Әдiл ТОЙҒАНБАЕВ: YЛКЕН ЕРЛIК ЖАСАУ YШIН ЖАРАТЫЛҒАН ХАЛЫҚПЫЗ

Әр дәуiрдiң өз дәруiшi бар. Бәлкiм анық бола алмаса да, Абай айтпақшы, "ұқсап бағуға" тырысудың өзi – батылдық. Кезiнде Қырғызстандағы қазақ кәсiпкерi Әдiл Тойғанбаев бүгiнде өз сөзiмен айтқанда, "бизнестен кетiп", өз елiндегi қоғамдық-саяси өмiрге белсене араласа бастаған. Бәлкiм "өзге елде сұлтан болғанша…" деген сөздiң мәнiсiне тереңiрек бойлаған азамат та өзi шығар.

Алайда қонағымыздың дiнге, қоғамдық өмiрге қатысты қайшылықты ойлары да бар екенi байқалды.

– Билiк өкiлдерi Қазақстанның көпэтносты және көпконфессиялы ел екенiн қайталаудан бiр танбайды. Мұндай мәлiмдемелерге сiз қалай қарайсыз?

– Мен өзiмнiң қазақ екенiмдi және осындай көпэтносты, көпконфессиялы елде тұратынымды мақтан тұтамын.

– Төлқұжатыңызда "ұлты" деген жерде не жазылған? Шын мәнiнде сiз өзiңiздi кiммiн деп сезiнесiз?

– Бұл сұраққа жаңа ғана жауап берген сияқтымын… Әрине, мен өзiмдi қазақпын деп сезiнемiн, басқаша болуы да мүмкiн емес.

– Қазақ тiлiн қай дәрежеде бiлесiз? Мемлекеттiк тiлден емтихан тапсыра аласыз ба?

– Қазақ тiлi – менiң ана тiлiм. Соңғы жылдарға дейiн қазақ тiлiнде сөйлемегенiмдi де жасырмаймын. Бiрақ заман өзгердi. Заманға сай бәрi өзгерiп жатыр. Ақыр аяғы араласатын адамдарымызға дейiн өзгерiп кеттi. Осы тұрғыдан келгенде, бүгiнгi күнi мен өзiмнiң туған тiлiмдi жеткiлiктi дәрежеде бiлмейтiнiмдi қатты сезiнемiн. Және қазiр осы олқылықты жою бағытында жұмыс iстеп жүрмiн.

Кез келген кедергiнi бұзып-жарып, кез келген емтиханды тапсыру – менiң өмiрлiк ұстанымдарымның ең негiзгiсi. Ал мемлекеттiк тiлдiң жөнi тiптен бөлек деп ойлаймын.

– "Қазақстандық" деген идеяға қалай қарайсыз? "Қазақстандық ұлт" қалыптасуы мүмкiн бе? Егер мүмкiн болса, оның тiлi, мәдениетi, дәстүрi қандай болуы керек?

– "Қазақ" пен "қазақстандық" дегендi бiр-бiрiне қарама-қарсы қоюдың қажетi жоқ. Менiң iшкi түйсiгiм бiзде ондай қайшылық жоқ дейдi. Бiрақ осы мәселенi қолдан шиеленiстiрiп отырған топтар бар. Ол топтар үшiн халқымызды солай бөлiп-жарып көрсету тиiмдi.

– Ол сонда қандай топтар?

– Өздерiнiң күш-қуатына сенiмсiз болғандықтан, "атың шықпаса жер өрте" принципiн ұстанатын саясаткерлер немесе мемлекетiмiздiң тұтастығы мен бiрлiгiне нұқсан келтiру үшiн әдейi жiберiлген адамдар. Сондай-ақ, азаматтық және ұлт деген екi терминнiң ара-жiгiн ажырата алмайтын сауатсыз адамдар болуы да мүмкiн.

Шынымды айтсам, мұндай қолдан жасалған тақырыпқа пiкiр таластырудың да ешқандай мәнi жоқ.

– Жалпы, қазақ халқы ұлт ретiнде қалыптасты деп ойлайсыз ба?

