Асылбек ҚОЖАХМЕТОВ: “ШАҢЫРАҚ” МӘСЕЛЕСIНIҢ МЕМЛЕКЕТТIК МАҢЫЗЫ ЗОР
Асылбек ҚОЖАХМЕТОВ: “ШАҢЫРАҚ” МӘСЕЛЕСIНIҢ МЕМЛЕКЕТТIК МАҢЫЗЫ ЗОР
Асылбек Қожахметов – қайшылығы мол, күрделi тұлға. Бiр кездерi ол кiсiнiң айтқандары мен қазiргi ой-пiкiрлерi сәйкесе бермейдi. Бүгiнде саяси қызметiн тастап, қоғамдық жұмыспен айналысып, жыры мен мұңы бiтпеген “Шаңырақ” мәселесiн бiржақты етуге тер төгiп жүрген Асылбек ағамен осы және басқа да күрмеуi қиын мәселелер жөнiнде тiлдескен едiк.
– Жыл соңында “Нұр Отан” партиясы мен қалалық әкiмшiлiк өкiлдерi бас қосқан қоғамдық кеңесте Алматы қаласы әкiмiнiң орынбасары қалың көпшiлiктен сүйiншi сұрап, Алатау ауданындағы заңсыз салынған 3400 нысанның заңдастырылатындығы жайында мәлiмдеген едi. Алайда, жаңа жылдың алғашқы күндерiнде “Шаңырақ” тұрғындары тағы да наразылық акцияларын ұйымдастырып, Алматы қалалық әкiмшiлiгiне мәселенi түпкiлiктi шешуге 15 күн уақыт бердi. Бұның сырын сiз бiзге түсiндiрiп бере аласыз ба?
– Мен төраға болып отырған “Шаңырақ” бiрлестiгi осы “Шаңырақ” мәселесiне орай құрылған едi. Айтулы “Шаңырақ” оқиғасынан кейiн, бiз – бiр топ қоғамдық қорғаушы сот барысында “Шаңырақ” тұрғындарын қорғадық. Нәтижесiнде бiр топ “шаңырақтықтар” бостандыққа шықты, ал 4 адам 20 жылға бас бостандығынан айрылды. Сот барысында бiз “Шаңырақ” оқиғасының себептерiн жан-жақты зерттедiк. Көзiмiз жеткенi – “Шаңырақ” мәселесiнiң мемлекеттiк маңызды мәселе екендiгi. Ол мемлекеттiк деңгейде шешiлмесе, бұндай оқиғалардың жиi қайталана беретiндiгi сөзсiз едi. Сөйтiп, осы мәселенi реттеу мақсатында бiздiң қоғамдық ұйым өмiрге келген едi.
Бiздiң алғашқы қолға алған iсiмiз – “Шаңырақта” заңсыз салынған нысандарды заңдастыру болды. Оны қалай жүзеге асырамыз, тұрғындарға қалай көмектесемiз деп жүргенде, жаңа “Алатау” ауданы құрылды. “Алатау” ауданының құрылуының өзi – қала маңындағы заңсыз салынған үйлердiң мәселесiн шешуге деген алғашқы бетбұрыс едi. Соның алғашқы қадамдарының бiрi – Алматы қалалық әкiмшiлiгi жанынан “Шаңырақ” мәселесiн зерттейтiн, заңсыз құрылыстарды заңдастыру, инвентаризация жасау және оларды тiзiмге алу мақсатында “Жұмыс тобы” құрылды. Ол жұмыс тобы 3-4 ай жұмыс iстегеннен кейiн, қоғамдық кеңес болып кеңейтiлдi. Осы қоғамдық кеңес құрамына бiз де мүше болып ендiк. Сол кезде бiз Алатау ауданының әкiмi Бағдат Мәнiзоровқа жолығып, бұл кеңеске қоғамдық ұйымдар тарапынан да өкiлдер енуi керектiгiн түсiндiрдiк. Сөйтiп, бұл кеңестен қоғамдық ұйым өкiлдерiне 6-7 орын берiлдi және менi оның тең төрағасы ретiнде сайлады. Содан берi қалалық әкiмшiлiк пен қоғамдық ұйым өкiлдерiнен бiрлескен жұмысшы тобы жұмысқа кiрiсiп кеттi.
