Көлбай АДЫРБЕКҰЛЫ: «КАЗАХСКОЕ ДЕЛО» – ҚАЗАҚ ҚАСIРЕТI ЕДI

Есенгүл: – Көлбай аға, әңгiмемiздi өзiңiз талай жыл қаламыңызға арқау еткен тақырыптан бастасақ. Сiзге «Казахское дело» зерттеу еңбегiн жазу идеясы қалай келдi? Оны зерттеуге не түрткi болды?

– Колбинның кезiнде ұлттың игi жақсыларын, тұлғаларын қудалауға алды ғой. Желтоқсан көтерiлiсiне кiнәлiлер Қонаевтың, Асқаровтың кадрлары деп саналды. «Көтерiлiстi солар ұйымдастырып, қаражат жинап, студенттердi алаңға алып шықты» дедi. Сөйтiп Колбин, Горбачевтар бұл iстi КСРО прокуратурасының аса маңызды қылмыстық iстер бөлiмiнiң тергеушiсi Калиниченкоға тапсырды. Ол Колбинмен астыртын сөйлесiп, әуелi Асанбай Асқаровтан жауап алады. Басқаларын да мойындатқысы келдi. Олардан ештеңе шығара алмаған соң, үйлерiн, құжаттарын тексередi. Сол екi арада екi-үш ай қамақта ұстайды. Өйткенi бiрден босатса, өздерi кiнәлi боп қалатынын бiлдi. Содан не керек, «iшiп, жеп қойды» деп атын былғап, жалған фактiлер құрайды да, қамайды. Зерттеу еңбегiмнiң атын неге «Казахское дело» деп қойдым? «Қазақ iсi» десем де болатын едi. Бiрақ бұл толық мағынасын ашпайды. Ал «Казахское делода» – сол кездегi орыс билiгiнiң зор үстемдiгi, шовинистiк пиғылдағы көзқарасы жатыр. Бұл тарихқа енiп кеткен сөз. Калиниченко мұны «Известияда», т.б. газеттерде солай атап кеттi. Оның алдында Гдлян мен Иванов жүргiзген «Узбекское делоға» қатысқан. Неге? Орта Азияда екi республиканың басшыларын тыйып тастау керек болды. Қонаевтың дәуiрiнде республика басшылығында қазақ кадрларының саны көбейiп, бiртiндеп ықпалын жүргiзе бастады. Қонаевтың кадры Шымкент Қорғасын зауытының директоры Рзабай Хобдабергенов кәсiпорынды 15 жыл басқарады. Алғашқы кезде мұнда санаулы ғана қазақ болса, айналасы 5-6 жылдың iшiнде олардың санын 70 пайызға жеткiзедi. Сол кезде Обкомның не бiрiншi, не екiншi хатшысы орыс болатын. Шымкенттегi Давыдов деген екiншi хатшы Мәскеуге телефон шалып, «Хобдабергенов деген қазақтарды басшы етiп жатыр», – дейдi. Ал Өмiрбек Жолдасбеков университетке ректор болып келген кезде 50х50 едi. Оны Төлеген Тәжiбаев жасап кеттi. Ал оған дейiн қазақ студенттерiнiң саны 10 пайыз ғана болатын. Өмiрбек Жолдасбеков 90-95 пайызға жеткiзiп, таза ұлттық университет жасады. Оларға Мәскеу «ұлтшылсыңдар» деп айып тақты. Айта кету керек, «Қонаевтың кезiнде 700 мектеп жабылып қалды» дейдi. Бұл дұрыс емес. 1950 жылы КПСС Орталық Комитетiнiң «Ұсақ шаруашылықтарды iрiлендiру жөнiнде» қаулысы шықты. Колхоз, совхоз, МТС-тарға бiрiктiрдi. Өйткенi ашаршылықтан кейiн бүкiл Орталық Қазақстан, Солтүстiк Қазақстан жерлерi босап қалды. Әр ауылда 5-10 үйден ғана бар едi. Бастауыш сыныптың әр сыныбында 2-3 баладан оқыды. Оның бәрiн орталыққа шоғырландыру керек болды. Бұл экономикалық жағынан тиiмдi. Ал 1954 жылы тың игеру басталғанда, тағы да шоғырландыру басталды. Асанбай Асқаровтың Бiшкектегi тоғыз айға созылған соты есiмнен шықпай қойды. Сол туралы мандырымды дүние жазылмағанына қапаландым. Әуелгiде Нұри Муфтах пен Квятковская екi республикалық газетке А.