– Бiз – бiртұтас ұлтпыз. Бiздiң қазақ екенiмiзге де ешкiмнiң ешқандай таласы болмаса керек. Оған таласатын түк те жоқ. Әрi бiздiң Қазақ болу құқығымызды ешкiм тартып ала алмайды. Азаматтық – бiздiң бiрден-бiр артықшылығымыз және мойнымыздағы жауапкершiлiк.

Бiр мақсатқа жұмылып, бiр мүддеге қызмет етiп жатпасақ та, бiз қазақ деген бiртұтас ұлтпыз. Сонымен бiрге қазақ деген көпэтносты халықпыз. Арамызда тек қазақтар ғана емес, орыстар да, өзбектер де, ұйғырлар да, кәрiстер де, қытайлар да бар… Яғни 130 ұлт пен ұлыс – бiртұтас. Мемлекетiмiзге, мемлекеттiк рәмiздерiмiзге және мемлекетiмiздiң дәстүрлерiне деген оң көзқарас тұрғысынан алғанда, бiз бiртұтаспыз. Басқа халықтарға, олардың мәдениетi мен салт-дәстүрiне құрметпен қарау жағынан да бiзде ешқандай жiк жоқ. Көпұлтты болудың зиянын емес, пайдасын көбiрек көрiп отырған елмiз. Соның арқасында бiз Еуропа мен Азияның дәстүрлерiн бiлiп қана қоймай, жете түсiнiп, қажетiн қабылдап та жатырмыз. Бiздiң басқалардан ерекшелiгiмiз де осында.

Бiздiң бүкiл болмыс-бiтiмiмiз империялық ұлт болуға жаратылған. Өзiмен-өзi болып, бұйығып жататын ел емеспiз. Алдымызға үлкен мақсат қоюға және сол мақсаттың үдесiнен шығуға толығымен лайықпыз. Қазақ ұлты декор немесе каллиграфия емес. Бiз ондайға төзе алмаймыз. Бiзге жыртқыштық тән. Соған орай ұстанатын жолымыз да үлкен. Егер алдымызға ауқымды мақсат қоя бiлмесек, бiз ұлт ретiнде тоқырауға ұшыраймыз. Ортаңқол дүниелер бiзге қол емес. Бейнелеп айтсақ, бiзге Үлкен Алау керек. Үлкен Ерлiк жасау үшiн жаратылған халық екенбiз, олай болса неге бықсып жануымыз керек?

Бүкiл Орталық Азия аймағы бiздiң тарихи рөлiмiзге қайта оралуымызды күтiп отыр десек, артық айтқандық емес. Көш бастау шын мәнiнде бiздiң пешенемiзге жазылып қойған. Қазақ халқының тарихи рөлiнiң өзi бiрiктiрумен, жаңа кеңiстiктердi бағындырумен сипатталады.

Өкiнiшке қарай, дәл қазiргi тарихи кезеңде бiз алдымызға ауқымды мақсат қоя алмай отырмыз. Соның салдарынан басқаларды бiрiктiру былай тұрсын, өзiмiздiң халқымызды жiк-жiкке, топ-топқа бөлiп тастап отырмыз. Ру-руға, жүз-жүзге бөлiнушiлiк соның "жемiсi". Осының барлығы өзгенiң емес, өзiмiздiң мүддемiздi алдыңғы орынға қоятын өзiмшiлдiктен болып отыр. Бiз өзiмiздi толыққанды ұлт ретiнде сезiнуден қалғанбыз. Бытыраңқылықтың өзiнiң бастауы сонда жатыр. Жалпы, тағдырдың тәлкегiне ұшыраған ұлттардың барлығы дерлiк ұсақ топтарға бөлiнуге, бытыраңқылыққа бейiм болады.

Ұсақ топтарға бөлiнiп, тiрлiк кешу оңай. Алайда бiз күнкөрiстiң құлы болып қалмауымыз керек. Жеңiстi күндерге ұмтылуға тиiспiз. Күнкөрiстiң қамымен жүре беретiн болсақ, тұрмыстық мәселелердiң шырмауынан шыға алмаймыз. Ал Жеңiске деген ұмтылыс – сол жеңiске жету жолындағы құндылықтар бiздiң басымызды бiрiктiрiп қана қоймай, үлкен мүмкiндiктер тудырады.

