап, қоғамдық пiкiр туғызуға дайынбыз. Ұлтжанды азамат, үн қосыңыз, қалыс қалмаңыз!
Салиқалы пiкiр
Зардыхан ҚИНАЯТҰЛЫ, ҰҒА Тарих институтының Қазақстанның ежелгi және орта ғасырлар тарихы бөлiмiнiң меңгерушiсi, тарих ғылымдарының докторы:
— Қазақ хандығының құрылған уақытын ресми белгiлеп, оны мемлекеттiк мереке ретiнде атап өтуге қалай қарайсыз?
— Қазақ хандығының құрылған күнi деп айту қиын ғой, жылы болмаса.
— Сонда бiз тоқсан бiрiншi жылмен шектелемiз бе, шынымен де?
— Осыдан үш жыл бұрын мен мемлекеттiлiк туралы “Жас алаш” газетiне мақала жазғанмын. Президенттiң “1991 жылға дейiн бiзде мемлекеттiлiк те, шекара да болмаған” деген сөзiне жауап ретiнде. Күнiн айтсаңыз, 1991 жылды айтқан дұрыс, ал Қазақ мемлекеттiгiнiң бәлен жылы түген жылы дейтiн болсақ, онда арыға кету керек.
— Ендi ол үшiн қай күндi белгiлеймiз, қандай оқиғаны негiзге аламыз? Мысалы, биыл Қазақ мемлекеттiгiне неше жыл?
— Қазiр екi түрлi пiкiр айтылып жүр. Егер Ақ Орда мемлекетiнiң құрылған күнiмен алатын болсақ, ол — Жошы хан 1224 жылы құрған Ақ Орда мемлекетi. Ал Қазақ хандығымен есептейтiн болсақ, ол хижраның 870 жылы немесе өзiң айтқан 1465 жыл. Немесе алашордалықтар да Республика жариялады, ол да мемлекеттiлiктiң күнi. Айналып келгенде, әзiрге сол 1465 жылды ала тұрған дұрыс шығар.
— Қазақ атауының жылнамаға түскенi сол кез емес пе?
— Қазақ атауының пайда болуы одан әрiге, 13-14 ғасырларға кетедi. Қазақ ұлтының, қазақ этносының пайда болуы 13-15 ғасырда деп, бiз қазiр бiр жоба бойынша жұмыс iстеп жатырмыз.
— Қазақ мемлекеттiгiнiң құрылғанына негiз етiп, Қазақ хандығының құрылған уақытын алған дұрыс деп ойлайсыз ба, сонда?
— Қазақ хандығының құрылған кезiн алған дұрыс шығар. Өйткенi, Ақ Орданы қанша жазғанымызбен, ол әлi ресми мойындалған жоқ.
— Қазақ мемлекеттiлiгiнiң құрылған кезi деп сол уақыттан берi санамаласақ, оның датасын қалай белгiлеймiз, қай күндi аламыз? Жобалап айтыңызшы?
— Бұл мәселенi анықтау өте қиын. Қазақтың алғашқы ханы болған Керей ханның туған жылының өзi белгiсiздеу.
— Шартты түрде алуға болмас па?
— 1465 жылдың күз айы ғой.
— Осы мәселе жөнiнде тарихшылар бас қосып, бiр мәмiлеге келе ала ма?
— Келе алмайды. Өйткенi, дерек жоқ. Тек мемлекеттiң құрылғаны туралы дерек бар. Ал ендi Ақ Ордамен алатын болсақ, Орыс ханның таққа отырған күнiмен алуға болар едi.
— Ол қай күн?
— 1368 жылы қазан айы. Орыс хан қазақ хандарының ұлы атасы деп ресми мойындалған хан ғой.