Асқаров туралы «Құдiреттiң күйреуi» атты мақала жазды. Мұнда олар А.Асқаровты бас салып қаралады. Кейiннен Нұри Муфтах Шымкентте жұмыс iстеп жүрiп, Асқаровтың еңбегiн көрiп «Асылық кеткен екем ғой» деп, қайта ойланды. Сотына үш-төрт рет қатысып, «Жетiсу» газетiне сериялық материалдар жазды. Бiрақ оған көңiлiм көншiмедi. Сосын Жамбыл облыстық газетiнде тiлшiсi Жақсылық Сәттiбеков «Асқаровтың соты» деген кiтапша жазыпты. Оны да оқып шықтым. Қаламы қарымды, жақсы жазатын журналист жiгiттерге «Асанбай Асқаровтың соты толық жазылмай қалды. Ондағы жан алып, жан берген тартысты жайларды ашып жазу керек» деп ем, көбi «Қойшы, басымыз бәлеге қалар» – деп бас тартты. Айналып келгенде, өзiм қолға алдым. Әуелi мұны бiлетiн адамды iздедiм. Бiр күнi Мамытбек Қалдыбай ағаға хабарласып, «Аға, Асқаровтың соты туралы жазу керек едi. Соны бiлетiндердi қайдан тапсам екен?» деп едiм, «Шымкентте бұрын Облыстық сотта iстеген Көпбосынов деген азамат бар. Сол бәрiн бiледi» деп жөн сiлтедi. Сөйтiп телефонын тауып, үйiне бардым. Ұзақ әңгiмелестiк. Ең бiрiншi мақаланы Асанбай Асқаров туралы жазып, оны «Казахское дело» деп атадым. Нәзия: – Сiздiңше «Казахское дело» түпкiлiктi ашылды ма? – Мұнда Асанбай Асқаровтың сотында небiр қитұрқылар ашылды. Ал Желтоқ­сан көтерiлiсi туралы әрқилы картина жасал­ғанмен, саяси бағасы берiлмей жатыр. Ол үшiн алдымен ұлттық идеология керек, бұл жоқ бiзде. Бұл – бiр. Саяси баға берiлетiн болса, мұның артында талай нәрсе бар. Жапа шеккен желтоқсаншыларға өтемақы төленуi керек. 103 адам сотталды, қаншама адам жарақат алып, қаншама адам мүгедек болып қалды. Өмiрден өтiп кеткендерi ше? Оларды зерттеп, анықтап жатқандар аз. Демек, Желтоқсан көтерiлiсi туралы айтылғанмен, саяси баға беруге келгенде үн жоқ. Есенгүл: – Желтоқсан көтерiлiсiндегi шындықты ашқысы келген Шахановтың комиссиясына қандай баға берер едiңiз? – Комиссияның қалай құрылғандығы белгiлi. Сол үшiн Мәскеуде қаншама талас-тартыс болды. Шаханов Горбачевтi ақыры көндiрдi ғой. Алайда құрылған комиссияға көңiл толмады. Мәселен Тбилисиде көтерiлiс болғанда олар Одақтық комиссия құрды ХIХ-шы партконференцияда грузиндер өре түрегелiп, ұлт белсендiлiгiнiң күштi екенiн көрсеттi. Ал бiзде Шаханов қана бас көтердi. Шаханов болмағанда мұның түбiне жету қиын едi. Қаншама зиялы қауымның өзi бас тартып, Шахановқа «Басыңды бәлеге салып қайтесiң, өлеңiңдi жазып жүре берсейшi…» деп ақыл айтыпты. Бiрақ Шаханов: «Алғашқыда мұндай отқа түсетiнiмдi бiлген жоқпын, амал жоқ, жан аянбай күресуге тура келдi» деген болатын. Ол көп мәселенiң бетiн ашты. Нәзия: – Көлбай аға, кезiнде құжаттарды жойып жiберiп, тұтас бiр ұлтқа ұстанатын саясат ұстанған уақыттар болды. Осы мәселелердi зерттеу барысында құжаттарға қолжетiмдiлiк көңiлiңiздегiдей болды ма? Әлде, қандай да бiр кедергiлер кездестi ме? – 2005-2006 жылдары Қайрат Рысқұл­бековтiң, Мырзағұл Әбдiғұловтың, Жансая Сәбитованың, т.