– Ұлттық алауыздықтың түп-төркiнi рушылдықта екенiн айттыңыз. Ал ендi осы дерттiң емiн айтсаңызшы?

– Бiзде ортақ құндылықтар өте аз, тiптi жоқтың қасы деуге де болады. "Бас-басымызға би болып" жүргенiмiздiң басты себебi де осында. Сенiмсiздiк те осыдан туады. Iздегенiмiз де, көздегенiмiз де әр басқа. Бұл дерттен айығу үшiн бiзге ел дамуына бағытталған ауқымды ұлттық жобалар қажет. Ғаламдық ауқымдағы бұл жобалар рухани һәм мәдени саладан басталуы тиiс. Өсiп келе жатқан буынның тәлiм-тәрбиесiн бүгiннен қолға алып, қазақтардың салауатты, бiлiмдi, патриот әрi рухани жағынан бай жаңа буынын қалыптастыруға тиiспiз.

Бұл орайда тек жастармен ғана жұмыс iстеу жеткiлiксiз. Жастар ғана емес, саяси элита да өздерiнiң болашақ үшiн жауапты екенiн сезiнуi тиiс.

– Қоғамның, мемлекеттiң немесе нақтылы бiр өркениеттердiң дамуында дiннiң атқаратын рөлi қандай?

– Дiн мемлекеттiң дамуындағы ең негiзгi және қуатты күш бола алады. Оған мысалды көптеп келтiруге болады.

Дiн мәселесiне келгенде қазақтың жапон халқымен ұқсастығы көп.

Бiздердiң ең үлкен ерекшелiгiмiз, қазақтың да, жапонның да "ұлттық дiнi" бар. Әлемдегi халықтардың басым көпшiлiгi сырттан келген дiндердi ұстанатынын ескерсек, бұл – үлкен ерекшелiк.

Тәңiршiлдiк пен синтоның өзара ұқсастықтары да өте көп. Мұндай ұқсастықты кездейсоқтық деу қиын. Алайда қазақ пен жапонның арасында тұтас бiр өркениеттер тұрғанын да ұмытпағанымыз жөн. Осының өзi-ақ қазақ пен жапонның арасында айрықша байланыс бар екенiн көрсетсе керек.

Алайда бiздiң Тәңiршiлдiк дiн дегеннен гөрi дiн туралы аңызға көбiрек келедi. Мәдени құбылыс деуге де болатын шығар. Толыққанды дiн бола алмайтыны – оның жоғалтқаны көп. Ал синтоизм, керiсiнше, толыққанды сақталған дiн.

– Кешiрiңiз, сонда сiз қазақтың сан ғасырлық тарихымен, отбасылық, әлеуметтiк дәстүрiмен астасқан, қазiргi сәтте халықтың басым көпшiлiгi ұстанатын Ислам дiнiн мойындамайсыз ба?

– О не дегенiңiз! Өткен ғасырдың сексенiншi жылдарындағы кеңестiк түсiнiк бойынша, ислам "бiздiкi" және "бiздiкi емес" болып екiге бөлiнетiн. Бiздiкi, яғни кеңестiк ислам ең дұрысы делiнетiн. Ал шын мәнiнде оның негiзiнде сауатсыздық жатыр едi. Неге десеңiз, Ислам – тым қатты саясиланған дiн. Ал сол кездегi имамдар оның толыққанды нұсқасын игере алған жоқ. Ол аз болса, шынайы әлемдiк мұсылмандықты насихаттай алмады. Ол заманда имамдардың өзiнiң де сауаты шамалы болатын. Сол олқылықтың орнын толтыру мақсатында "бiздiкi айрықша ислам" дегендi ойлап тапқан. Мұндайға нелiктен жол берiлдi десеңiз, ол заманда халықтың дiни сауаты өте төмен болды. Осы сауатсыздықты тиiмдi пайдаланып, халқымыздың дiни мәдениетiнiң тамыры тереңде жатқанын жасырып жапты, мұсылман болғанымыз күнi кеше дегенге сендiрдi.