— Ал Жәнiбек пен Керейдiң Моғолстанға көшiп барған кезi…
— Көшiп келген кезi 1459 жыл ғой. Ал хандық құрып, таққа отырған кезi 1465 жылдың күз айы. Күлтөбенiң басында күнде жиын Тәуке ханға дейiн тек күз айында болып тұрған. Қыркүйектiң соңынан қазанның ортасына дейiн 30-40 күнге жалғасып тұрған.
— Сол кездiң бiр күнiн алуға болады ғой.
— Әрине, оны табуға болады. Мен дәл қазiр айта алмаймын ғой.
— Ал қоғамдық мәселе ретiнде көтерiлiп, Парламентте бекiтемiз деп жатса, тарихшылар ойласып, кеңесiп, бiр күндi белгiлеп бере ала ма?
— Ойласып, ақылдасып, айтып беруге болады, әрине.
— Егер осы күндi белгiлей алсақ, қазақ халқына бұл оқиға не бередi деп ойлайсыз?
— Қазақ мемлекетiнiң болғаны, қазақ деген ұлт мемлекеттен бұрын қалыптасқаны, (халық болмаса, аяқ астынан мемлекет бола алмайды ғой), оның бәрi тарихи шындық. Оның бәрi тарихта айқындалған нәрсе. Бiрақ Ақ Орда деп аламыз ба, Қазақ хандығы деп аламыз ба… оны әбден ойланып, ескерiп, бiрнеше вариант шығарып көру керек.
— Ендi осы мәселенi қазiр анықтау керек деп ойлайсыз ба?
— Керек, әрине! Мемлекеттiлiктiң үлкен тәрбиелiк мәнi бар ғой. Бұған дейiн, тiптi 1465 жылға дейiн қазақ деген халық болмаған, мемлекеттiлiк болмаған, Керей мен Жәнiбек өзбектерден бөлiнiп, қашып келiп, Есен Бұқа ханнан жер сұрап, Моғолстаннан Қозыбасы деген жердi алып, мемлекет құрған дейдi. Оған дейiнгi қазақты мойындамайды. Оны қойып, моңғол ұлыстары билiгi кезiнде де қазақ деген мемлекет болған. Ақ Орда деген мемлекет — қазақ мемлекетi. Мұның бәрi ендi жазылып жүргенi болмаса, бұрын айтылған жоқ. Сондықтан да бiз елдiгiмiздi айқындау үшiн, қазақ мемлекеттiгiнiң тарихын әрiден бастап жазуымыз керек. 1991 жыл дегенiмiз — мемлекеттiң өркендеуiнiң бiр сатысы ғана. Ол — бастау емес.
Дос КӨШIМ, “Ұлт тағдыры” қозғалысының төрағасы:
— Қазақ хандығының құрылған күнiн мемлекеттiк мереке ретiнде белгiлеуге қалай қарайсыз?
— Менiңше, мiндеттi түрде қазақ мемлекетiнiң құрылған күнi арнайы мереке болып белгiленуi керек. Ал оны қай күнi, қай датаға белгiлеу тарихшы ғалымдардың мiндетiне жатуы керек. Қазақ елi 1991 жылы тек қана бодандықтан құтылды, Ресейдiң қол астына түскеннен кейiнгi тәуелсiздiк алды. Бiрақ Ресейдiң құрамына енгенге дейiн де қазақ ұлтының өз мемлекетi, төл сыртқы саясаты, өз ханы болған. Оның формасы дәл қазiргi кездегiдей болмаған шығар, бiрақ сол уақытқа сай, сол кездегi саясатқа сай қазақ ұлттық мемлекетi болғаны айдан анық. Ол мемлекеттiң құрылған күнiн анықтау шындығында да ғалымдардың мiндетiндегi мәселе. Сонымен қатар, қазақ ұлты бодандықтан құтылу үшiн 300 жылдай күрескенi белгiлi, Сырым Датұлынан бастап, Кенесарыға дейiн, кешегi Желтоқсандықтарға дейiн — мұның бәрi Тәуелсiздiк үшiн күрес кезеңi. Осы жолда талай батырларымыз құрбан болды, талай батыр бостандығынан айрылды. Сондықтан да Ұлт-азаттық көтерiлiсi күнi немесе Ұлт-азаттық көтерiлiске қатысқандар күнi деп пе, әйтеуiр, осыны да мемлекеттiк деңгейде айшықтау керек. Ұмытпасам, осыған ұқсас шешiм былтыр Қырғыз Республикасында қабылданды: олар 1916 жылы патшаға әскер бермеймiз деген көтерiлiстiң негiзiнде Ұлт азаттық көтерiлiсiнiң күнiн белгiледi. Мұны естiгенде Ресей Федерациясының басшылығы шалқасынан түсе жаздады, қарсы болып, бiраз шу жасады.