б. мұрағаттағы құжаттарын кездейсоқ алып қалдым. Жансая Сәбитованың өзi: «Мынаның бәрiн қайдан таптың?, – дедi. Шынын­да, ол – батыр қыз. Керек десеңiз, оның Жел­тоқсан көтерiлiсiнде жазған үнпарақтарын да тауып алдым. Жақында тағы барып, сол құжаттарды бiр қарап шығайыншы деп едiм, жолатпай қойды. Сосын Алаштың жетi зиялысы туралы дерек жинау үшiн мұрағатқа кiруге рұқсат берген едi, ҰҚК-нiң мұрағатына барсам, құпия бөлiмнен анықтама әкелiңiз деп жiбермей қойды. Нәзия: – Жаңа сiз Желтоқсан көте­рiлiсiнiң әрқилы картинасы жасалды дедiңiз. Егер қолыңызда құжаттар түгел болмаса, ондай портреттi қалай жасаймыз? – Желтоқсан көтерiлiсiне қатысқан жiгiттердiң көзi бар. Олардың бәрi көргенiн айтып берiп жатыр. Оны журналистер де, публицистер де жазды. Соған қарағанда, көбi көрiнiп тұр. Әрине, құжат бойынша хатталған дүниелермен сөйлеу әлдеқайда тиiмдi екенi анық. Кейiн Мырзағұлдың құжатын қайта сұрағанда, алғашқы тергеу процесiнiң құжаттарын жойып жiберген. Ал Қайратқа тергеушi «Сен бәрiбiр оқудан шығасың. Бiз сенi ату жазасынан алып қаламыз. Әрi десе он бес жылға кетсең, оның жетi-сегiз жылын ғана отырасың» деп өтiрiк айтып, қолын қойдырып алады. Қайрат артынша «Мен қателiк жiбердiм-ау деп қайтадан бас тартады. Сосын оны аямай сабайды. Тiптi ол Жоғарғы Кеңес төрағасы Мұқашевқа: «Менiң ешқандай кiнәм жоқ. Маған жала жауып отыр. Араша түсуiңiздi сұраймын…» деп хат жазады. Одан да ешқандай жауап болмайды. Мiне, осындай кейбiр дүниелер менде сақтаулы. Нәзия: – Уақыт өткен сайын тарих көмескiлене бередi. Жылдар бойы ашылмай, қатталып жатқан мәселелер уақыт өте келе бұрмаланып кетуi мүмкiн деп ойламайсыз ба? – Шындық – шiрiмейдi ғой. Алтын сияқ­ты. Шындық өлмейдi. Көп құжат Мәс­кеудегi мұрағатта жатыр. Оған мемлекет тарапынан сұрау салу керек. Желтоқсан көтерiлiсi – ХХ ғасырдағы ең соңғы көтерiлiс. Бұл – қазақтың үлкен қасiретi. Тарих – бiз үшiн құнды дүние. Қазақта 382 көтерiлiс болыпты. Бiзге олардың шығу белгiлерi ғана анық. Ал түпкi мәнiн терең бiлмеймiз. Бiз ХV-ХVII ғасырдағы тарихты Қытайдан, Ираннан, Өзбекстаннан iздегiмiз келедi. Кезiнде олардың қаншама жылнамашылары келiп жазса да, оны өз мүдделерiне сәйкес етiп жариялады. Ал бiз Желтоқсан көтерiлiсiн өз көзiмiзбен көрдiк. Оны бiз неге жазбаймыз? Ертеңгi ұрпақ бiздi кешiрмейдi ғой. Динара: – 1987 жылы «Жетiсу» газе­тiнде Желтоқсан оқиғасына байланыс­ты сот мәжiлiсiнен түсiрiлген желтоқсан каһармандары – атақты бесеудiң суретi жарияланды. Бұл сол кездегi өлшеммен салыстырғанда көзсiз ерлiк едi. Ал «Огни Алатауда» басылған мақала туралы не айтасыз? – «Огни Алатау» газетiнiң редакторы Надежда Халиловна Гарифуллина Желтоқсан көтерiлiсi кезiнде отқа май құйған. Ол «Чужие площади» деген материалдар топтамасын жариялайды. Қазақ жастарының бәрiн «бөтен» дедi. Надежданың Алматы Обкомының бiрiншi хатшысы М.