Ислам дiнi арабтан келдi, оны барлық мұсылман солай қабылдады. Осы ақиқатты ұмытпаған абзал. Ислам дiнi бiреу-ақ. Оның бүкiл шарттары Құран Кәрiмде көрсетiлген. Түркiлер де оны арабтан қабылдаған. Бұл – орыстардың православиенi гректерден қабылдағаны секiлдi тарихи шындық. Сондықтан дiни сауатты болуды көздеген жастар алдымен Құранды оқып, хадистерге құлақ қойсын. Бар түйткiл сауаттылар мен сауатсыздардың ортасынан туып отыр. Сенбесеңiз, Құранды оқыңыз. Онда "экстремистiк ислам, арабтардың исламы" деген түсiнiк жоқ. Онда бiр ғана ислам бар. Ақиқат дiн де сол.

– Жеке дiни сенiм-нанымыңыз туралы сұрауға бола ма?

– Мен үшiн адамның қандай дiндi ұстанатыны маңызды емес. Ең бастысы, сену керек. Ал мен Жаратқан Құдiреттi күштiң бар екенiне сенемiн.

– Сiздiң саяси амбицияңыз туралы бiлгiмiз келедi. Мәселен саяси билiкке араласу жоспарыңызда бар ма?

– Саяси амбиция дегеннiң өзi азаматтық парызды пайымдаудың шамасына байланысты деп ойлаймын. Егер қайсыбiр мәселеде қиыс кетiп бара жатқанымызды немесе бұра тартушылықты байқасам, ол жөнiнде ашық мәлiмдеу және жағдайды жақсы жағына қарай өзгертуге ықпал ету – менiң азаматтық парызым.

Көп нәрсеге көңiлiм толмайтынын жасырмаймын. Мен елiмiздiң бұдан басқаша бағытта дамығанын шын ниетiммен қалаймын. Ұнжырғамыз түспей, басымызды тiк ұстап жүрсек және солай жүруге негiз болса деймiн. Ерлiкке пара-пар әрекеттердi бағалай бiлсек, қауiп-қатерден қашпасақ деймiн. Қазiргi қоғам – қалың ұйқыдағы қоғам. Өмiр сүруге деген құштарлық азайып бара жатқандай көрiнедi.

Саясатта беткi қабатын ғана қалқып жүргенiмiз байқалады. Кiлең өкпе-ренiшке, интригаға негiзделгендiктен де шығар, саясаттан бiр өшпендiлiк байқалады. Астанадағы сарайлар мен Алматының iргесiнде жатқан "Шаңырақтың" ортасында қаншама алданған арман, сөнген үмiт жатыр. Әркiм өз басымен әуре. Ортақ ештеңе жоқ. Саясат қазақ ұлтына өмiрлiк құндылықтарды ұсына алмады. Олардың жiгерiн жасытқаны болмаса, жiгерiн оята алған жоқ. Бұдан да сорақысы, саясатта жүргендердiң өздерi бас болып үлгi көрсете алмады.

Өзiмнiң жеке саяси жобама жүгiнетiн болсам, ең дұрысы ағылшын тiлiн үйрететiн кәсiби мектептер мен кинематографистер курсын ашып, студенттердiң ауысып оқу бағдарламасын жолға қою. Бұл маргинал оппозицияны қолдаудан гөрi әлдеқайда құнды. Бiз сыртқы дүниемен тығыз араласып, олардың озық үлгiлерiн алудан қашпауымыз керек. Сонда ғана жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп, тұрақты даму жолына түседi.

Қазақ Ұлттық Конгресi елде аздаған реформалар жасағысы келедi. Бiз өмiрдiң барлық мүмкiндiктерiн пайдалануды армандайтындар мен прагматикалық жағынан соны жөн деп есептейтiндердi ынталандырушы күш болуды көздеймiз. Алдыңғылардың шабытын ояту қандай маңызды болса, кейiнгiлердiң көзiн жеткiзе түсу де сондай маңызды.

