КЕН ИНСТИТУТЫ БАР. ЖАЛАҚЫ ЖОҚ
КЕН ИНСТИТУТЫ БАР. ЖАЛАҚЫ ЖОҚ
Соңғы кезде елiмiздiң ғылым саласына айтарлықтай көңiл бөлiнiп жатыр деудi жиi ауызға алатын болдық. Бiлiм және ғылым министрлiгi де ғылымға деген нақты бетбұрыс жаңадан қабылданған «Ғылым туралы» Заңда көрiнiс тапқандығын айтып, биылдан бастап ғылымға бөлiнетiн қаржы үш есеге, ал 2020 жылға қарай сегiз есеге өсетiндiгi туралы жағымды хабар таратқан болатын. Алайда бүгiнгi таңда ғалымдар неге зар илеп отыр?
Білім және ғылым министрлігіне қарасты ғылыми-зерттеу институттарының мамандары мен ғалымдары мардымсыз жалақысына қол жеткізе алмай отырғандығын айтып, мұңын шағуда. Соның бірі – Алматы қаласындағы Д.Қонаев атындағы кен істері институты. Бұл мекеменің 230-дай қызметкері жыл басынан бері жалақысыз отырған көрінеді. Өйткені институт ешқандай тапсырыс алмаған.
Бұл мәселеге біз де жүрдім-бардым қарай алмадық. Сәті түсіп, аталмыш институтқа бас сұқтық. Талай жылдар бойы мардымды жөндеу көрмеген ғимараттан маза қашқан. Ондағы қызметкерлердің де қабағы түсіңкі. Ұзын, қараңғы дәлізде кетіп бара жатқан үш кісіні тоқтатып: «Жағдайларыңызды естідік. Бізге айтып бересіздер ме?» – деп өтіндік. Өзін институттың бас инженерімін деп таныстырған Артур есімді жігіт ағасы: «Иә, жалақымыз кешігіп жатыр. Бюджеттен бөлінген ақша бізге түспей отырғанға ұқсайды. Қаңтар айында келетін ақша әлі жоқ. Көбі қаңтардың жалақысын алыпты. Ал қалғандары ақпан мен наурыздың айлығына жете алмай отыр. Бірақ біз соған қарамастан жұмысқа уақтылы келіп, уақтылы кетіп жүрміз» дегенді жеткізді. Олар министрліктің тарапынан институтқа толыққанды жағдай жасалмай отырғандығын айтады. «Жалақы да аз. 50-60 мың теңге ғана. Бір тәуірі, әйелім айлығын уақтылы алып отыр. Жолыма ақшамды әйелімнен аламын. Ал тамағымызды үйден әкеп, жылытып ішеміз», – дейді тағы бір маман.
Бүгінде Д.Қонаев атындағы Кен істері институты Білім және ғылым министрлігінен бөлініп, Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің қарамағына көшіпті. Ғалымдар ақшаның кешігу себебін осы ауыс-түйістен іздейді. Министрлік тарапынан тиісті тапсырыс болмағандықтан да, қазынадан қаржы бөлінбеген. Есесіне, мекеме басшылығы ғалымдарды шетінен ақысыз демалысқа шығаруға мәжбүр болып отырғанға ұқсайды. Институттың бөлім меңгерушісі, профессор Нариман Жалғасұлы қаңтардан бастап іргелі зерттеу тоқтап қалғанын ашына айтады. Тіпті бұған Үкімет байқау да жарияламаған екен. Ал Д.Қонаев атындағы кен істері институтының директоры Николай Бүктіков ақпарат құралдарына берген сұхбатында: «Базалық қаржыландыру жылдың алғашқы маусымында дәстүр бойынша кешігіп келеді. Бұл бәрімізге белгілі. Бірақ та бізді кім қаржыландыратыны әлі күнге белгісіз болып отыр. Қазынадан қаржы бөлінді деген хабар түскенімен көк тиынсыз күн көрудеміз», – дейді.
