Анна ГЕНИНА, Америкадағы Мичиган университетiнiң докторанты: ҚАЗАҚ ӨТЕ КӨҢIЛДI ХАЛЫҚ ЕКЕН
Анна ГЕНИНА, Америкадағы Мичиган университетiнiң докторанты: ҚАЗАҚ ӨТЕ КӨҢIЛДI ХАЛЫҚ ЕКЕН
Анна Генинаның Америкадан Алматыға ат арылтып келуiндегi басты мақсаты – “Қазақстандағы көшi-қон саясаты және Моңғолиядан келген қазақтардың бейiмделу проблемасы” жайында докторлық диссертация жазу болған екен. Осы тақырыпты зерттеу барысында Анна бiздi өзi iздеп тапты. Аннамен арадағы әңгiме Қазақстан және қазақ тiлi жайында өрбiген едi.
– Анна, Қазақстанға қош келiпсiз. Сiз докторлық диссертацияңыздың тақырыбына неге Қазақстандағы көшi-қон мәселесiн таңдадыңыз?
– Маған бұл тақырып өте қызықты. Мен Қазақстанға ең алғаш 2003 жылы жолым түскен едi. Ол кезде мен көшi-қон мәселелерiнiң жалпы жағдайымен танысқан болатынмын. Сонда мен ең алғаш “оралман” терминiн естiп бiлдiм. Бұл сөз менiң ынтамды қатты аударды. Қазақстан секiлдi өзiнiң этникалық отандастарын елiне шақырып, оларға жағдай жасап отырған ел әлемде аз. Саусақпен санарлық қана. Ал, Қазақстанда бұл мәселе мемлекеттiк деңгейде шешiлiп отыр. Сонымен қатар, мен өзiм эмигранттың жағдайын басымнан өткердiм ғой. Кез-келген эмигрант үшiн бейiмделу мәселесi басты мәселе болып табылады. Жаңа мекенге үйренiп кетудiң қандай қиын екенiн бiлемiн. Сондықтан мен осы тақырыпты таңдап алдым. Ең алдымен, ол психологиялық бейiмделудi талап етедi. Екiншiден, әлеуметтiк бейiмделудi қажетсiнедi. Моңғолиядан келген қазақтар дәл осы мәселенi басынан қалай өткiзуде? Менi қызықтырғаны осы едi.
– Сiздiң ойыңызша, Қазақстандағы көшi-қон саясаты дұрыс жолға қойылған ба?
– Қазақстандағы көшi-қон саясаты соңғы жылдары бiраз жақсара түскен. Бұны азаматтық мәселесi тұрғысынан айтуға болады. 2000 жылға дейiн оралмандар азаматтығын жылдап күткен болса, қазiр бiр-бiр жарым жылдың iшiнде азаматтыққа қол жеткiзе алатын бопты. Құжаттарды ресiмдеу мәселесi де бiраз жылдамдай түскен.
Дегенмен, қиыншылықтар әлi де бар. Мәселен, Қазақстан азаматтығын алу үшiн өткiзiлетiн құжаттар өте көп. Сондай-ақ, құжаттарды өткiзу үшiн облыс орталығына бару керек. Мәселен, мен өз басым Алматы облысы Жамбыл ауданының орталығы Ұзынағаш селосындағы оралмандармен көп әңгiмелестiм. Олар құжаттарын ресiмдеу үшiн Талдықорғанға барады екен. Осыдан 250 шақырымдай ұзақ. Әрi олардың құқықтық, ақпараттық сауаты тым төмен. Өйткенi, олар заңы мен заманы басқа өзге бiр мемлекетке келiп тұр ғой. Ал оларға бәрiн түсiндiрiп айтып беретiн аудандық деңгейдегi қызметкерлер жоқтың қасы көрiнедi. Қазiр оралмандардың құжаттарын көшi-қон полициясы ресiмдейдi екен. Сонымен қатар, мемлекеттiк көшi-қон квотасы дұрыс жұмыс iстемейдi. Ол шектеулi ғана адамдарға арналған. Оған ену үшiн қаншама құжат дайындау керек, қаншама шығын жұмсалады. Әрi жемқорлық дәл осы салада өте өршiп тұр дейдi оралмандар. Менiңше, дәл осы жүйенi басқа бiр тиiмдi амалдармен өзгерткен жөн сияқты. Мен кездесiп сөйлескен адамдардың арасында квотаға қол жеткiзгендерi шамалы, санаулы ғана. Кейбiреулерi, тiптi, оған енуге талаптанбағандықтарын айтады.