Ал сiздiң сұрағыңызға келсек… Егер сiз менен Президент болғыңыз келе ме, әлде Абыз болғыңыз келе ме деп сұрасаңыз, мен Абыз болғым келедi дер едiм… Алайда кiмнiң кiм болары бiр Құдайға ғана мәлiм ғой…

– Сiздiң жұбайыңыз Бермет Ақаеваның қазiр қайда екенiн бiлуге бола ма?

– Сұрағыңыз қызық екен. Егер Берметтiң қайда екенi сiздi қатты қызықтыратын болса, айтайын, қазiр ол Швейцарияда. Сол жақта оқитын ұлымыздың қасында.

– Ақаевты билiктен кетiргеннен кейiн қырғыз елiндегi бизнестерiңiздi тартып алғанынан хабардармыз. Ал Қазақстанда жеке бизнесiңiз бар ма?

– Қоғамдық қызметпен айналысуға бел буған сәттен бастап бизнестен кеттiм. Өйткенi дәл қазiр елiме бизнесмен ретiнде емес, саясаткер ретiнде пайдамның көбiрек тиетiнiн түсiндiм. Адам өмiрiнiң мәнi бизнеске тiрелiп тұрған жоқ. Ал мемлекет, ел тағдыры туралы сөз басқа.

– Кезiнде Қырғызстанда бiрталай қазақ азаматтарының кәсiпорындары болғанын бiлемiз. Бұл жөнiнде "Түркiстан" газетiнiң бетiнде арнайы репортаж да жарияланған едi. Екi бiрдей төңкерiстiң дүмпуi қырғыз елiндегi қазақ бизнесiн не халге ұшыратты?

– Бұл мәселе туралы сан алуан пiкiр бар. Қырғызстанның өзiнде "қазақ капиталы қырғыздың ұлттық мүддесiне нұқсан келтiрiп жатыр" деген түсiнiк бар. Ал тұрақсыздықтың салдарынан қырғыз нарығынан өзiнiң бизнесiн алып кетуге мәжбүр болған қазақтар қырғыздарды кiнәлайды. Бiрақ сан-саққа жүгiртетiн дәнеңе жоқ. Кiмнiң күшi басым болса, соның жеңiп шығатыны, әлсiздердiң жұтылып кететiнi – табиғи эволюциялық заңдылық. Бұл заңдылық бизнесте өте өзектi.

– Жалпы, қазiргi таңда қырғыз сүтi мен майы, киiм-кешегi қазақ рыногын жаулауға айналды. Тамақ және жеңiл өнеркәсiптi дамытуда, экспортқа шығаруда қырғыздар қалайша қазақтардың алдына шығып кеттi? Бiз неге дамыта алмай жатырмыз?

– Дұрыс айтасыз, қырғыз кәсiпорындарының тоқыма өнiмдерi Орталық Азия елдерi мен Ресей нарығында үлкен сұранысқа ие. Қырғыз өнiмдерiнiң сапасы да осал емес, бағасы да көңiлге қонымды. Бұл тұрғыда басқа елдерде шығып жатқан өнiмдермен салыстырғанда, ұтатын тұстары көп. Ең басты артықшылығы – тоқыма өнiмдерi табиғи шикiзаттан алынады. Ал оған пайдаланатын мақта мен жүн жергiлiктi. Сырттан алатындар өте сирек.

Соған қарамастан, бұрындары ел экономикасында маңызды рөл атқарған тоқыма өнеркәсiбi қазiр қиын-қыстау кезеңдi бастан өткеруде. Кеңестiк кезеңдегi технологиялық және басқару үлгiлерi ескiрдi. Әрi тоқыма өнеркәсiбiмен айналысатын кәсiпорындар көп пайда табуы үшiн жүктеме де үлкен болуы тиiс. Тұтыну көлемiнiң де артуы шарт. Алайда қырғыздар мұндай деңгейге әлi жеткен жоқ.

Қазiргi кезде Қырғыз елiнде тiгiн өнеркәсiбi қарқынды даму үстiнде. Қолға алынғанына көп болмаса да, бұл өнеркәсiпте өсу байқалады.