Меңдiбаевпен қарым-қатынасы жақсы едi. Ол 1988 жылдан бастап ахуалдың басқа жаққа ауып бара жатқанын сезiп, Мәскеуге «Советская Россия» газетiне ауысып кеттi. Бүгiнде желтоқсандық жастар ақталса да, газет сол арандатушы iстерi үшiн халық алдында әлi күнге кешiрiм сұраған емес. Нәзия: – Қазiр осындай шовинистiк көзқарас, ипериялық амбициялар басылған жоқ па? – Мұның көрiнiсi тiлiмiзден де көрiнiп отыр. Қазақ тiлi тұғырына қонған жоқ. Қондырғысы келмейдi. Колбиннiң Шахановқа айтатыны бар: «Сен неге ана тiлiм, деп өзеурей бересiң. Сенiң мұныңнан түк шықпайды. Өзiңнiң орыс­танып кеткен қазақтарың бұған мүмкiндiк бермейдi» деп. Соның сандрағы келiп тұр. Бiзде орыстанып кеткен космополит қазақтар көп. Дей тұрғанмен тәубе, тiл мәселесiнде аз да болса iлгерiлеушiлiк бар. Қазақ «Қарнымның аш­қанына емес, қадiрiмнiң қашқанына жылаймын» дейдi. Қазiр сондай кезең. Бiр жағынан қарнымыз тоқ болғанмен, ұлттық, рухани, әлеуметтiк дүниелерде жұтаңбыз. Тiл жөнiнде митинг, дөңгелек үстелдер өтiп жатыр, айтылып жатыр. Бiрақ Үкiмет онша құлақ асар емес. Гүлбиғаш: – Желтоқсан көтерiлiсiн бiраз зерттедiңiз, оған қатысқан жастарды көрдiңiз. Сол кезде өзiңiз қайда болдыңыз? Алған әсерiңiз қандай? – «Жетiсу» газетiнде жұмыс iстеп жүргем. Бiзде үш адамға ғана алаңға баруға рұқсат бердi. 18-i күнi таңертең алаңда болдым. Сол кездiң өзiнде алаң лық толы. Жастар рухтанып алған. Бiраз жiгiттердi көрдiм. Бiрақ сағат түскi он екi жарымда газеттегi кезекшiлiгiме қайта оралуға мәжбүр болдым. Есенгүл: – Желтоқсан көтерiлiсi туралы көркем шығармалар да, деректi фильм­дер де жарық көрдi. Алайда соларға көңiлiңiз тола ма? – «Аллажар» фильмi нақты Желтоқсан көтерiлiсiне қатысқан қыздар мен жiгiттердiң айтуымен түсiрiлген фильм. Басында 4 жарым сағатқа созылды. Кейiннен қысқартып, екi серия қылды. Жүректi ауыртатын кадрлар көп. Көрiп отырып, ерiксiз жылайсың. Режиссер Қалдыбай Әбенов фильмдi түсiру барысында мына бiр қызықты әрi аянышты әңгiмесiн айтып едi. «Желтоқсан көтерiлiсiндегi жастарды жүк машинасымен Қаскелең жақтағы шұңқырға апарып тастаған желiсiн түсiру керек болды. Бiр топ жiгiттер бардық. Бәрiмiз сол шұңқырға жоғарыдан қарап тұрсақ, бiр орыс офицерi келiп, өзiнен-өзi: «Бiз тап осы жерде Желтоқсан жастарын бiртiндеп лақтырғанбыз. Сен соны қайталамақпысың» дегенi. «Онда өз рөлiңдi өзiң ойна дедiм». Сөйтiп, әлгi орыс өз образына кiрiсiп кеткенде, тамаша кинокадрлар түсiрiп алынған. Динара: – Жаңа жыл мерекесi са­йын орыстың «Ирония судьбы или с легким паром» немесе «Операция «Ы» фильмдерiн әр телеарна қайталап беруден