Оралмандар үшiн ең басты мәселе – алақандай жер немесе баспана. Кiммен кездесiп, кiммен сөйлессем де олар осыны көлденең тартады. Олар баспана тұрғызатын алақандай жер болса, бiзге өзгенiң қажетi жоқ дегендi айтады. Ал, менiң бiлуiмше Жамбыл ауданы мен Қарасай аудандарында ешқандай жер телiмдерi қалмаған.
Негiзiнен өткен ғасырдың 90-шы жылдары келген оралмандардың көбi өз орнын тапқан, жұмысын iстеп, кәсiппен айналысып, байып кеткендерi де бар екен. Мен соңғы жылдары оралған оралмандар жайында айтып отырмын. Олардың ең басты проблемасын шешiп берсе ары қарай өз күндерiн өзi көрiп кететiндiгiне көзiм жеттi.
– Қазақстанға бұл нешiншi рет келуiңiз?
– 2003, 2005, 2006, 2007 жылдары және биыл жолым түсiп отыр. Алғашқы кезде мен мұнда қазақ тiлiн үйрену мақсатымен келген едiм. Ал зерттеу жүргiзу iсiмен 2006 жылдың желтоқсанынан бастап айналыса бастадым.
– Алғашқы кезбен қазiргi кездiң арасында қандай да бiр айырмашылықтар байқала ма?
– Иә, тiптi, оны өз iшiнде жүрген адамдар түгiлi шетелдiктер де байқап қалады. Бiрiншiден, бұл қазақ тiлiне байланысты. 2003 жылмен салыстырғанда қазiр көшелерде қазақ тiлiнде сөйлеп жатқандарды жиi ұшырастыратын болдық. Осы уақыт аралығында Алматы қазақтiлдi қалаға айналып үлгерiптi. Бәлкiм, бұл менiң жеке әсерiм шығар. Қалай дегенмен де, мен солай түйдiм. Телеарналарда қазақ тiлiндегi бағдарламалар саны көбейiп, қазақтiлдi басылымдар еселеп өскен екен. Екiншiден, әлеуметтiк тұрғыдан қарайтын болсақ, тұрғын үйдiң бағасы тым шарықтап өсiп кетiптi. Қазiр арзандады деп жатыр, десе де бұл өзге түгiлi американдық менiң қалтам көтермейтiн деңгейге жеткен. 2003 жылы келгенде пәтердi 300 долларға жалдап тұрған едiм, қазiр пәтерақысы 2-3 есеге өсiп кеткен. Алматыдағы халықтың тұрмыс деңгейi әжептәуiр жақсарған. Бiрақ ауылды жерлер жайында бұлай дей алмаймыз.
– Сiз өзiңiздi украиндықпын деп отырсыз. Америкаға қалай барып жүрсiз?
– Америкаға менiң отбасым қоныс аударған 1993 жылы мен 12 жаста едiм. Ол кезде Украинада экономикалық жағдай өте қиын болды. Дүкендерде ештеңе болған жоқ. Май мен наннан өзгесiн талонмен алатын едiк. 2003 жылы мен бұрынғы Кеңестер одағына қайта оралғанда, анам шабаданыма пластикалық дорбаға дейiн салып берiп, “оларда ештеңе жоқ” деп айтқан едi. Бiрақ, сол он жылдың iшiнде бұрынғы Кеңестер елiнiң бiрi болған Қазақстанда бәрi өзгерiптi. Ал анам сол 1993 жылғы түсiнiкпен қалып қойыпты.
– Ал, Украинаға қайта оралғыларыңыз келмей ме?
– Мен Украинаға 2007 жылдың жазында келдiм. Сонда қалған барлық туған-туысқандарыммен жолығып, мауқымды бастым. Онда бәрi жақсы. Келгiм кеп тұрады. Дегенмен 12 жылғы Америкадағы тiрлiгiм маған ұнайды. Қазiр мен Украинаны емес, Американы отаным деп қабылдаймын. Украина да менiң жүрегiме ыстық. “Екеуiнiң қайсысын таңдайсыз?” деген сұраққа жауап беру қиын. Алайда, Америкада мектеп бiтiрдiм, сонда өсiп, қалыптастым. Украинаға жиi келiп тұратын боламын, ал Америкада өмiр сүремiн.
– Украин тiлiн бiлесiз бе?
– Киевте 4 миллион халық тұрды. Ал, онда бар-жоғы екi-ақ мектепте украин тiлiнде сабақ жүргiзiлдi. Сондықтан мен орыс мектебiне бардым. Бiрақ, үйдегi қарым-қатынас тiлiмiз украин тiлi болғандықтан мен ана тiлiмдi бiлемiн.
– Ал, Қазақстандағы ұлттық саясат жайында не дер едiңiз?