Негiзi, кез келген елде бизнестiң дамуы үшiн қажеттi белгiлi бiр шарттар бар. Ең алдымен, еңбек өнiмдiлiгiнiң артуы, экспорттың диверсификациясы, шағын және орта кәсiпкерлiктiң дамуына қолайлы жағдай туғызу маңызды.

Экономикалық өсiм үшiн шетелдiк инвестицияның көмегiне жүгiнуге тура келедi. Ол үшiн инвестициялық климатты жақсартып, жеке сектордың дамуына қолдау жасау керек. Салық жүйесi реформаны қажет етедi. Атап айтқанда, салықтық жүктеменi жеңiлдетiп, көлеңкелi экономиканы шектеу керек. Кедендiк қызметтiң тиiмдiлiгiн арттыру бағытындағы реформалардың да маңызы зор. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы мен өңдеушi өнеркәсiптi, көлiк инфрақұрылымын дамыту қажет. Сонда ғана бизнестiң дамуы туралы әңгiме қозғауға болады.

– Ақаевтың Мәскеуге қашып кетуi дұрыс болды деп есептейсiз бе? Қырғыз елiндегi 2005 жылғы төңкерiске сыртқы күштердiң әсер-ықпалы болды деген пiкiрмен келiсесiз бе?

– Асқар Ақайұлының да бiр басына жетерлiк кемшiлiктерi болды, жұмыр басты пенде болғаннан кейiн оған таңданатын да ештеңе жоқ. Дегенмен объективтi көзқарас тұрғысынан қарасақ, Қырғыз елiн Ақаевтың басқарған уақытын "алтын ғасыр" деуге болады. Асқар Ақаев қашып кеткен жоқ. Ол қантөгiстi болдырмау үшiн сондай шешiм қабылдауға мәжбүр болды. Мұнысын мен өте үлкен қадам деп есептеймiн. Ол өзiнiң билiкке жабысып қалмағанын дәлелдеп кеттi. Билiктi сақтап қалу мен мемлекеттi, яғни адам өмiрiн сақтап қалу таразы басына түскенде, Асқар Ақайұлы халықты таңдады.

– Ал Қазақстандағы саяси ахуал туралы не айтасыз?

– Ақпарат құралдарында бұрын да айтқан болатынмын, тағы да қайталап айтайын: елде жоғарыдан төңкерiс жасауға қолайлы жағдай туып тұр. Егер билiк саналы түрде осындай қадамға бара алса, төңкерiс тудыруға себеп болатын ұсақ-түйек жайттарды айналып өтуге мүмкiндiк туады.

Шынайы оппозицияны да сонда көретiн боламыз. Ол қазiргi кезде шешiм қабылдауға және елдiң дамуына ықпал етуге қабiлеттi құрылымның iшiнен шығады. Оппозиция деген жеке бастың ұсақ-түйек мүддесiн көздеушiлер емес. Шынайы оппозиция ауқымды өзгерiстердi жақтап, тұтастай бiр топтардың мүддесiн қорғаудан көрiнедi. Қазiргi кезде елде оппозиция бар ма десеңiз, "бар" дер едiм. Жай ғана оппозиция емес, жаңа сапалық деңгейге көтерiлген оппозиция бар. Оппозиция дегенiмiз – "келiспеймiн" деушiлер емес, шын мәнiнде келiспейтiндер.

Тағы да қайталап айтайын, бiзде қазiр ортақ құндылық өте аз, тiптi жоқтың қасы. Бытыраңқылық пен сенiмсiздiк те осыдан туып отыр. Бiреулер қарнының тоқтығына мәз, бiреулер үшiн ұйқысы тыныш болса болғаны, тағы бiреулер "тек мазамды алмасаңдар болды" дейдi. "Кедей бай болсам дейдi, бай Құдай болсам дейдi". Бiздердiң көздегенiмiз де, iздегенiмiз де сан тарау. Тiптi мәдени құндылықтардың өзi әртүрлi. Осы тұрғыдан келгенде, бiртұтас ұлтпыз деуге негiз аз екенi көрiнiп қалады.