Мұндай ұлттық мереке бiзге де керек сияқты. Тағы бiр мәселе — қазақ елiндегi Үлкен аштықты — 1932-1933 жылдардағы аштықтың арнайы Аза күнi ретiнде белгiленгенi жөн сияқты. Себебi, қазақтың жартысынан көбiсi осы аштықта құрбан болды. Ол да қазақ тарихында бедерленiп қалуы керек. Осы күндердiң бәрi ұлттық тарихтың белгiлерi ретiнде мемлекет тарапынан заң жүзiнде бекiтiлгенi дұрыс деп ойлаймын.
Өкiнiшке қарай, қазiргi қазақ елiнде ұлттық мейрам атымен жоқ. Бәрi қолдан жасалған мерекелер. 1 мамыр дейсiз бе, Конституция күнi дейсiз бе. Бiзде ұлттық тарих мүлде болмаған сияқты. Сондықтан да ұлттық мейрамдарды мемлекеттiк мейрамдарға айналдыру керек. Германия, Қытай, Түркияны қараңыз, кез келген өркениеттi елдi алыңыз, сол елдi құрған мемлекетқұраушы халықтың ұлттық мейрамдары мемлекеттiк мейрамдар болып бекiтiлген. Сондықтан бiзде осы олқылықтың орнын толтырудың кезi жеткен сияқты. 67 пайызды құрап отырған ұлтпыз ғой, ендi бiздiң жалтақтайтын ештеңемiз жоқ, бұл мәселенi өте батыл, ашық жасауымыз керек. Ал бiзде тұратын басқа ұлт өкiлдерiнiң диаспоралары бұған қарсылық көрсетедi деп ойламаймын. Егер де қарсылық көрсетiп, наразылық бiлдiрiп жатса, онда бұл барып тұрған ақымақтық болар едi.
Ұлттық мейрамдар арқылы бiз халыққа патриоттық тәрбие беремiз. Керек десеңiздер, Желтоқсан күнiнiң өзi мереке күндерiн олай ауыстыру былай ауыстыру нәтижесiнде тасада қалғандай болып қалды. Қысқасы, бұл мәселе, Парламент деңгейiнде мемлекет шешетiн мәселе, бiрақ оған қозғау салатын қазақтың зиялы қауымы, қазақтың ұлтшыл азаматтары деп ойлаймын.
— Қазақ мемлекеттiгiнiң құрылған күнi ретiнде Қазақ хандығының құрылған күнiн белгiлеу керек сияқты. Сiз қалай ойлайсыз?