жалықпайды. Сол сияқты Тәуелсiздiк мерекесi кезiнде «Аллажар» неге телеарналардан көрсетiлмейдi? Бәлкiм, сонда ғана қазақтың жастары өршiл, намысшыл, рухшыл болып өсетiн бе едi… – Оны үлкен экраннан, теледидардан жалпыға көрсетуге рұқсат бермейдi. Жылына бiр мәрте кинотеатрдан көрсетедi де қояды. Үкiмет жағынан бiреу «Аллажардағы» бiр-екi кадрларды алып тастасаң, экранға шығарылады» дептi. Бiрақ оған режиссер Қалдыбай Әбенов көнбей қойған. «Мұның эталлоны жасалған жоқ, музыкамен әрлеуi бар. Оған қаражат жоқ» дейдi. Бiрақ ең құнды дүние – осы. Ал Желтоқсан көтерiлiсi болған тарихи күндерi, яғни, Тәуелсiздiк күнi Талғат Теменовтiң «Қызғыш қыс» фильмiн көрсетедi. Бұл әншейiн жастардың көңiлiн аулауға арналған жәй ғана дүние. Ал Қалдыбайдың «Аллажар» фильмiн көрсе, жастардың рухы көтерiлетiн едi. Рух көтерiлсе, ұлттық идеология пайда болмай ма? Динара: – Осы тақырыпты тереңiрек зерттеп, жазып жүрсiз. Әлi ақталмаған желтоқсандықтар қаншама. Дегенмен көбiне көмегiңiз тиген шығар… – Президенттiң ақталсын деген бұйрығы шықты. Бiрақ ақталмай жүргендерi көп. Неге екенiн қайдам, солардың мәселесiн қарап жатқан ешкiм жоқ. Әуелгi кезде бiразын ақтады, кейiнгiлерiн бәсеңдетiп тастады. Бәлкiм, Үкiмет түйткiлдiң арғы жағын ойлап отырған шығар. Оларға өтемақы төлеу керек қой. Ертең оларды саяси түрде мойындаса, онда өтемақыны көтеруi керек. Жарақатына қарай қомақты теңге төлеулерiне тура келедi. Желтоқсан көтерiлiсiне қатысқан батыр қыз Гүлнәр Байбосынова бiр әңгiмесiнде: «Желтоқсанның аязды күнi солдаттар бiр топ қызды қаланың сыртына апарды. Бiр кезде солдаттар бiзге «мұзға отырып, тұрыңдар» деп бұйрық бердi. Үстiмiздегi киiмiмiз жеңiл болатын. Iшiндегi етi тiрi мен: «Отырмаймын» деп едiм, балтырымнан резiңке сойылмен ұрған соң, амал жоқ отырдым. Бiр отырғызып, бiр тұрғызды. Сөйттi де, кетiп қалды. Алматыға қалтырап-дiрiлдеп, таңғы сағат 5-те зорға жеттiк…» деп едi. Мiне, солардың көбi бала көтере алмаған. Тағдырлары өте қиын. Гүлбиғаш: – Сiз осының бәрiн зерттеп, «ХХ ғасыр: соңғы репрессия» аталған кiтап жаздыңыз. Бiрiншiсi жарық көрдi. Оның жалғасы оқырманға қашан жол тартады? – Жалпы, «Казахское дело» бойынша төрт кiтапқа сиятын дүние бар. 2006 жылы Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң кезiнде мемлекеттiк тапсырыспен «Алаш» баспасынан Дидахмет Әшiмханұлының көмегiмен байқаусызда жарық көрдi. Содан кейiн олар Желтоқсан көтерiлiсi, Қонаев туралы екенiн бiлiп қойды ма, екiншi кiтабымның министрлiкте жатқанына 3 жыл болды. Жыл сайын «Келесi жылы, арғы жылы» деп уәде берiп келедi. Қызығы сол, әрiптес жолдасым: «Бiр анекдоттарды қазақшаға аударып едiм. Министрлiк маған қайта-қайта хабарласып «қашан бересiң, қашан бересiң» деп қоймай жатыр. Соны биыл берiп құтылмасам» деп едi. Алдыңғы жылы сол анекдоттар жинағы жарық көрiптi. Ал менiң кiтабым әлi