– Бұған жауап беру қиын. Менiң менталитетiм американдық. Америка мүлдем басқа мемлекет. Қазақтар “бiздi өз мемлекетiмiзде өгейсiтiп жатыр, бiздiң тiлiмiз өз деңгейiнде қолданылмайды” деген пiкiрдi жиi ұстанады. Ал, орыстармен сөйлесетiн болсаңыз, олар да өздерiн жайлы сезiнбейтiн көрiнедi. Олар да “Бiзге қысым көрсетiп жатыр. Бiздiң тiлiмiздi қолданыс аясынан ығыстыруда” дейдi. Яғни, қазақ та, орыс та мұндағы жүргiзiлiп отырған ұлттық саясатқа риза емес. Бiрақ, бұл жолдан қалай шығуға болатынын мен айта алмаймын. Тiлдi мәжбүрлеп үйрете алмайсыз. Дегенмен, жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiр қазақ тiлiн үйренуде талпынушылықтар байқалады. Сол 2003 жылы мұнда келген шетелдiктер қазақша үйренуге ынталы емес болатын, қазiр олар да қазақшаны үйренуге кiрiсiп жатыр. Демек, қазақ тiлiне деген сұраныс артып келедi деген сөз.
– Сiз, әрине, бұл мәселеде мүдделiлiк танытып отырған жоқсыз. Дегенмен, сырттың адамы ретiнде қазақ тiлiн практикаға енгiзуге не кедергi болып отырғанын айтып бере аласыз ба?
– Мен өзiм қазақ тiлiн үйренуге көп күш салдым. Қазақ тiлiн үйретудiң жақсы методикасы әлi күнге дейiн жоқ. Оқулықтар жетiспейдi. Жақсы тәжiрибелi мұғалiмдер жоқтың қасы. Егер, бәрiн жиып қойып қазақ тiлiне бiрден көшiп кеттi деген күннiң өзiнде, бұған мемлекет дайын емес. Сол себептi де, бәлкiм, алдымен база дайындап алу қажет сияқты. Болмағанда, қазақ тiлiн үйретудiң әдiстемесiн жетiлдiрiп, оқулықтарды сапалы етiп дайындап, мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн арттыру қажет сияқты.
– Бiздiң әңгiмемiздiң орысша жүргенiне қарамастан, сiз қазақ тiлiн мұндағы көп шенеунiктен артық бiледi екенсiз. Қазақ тiлiн қайда, қалай үйрендiнiз?
– Мен қазақ тiлiн Америкада, Мичиган университетiнде үйрене бастадым. Онда қазақ тiлi үйретiледi. Сосын 2005 жылы осында келдiм. Америка тарапы менiң мұндағы оқуымның ақысын төледi. Алматыда 2 ай қазақ тiлiн үйрендiм. Қазiр қазақ тiлiн үйренгенiме бiраз уақыт болып қалды. Алматыда қазақ тiлiн үйрену мәселесi өте қиын. Мұнда әрине теорияны бiзге үйреттi. Ал, тiлдiк орта болмағаны себептi тәжiрибе жинақтау iсi баяу болды. Мен көшеде кездескен адамдарға қазақша сөйлеуге тырысқаныммен, олар маған орысша жауап қайтарды.
2007 жылы мен Шамалған ауылына келдiм. Онда бiрнеше ай өмiр сүрдiм. Алғашында Моңғолиядан келген отбасында тiрлiк еттiм. Олар орысша сөйлемейдi. Сол себептен де маған қазақ тiлiн үйрену бiраз оңайға түстi. Одан кейiн де қазақтiлдi отбасымен бiрге тұрдым. Демек, менiң тәжiрибем молая түстi. Күн сайын қазақша сөйлеуге тырысамын. Мен қазiр сiзбен сөйлеспей отырған себебiм, сөз саптауымнан ұялғандығымнан. Жақсы түсiнiп, жақсы жауап қайтаратын деңгейге келдiм.
– Қазақ отбасында өмiр сүрдiм дейсiз? Қазақ менталитетi туралы не айтасыз?
– Бiрiншiден, өте қонақжай халық. Мен тұрған кезде бұл отбасылардан қонақ арылып көрген жоқ. Менiң бұл отбасыларға ешқандай жақындығым болмаса да олар менi өз бауырындай қабылдады. Олардың есiгi мен үшiн үнемi ашық болды. 2003 жылдан берi әртүрлi отбасында болдым. Олардың қай-қайсысы да менiмен өте жақсы қарым-қатынаста болды. Американдықтар жақсы жұмыс iстей бiледi, бiрақ, тойлау жағына келгенде қазақтарға жетпейдi.
– Рахмет!
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