Осы аптада отандық ғылымның басы-қасында жүрген 15 мыңдай ғалымның жалақысыз отырғандығы белгілі болды. Кейбір ақпарат көздеріне қарағанда, Ғылыми зерттеу институттарында қысқарту жүріп жатқан көрінеді. Министр Бақытжан Жұмағұловтың өзі «Ғылым саласына қаржыны молынан құямыз, бұл шетелге кеткен белгілі ғалымдарды қайтаруға түрткі жасайды», – деген болатын. Оның мәліметтеріне қарағанда, білім және ғылым саласына жұмсалатын қаржы көлемі 2012 жылы – 378, 2013 жылы – 368, 2014 жылы – 399 миллиард теңгені құрайды. Бұл қаржы 2011 жылдың жоспарлы көрсеткіштерінен 105 миллиард теңгеге артық. Алайда ғалымдар неге күңіреніп жүр? Қазақстандық ғылымның шенеуніктерге емес, мемлекетке ауадай қажеттігін түсінген ғалымдар бір-екі күндікте Елбасы Н.Назарбаевтың атына ашық хат жолдады. Онда: «Міне, біз үш айдан бері ақшасыз отырмыз. 2012 жылдың басынан Ғылыми зерттеу институттарына өткен байқаулардан озық шыққан ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру үшін қаржы да, жалақы да бөлінбеді. Біз қаңтар айының басында Үкіметке, Білім және ғылым министрлігіне хат жібергенде, «қаржы ақпан айында түседі» деген жауап алдық. Бірақ сол қаражат әлі жоқ» делінген.
Ғылым қызметкерлері кәсіподағының төрағасы Марат Молдабековтің айтуынша, бүгінге дейін Білім және ғылым министрлігінің 40 шақты институты, Ауылшаруашылығы министрлігінің 25, Денсаулық сақтау министрлігінің 20, Индустрия және сауда министрлігінің 10 институты қаржыдан қағылған. Бұл еліміздегі 100 шақты Ғылыми зерттеу институттары қызметкерлерінің жалақысыз отырғандығын айғақтайды. Тіпті ғалымдар «Қазақстанға ғылымның керегі бар ма, жоқ па?» деген сұрақ қойып, оған өздері жауап беруде. Олардың пікірінше, ғылым керек, бірақ оның шенеуніктерге қажеті жоқ.
Шынына келсек, елімізде ғылымның дамуы кенжелеп қалды. Мәселенің бәрі ғылымды қаржыландыру көлемінің жеткіліксіздігінен туындады. Ғылымның өз деңгей-інде қаржыландырылмауы, ғалымдардың еңбекақысының күрт төмендеуі, ғылыми ұйымдардың, ғылыми зертханалардың алдыңғы қатарлы электронды, техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілмеуі, т.б. осы салада келеңсіз үдерістердің қалыптасуына алып келді. Шетелдік сарапшылардың сөзіне сенсек, егер мемлекет ғылымды қаржыландырудың көлемін ішкі жалпы өнімнің 1 пайызынан төмендетсе, онда ондай мемлекеттің ғылымы құлдырауға ұшырайды екен. Ал ол 0,5 пайыздан төмен болса, онда ғылым саласын қайтып қалпына келтіру мүмкін еместігін, ғылым жүйесінің қирайтындығын алға тартады. Дамыған елдер ғылымға орта есеппен ІЖӨ-нің 3 пайызындай қаржы жұмсайды екен. Ал бізде бұл көрсеткіш 0,3 пайызға да жетпейді. Осының өзінен-ақ біздегі ғылым дамуының қандай деңгейде екендігін көруге болады.
Ғылым саласындағы басты тұлға – ғалым, ғылыми қызметкер. Ғалымдарды материалдық, әлеуметтік жағынан ынталандырмай, ғылымды дамыту мүмкін емес. Ғалымдардың, ғылыми қызметкерлердің еңбекақыларының өте төменгі деңгейде қалуы олардың осы саладан жаппай басқа салаға, шетелдерге кетуіне себеп болуда. Салада тек өз ісіне шын берілген, өмірін ғылыммен тығыз ұштастырған нағыз ғалымдар, жасы келгендері ғана қалды. Ғылым саласындағылардың басым бөлігінің жас шамалары 50-60-тан асып кеткен. Талантты жастардың ғылымға баруға құлқы жоқ. Мұның өзі саладағы кадр мәселесінде үлкен проблема туындатып отыр. Тағы бір мәселе – ғылымды басқару. Ғылым саласы – өзіндік ерекшелігі бар нәзік сала. Оған өктемдік-әміршілдік тәсіл жүрмейді, онымен ғылымды дамыта алмаймыз. Сол себепті ғылым саласы қазіргі кезде қалыптасып отырған басы артық, пайдасынан зияны көп аралық басқару жүйелерінен барынша тазартуды қажет етеді. Ғылымға бөлінген қаржы шашырамай, тек ғалымдарға, ғылыми ұйымдардың инфрақұрылымдарын дамытуға тікелей жетуі тиіс. Сонда ғана ғылымда оң өзгерістер, ілгерілеулер болатыны сөзсіз.
Ғалымдардың жанайқайын Үкімет те, министрлік те құлағына ілер емес. Олар соңғы үмітті Елбасынан күтіп отыр. Алайда ашық хаттан нәтиже шыға ма, жоқ па, оған ғалымдардың өзі де күмәнді.
Динара МЫҢЖАСАРҚЫЗЫ