Зиялы қауымның iшiнде де өзiнiң орны мен рөлiн жете түсiнбейтiндер көп. Кәсiби саясаткерлер жоқтың қасы. Мен саясаткерлер де белгiлi бiр кәсiби талаптарға жауап беруi керек деп есептеймiн. Олардың жауапкершiлiгi дәрiгерлер мен ұшқыштардың жауапкершiлiгiнен ешқандай да кем емес.

Саяси элитаның да кәсiби деңгейiн өсiру керек. Жалпы саяси сананы жетiлдiру керек. Зиялы қауым деген белгiлi бiр артықшылық емес, жауапкершiлiк екенiн түсiнетiн мезгiл әлдеқашан жеттi. Нәтиже жемiстi болсын десек, әлемдiк тәжiрибедегi озық үлгiлер мен ата-бабаларымыздың ұстанған жолына иек артайық. Қазақстандық демократия басқаларға ұқсамауы керек және ол осы аймақтағы ең озық үлгi болуға тиiстi. Ол үшiн тарихи негiз жеткiлiктi.

Басқарушылардың кеңестiк буыны тұғырдан түсiп, жаңа буын менеджерлерi саясатқа келсе, жаңа әлеуметтiк тип, жаңа құндылықтар, жаңа үлгiлер мен талаптар анықталады. Бұл – елдiң эволюциялық дамуындағы қалыпты жағдай.

Тек ауыстыру керек болғандықтан ғана бiр элитаны екiншiсiне ауыстыра салу – ақымақтық. Оның арты орны толмас өкiнiшке алып келуi мүмкiн.

Сапалы бiлiм, ғаламдық гуманитарлық деңгей, экономикаға ғылым деп қарау, мәдени үлгiнi жан-жақты ойластыру, билiктi барлық азаматтық институттарға бөлiп беру, ұлтына қарай шектеуге және қауымдық экстремизмге қатаң тосқауыл қою, мiне, элиталық даму стилi осылай болуға тиiстi.

Қазақстандағы қазiргi кездегi саяси текетiрес жекелеген адамдардың немесе партиялардың арасындағы тартыс болып отырған жоқ. Бiздi "билiк" және "оппозиция" деп бөлiп тастаған. Шиеленiс те психологиялық типтердiң арасында жүрiп жатыр.

Өте үлкен биiктердi бағындыруға бiздiң шама-шарқымыз да, мүмкiндiгiмiз де жетедi. Ол үшiн Өткенiмiзге жалтақтамауымыз керек. Жарқын Болашақ үшiн Бүгiнгi күнi ерлiкке бара-бар әрекет жасауымыз керек…

– Қазақстанда саяси партиялардың ролiн қалай бағалайсыз?

– Қазақстанда шын мәнiндегi саяси партиялар жоқ деп есептеймiн. Билiк партиясы деп жүргендерi – жоғарыдан берiлген бұйрықтың пәрменiмен құрылған шенеунiктердiң бiрлестiгi ғана.

Қазақстандық оппозицияның билiк партиясынан еш айырмашылығы жоқ деуге болмас. Дегенмен билiкпен салыстырғанда олар қарсы әрекет жасауға қауқарсыз. Оның ең басты әлсiздiгi де осында. Бұл оппозиция өзiнiң шама-шарқы жеткенше талпыныс жасайды да, сосын саяси сахнадан түсуге мәжбүр болады.

Негiзгi саяси күш ұрымтал тұстан пiсiп-жетiлiп жатыр деп ойлаймын. Шынайы оппозиция қазiргi кезде шешiм қабылдайтын және ел дамуына ықпал ете алатын құрылымның iшiнен шығады. Оппозиция тұтас бiр таптардың мүддесiн көздеп, ауқымды өзгерiстер үшiн күресуi шарт. Жеке басының немесе белгiлi бiр топтың мүддесiн көздейтiндер шынайы оппозиция бола алмайды. Бiрақ бiздiң елiмiзде түптiң түбiнде шынайы оппозиция болады. Оның сапасы мүлдем басқа болатынына сенiмiм кәмiл.

– Болашақта партия құру ойыңызда бар ма?

– Мүмкiн, әбден мүмкiн.

Серіктес жаңалықтары