жатыр. Көрдiңiз бе, бүгiнгi саясаттың сиқы осы. Гүлбиғаш: – Соңғы кезде газет бетiнде жарияланып жүрген «Ауыл хикаяларынан» циклды әңгiмелерiңiз оқырманға тартымды, өзгеше жанр. Сiз мұның бәрiн шын мәнiнде өзiңiз көрген, бiлген оқиғадан алып жазасыз ба, әлде..? – «Ауыл хикаяларынан» – болған оқиғалар. Ойдан ештеңе қосқан жоқпын. Прототиптерi бар. Ауылдағы кейiпкерлерiмнен бәрiн сұрап алам. Өтiрiк-расын айырамын. «Ауыл хикаялары» жаңалық емес. Мұны кезiнде Оралхан Бөкей бастап қойған. Бiрақ ол кiсi көркем тiлмен жеткiзсе, мен журналистиканың тiлiмен жазып жүрмiн. Гүлзина: – Көлбай аға, ұзақ жылдар бойы секретариаттың жұмысын атқардыңыз. Кейде «сол кезде өндiрiп жаза алмадым-ау» дейтiн өкiнiш бола ма? – 1980 жылдары «Жетiсу» газетiне барғанда алты айдай ғана мәдениет бөлiмiнде iстедiм. Ендi ғана жұмысқа белсене кiрiскенiмде, менi секретариаттың шаруасына салды. Содан бiрнеше жылдан кейiн, «Қазақ әдебиетi» газетiне шақырды. Онда да секретариаттың шаруасымен айналыстым. Кейiн «Казахское делоны» қолға алғанымда қатты өкiндiм. Жастық шағымның нағыз жазатын уақытын бекер өткiзiп алған екенмiн-ау дедiм. Әйтпесе талай дүние жазуға болатын едi. Құдайға шүкiр, «Казахское дело» тақырыбы маған бұйырған шығар. Белгiлi аудармашы Алмат Жарылқасынов «Сенiң қолыңда тамаша дүние бар. Қазақи орта «Казахское делоның» мәнiн түсiнбей жүр. Орыс тiлiне аударсаң керемет болар едi. Қаражат болса, оны өзiм аударуға дайынмын» дедi. Әрине, сөзiнiң жаны бар. Бiрақ оған қаражат қайда? Динара: – Сiз «Түркiстан» газетi негiзiн қалағалы берi табанды түрде еңбек етiп келесiз. Газеттiң кешегiсi мен бүгiнгiсiн салыстыра аласыз ба? – Халықаралық «Түркiстан» газетiнiң негiзiн Қалағаң – Қалтай Мұхамеджанов қалады. Керемет тұлға едi. Қалтай ағадай редактор көрген емеспiн. Қай жағынан болса да, өте жан-жақты кiсi едi. Ол кiсiнiң әңгiмесiнiң өзi қандай едi. Газет алғашқы кезде 4 бет болып шықты. Қоғамдағы күйбең тiршiлiктi жазғанымызбен, аса бiр өткiр дүниелер көп болмады. Жұрттың бәрi күнкөрiспен жүрген кез. Халықтың көбi газет бетiне қарамай кеттi. Ақша да болмай қалып, бес-алты ай тоқтап, қайта шыққан сәттер болды. Бәрi де Қалтай ағаның арқасында едi. Ал газетке қыздар, сендер келiп едiңдер, газет те жандана түстi. Жаңа леп келдi. Газеттiң бәрi оқылады, солардың iшiнде бiздiң «Түркiстан» газетiнiң орны бөлек. Гүлбиғаш: – Бұл журналистика ағымының өзгеруiне де байланысты шығар. Сiздердiң тұстарыңызда цензура көп болды ғой. Қазiр тақырып ауқымы кең дегендей… – Иә, цензура басым болды. Сөз бостан­дығы, сөз еркiндiгi жоқ едi. Қазiр сендер бақыттысыңдар! Кез келген тақырыпқа пiкiрлерiңдi бiлдiресiңдер. Батылсыңдар! Ал бiз кезiнде билiктi тұрмақ, бiр бригаданы сынасақ, сол үшiн әуре-сарсаңға түсiп, жа­уап беретiн едiк. Қазiр қоғамдық өмiрдi ашық көрсетуге мүмкiндiк көп.

Серіктес жаңалықтары