— Менiң ойымша, бiз әрi қарай Күлтегiннен бастайтын болсақ, ғасырлардың арғы жағына бойлап кете беремiз, сондықтан да шындығында да, Жәнiбек пен Керей бөлек хандық құрған, Қазақ хандығы деп аталған мемлекеттiң құрылған кезеңiн алған дұрыс сияқты. Оған қоса, кей кезде тарихшылар белгiлi бiр датаны да негiз етiп алып, сол күндi белгiлейдi. Мысалы, қазақтың басы қосылып, сыртқы жауларға қарсы тойтарыс бергенiне байланысты, жоңғарларға қарсы жорық па, әлде үлкен жиын орны болған Ордабасы ма — тәуелсiздiктiң алғашқы кезеңiнде Елбасымыз сол жерге барып, белгi қойып, үлкен жиын болғаны есiмiзде. Осындай оқиғаларды да, жеке даталарды да алуы мүмкiн. Себебi, Қазақ хандығының құрылған жылы анықталғанымен, күнiн белгiлеу қиынға соғуы мүмкiн. Менiңше, бұл жерде көп таласатын, дау туғызатын ештеңе жоқ. Менiң ең қорқатыным, тарихшылар осындай кезде бiрауыздылық таныта алмай, бiрi олай тартып, бiрi былай тартып кете ме деп қорқамын. Негiзгi мәселе — қазақ мемлеттiгiнiң құрылған күнiн белгiлеу болуы керек те, ал ол күннiң тарихқа кейбiр деректерi дұрыс келмей жатса, немесе түрлi болжамдар, түрлi нұсқалар болып жатса, ол екiншi мәселе. Бұл жерде он — он бес жылға созылатын пiкiрталастың түкке де қажетi жоқ. “Темiрдi қызған кезiнде соқ” деген сияқты, қоғамда осындай мәселе көтерiлiп жатқан тұста, ғалымдар өздерiнiң үн қосуы керек деп ойлаймын.
— Мемлекеттiк комиссия құру керек шығар мүмкiн?
— Негiзi мемлекеттiк комиссиядан гөрi тарихшылар бiр жағадан бас, бiр жеңнен қол шығарып, ойласқаны дұрыс. Мемлекет тек орындаушы ғана. Оған ұсынады, ол белгiлейдi, ал Парламент заң жүзiнде оны бекiтедi. Шындығында, бұл бастама халықтан шығуы керек. Мемлекетке бұл мiндеттi артып қойсаңыз, ол “Бiзге дейiн ештеңе болмаған” деп айтуы да мүмкiн, одан да қорқамын. “1991 жылы ғана Қазақ мемлекетi құрылған” деп Президентке жағымпаздана отырып, бұған дейiнгi тарихтың бәрiн жоққа шығарып, қазақ деген халық тарихта болмаған, қазақ ұлт болып қалыптаспаған деген мәселенi бiзге де мойындатуы ықтимал. Сондықтан да, бұл мәселенi оқымыстылар, тархишылар шешуi керек.
— Қазақ хандығының құрылған кезiн, тiптi уақытын анықтау бiр бүгiн ғана айтылып отырған мәселе емес қой. Он жетi жыл бойы бiз осы мәселенi неге шеше алмай келе жатырмыз?
— Себебi билiкте мұндай көзқарас, ниет жоқ шығар. Бiр ғана мысал айтайын, “Ұлт тағдыры” қозғалысының бастамасымен, екi жылдан берi 1916 жылғы Июнь жарлығына байланысты бiз Амангелдiнiң басына барып, гүл қойып, Құран оқытып, сол жерде Еске алу күнiн өткiземiз. Осы күндi Ұлт-азаттық көтерiлiсi күнi деп атауды ұсынып жүрмiз. Мемлекет көңiл бөлмеген жағдайда, кейде халық өзi мерекеге айналдырып, мемлекетке мойындатуы керек. 1986 жылғы Желтоқсан көтерiлiсiн еске алу үшiн бiз жыл сайын 17 желтоқсан күнi Тәуелсiздiк алаңында бас қосамыз. Алғашқы кезде мемлекет бұған қарсы болды, таратуға да тырысты. Өкiнiшке қарай, көп болса алаңға 300 адам ғана жиналатын шығар, бiрақ осы күнi өзiмiз үшiн нақты мейрамға айналды. Кейде халықтың өзi бастамашылдықты танытуы керек.
Гүлбиғаш Омарова