Мiне, бiрнеше айдың iшiнде бiз “Шаңырақ” мәселесiнiң шаш етектен екендiгiн түсiндiк. Тек құжаттарын реттеудiң өзi қыруар еңбек пен уақытты талап етедi екен. Бiрiншiден, ол жерде тұратын тұрғындардың тiзiмi толық жасалмаған. Екiншiден, тiзiмде барларының құжаттарының қаншалықты толық екендiгi беймәлiм. Үшiншiден, қолындағы құжаттардың заңды-заңсыздығы да белгiсiз. Осының бәрiн реттеу барысында, 3 айдың iшiнде 1600 отбасының құжатын сақадай-сай еттiк. Олардың отбасы мүшелерi, туу куәлiгi, Алматы қаласында немесе басқа жерде тiркелуi туралы ақпарат, не жұмыспен айналысады, отбасы мүшелерi қайда, не iстейдi, оқи ма, “Шаңыраққа” қашан келдi, Алматыда басқа үй-жайы бар ма? Осында тұрған уақытында коммуналдық төлемдердi төледi ме, жоқ па? Өйткенi, құжаты болмаса, ондағы тұрғындардың көбi коммуналдық төлемдердi төлеп келген. Сол себептi де, бұл тұрғындарды заңсыз тұрып жатыр деп айтуға келмейдi. Көбiнiң қолында осыдан 10 жыл бұрынғы “Жер беру туралы” шешiм бар екен. Ол шешiмдi қалалық әкiмшiлiк заңсыз деп санайды. Бұл құжаттарды кезiнде алаяқтар беруi де мүмкiн. Бiрақ, ол шешiмдерде әкiмшiлiктiң мөрi басылған. Демек, шенеунiктiң де оған қатысы болған. Әрине, кейбiрi жалған мөрдi басып ұстата салған шығар. Алайда, оны қарапайым адам ажыратып жата ала ма? Демек, мұндағы тұрғындардың басым көпшiлiгi алаяқтарға алданған. Қалай дегенмен де, “Шаңырақ” тұрғындарының көпшiлiгi он жылдан астам уақыт тұрып жатыр. Бала-шағасы осында өсiп, мектепке барып, үйлi-баранды да болып кеттi. Яғни, бұл адамдарды ендi ешқайда қуып жiбере алмаймыз. Сондықтан, ендi жаңа шиеленiстердi туғызбау үшiн заңдастыру қажет деген байлам мен ұсыныс жасауға бiрлескен жұмысшы тобы шешiм шығарды.
Сөйтiп, осы мәселе қалалық қоғамдық кеңесте қаралды. Оған Алматы қаласы әкiмiнiң орынбасары Довженко, Сейдуманов, Алматы қалалық прокурорының орынбасары Сүлейменов, сот әкiмiшiлiгiнiң, Қаржы полициясының бастығы, ГАСК өкiлi, яғни әкiмнен өзге құзырлы органдардың өкiлдерi толық қатысты. Осы жиында бiз құжаттары реттелген 1600 отбасының үйлерiн заңдастыру туралы шешiм қабылдап, оны ұсыныс ретiнде қалалық әкiмшiлiкке жiбердiк. Бұл заңдастыру туралы шешiм емес. Ол шешiмдi Алматы қаласының әкiмi шығарады.
– Бiрақ, бұқаралық ақпарат құралдары “заңдастырылатын болды” деген ақпарат таратып жiбердi ғой…
– Заңдастырылатын болды, бiрақ, әлi заңдастырылған жоқ. Заңдастыру үшiн әкiм арнайы Қаулы шығаруы керек. Жаңа шиеленiстер тудырмау үшiн, барлық құжаттар реттелуi керек.
– Ал, 3400 деген сан қайдан шықты?
– Алатау ауданының әкiмi Б. Мәнiзоровтың мәлiметi бойынша 3400 нысан заңсыз салынған екен. Ал, бiздiң мәлiметiмiз бойынша, бұл одан да көп, 5000-ның айналасында. Бiрақ, ондағы заңсыз үйлердiң саны жайында таласудың қажетi жоқ. Әуелi, құжаты дайын болған 1600 отбасын заңдастырып алайық, келесi жолы тағы қанша адамды реттеймiз, оны уақыт көрсетедi.
Ендi осы адамдардың үйлерiн заңдастыру үшiн не iстеу керек? Әуелi оның негiзi немесе белгiлi бiр себептерi болуы керек. Ең бастысы – Алматыда оның жылжымайтын үй-мүкамалы болмауы керек. Егер, ол адамның бұл жерден өзге де жылжымайтын мүлкi бар екенi анықталса, бiз оны тiзiмнен сызып тастаймыз.
Дегенмен, жұмысшы тобының жұмысына кедергi келтiрiп, “мәселенi тез шешiп бере қоймадыңдар” деп шу көтерiп жүргендер де бар.
– Жақында Республика алаңында пикетке шыққандар солар ма?
– Иә. Бiз сол пикетшiлермен арнайы жолығып сөйлесiп көрдiк. Жалпы, осы мәселенiң төңiрегiнде оны ушықтырып, құр дабыра жасағысы келiп жүрген адамдар бар. Олардың негiзгi мақсаты – осы жұмыс тобына ену. Енбей қалғандары үшiн өзге тұрғындардың қолтығына су бүркiп жүр. Қазiр бiздiң жұмыс тобында сол “Шаңырақ” тұрғындарынан 50-дей адам қол ұшын берiп жүр. Мәселе – жұмыс тобына мүше болуда емес, қолынан iс келетiн адамдардың бiзге көмек болуында. Құжатты жинау өте қиын iс. Кейбiр отбасылар бiзден үрейленiп, үйiне кiргiзбей қоятын да жағдай бар. Әрине, оларды да түсiнемiз, он жыл бойына кiм алдамады дейсiз. Бiздi де сол алаяқтардың бiрi деп ойлайтын шығар.
– Мен “Қазақ әдебиетi” газетiнен Алатау ауданының әкiмi Бағдат Мәнiзоров мырзаның сұхбатын оқыған едiм. Онда заңсыз салынған нысандардың арасында газ құбырына жақын салынған, табиғат қорғау зоналарында орналасқан үйлер бар дегендi айтыпты. Бұл үйлердiң тағдыры қалай шешiледi?
– Бiз құжаттарын реттеген үйлердiң арасында бұндай талаптарға қайшы келетiн нысандар жоқ. Барлығы газ құбырынан 150 метр алыс қашықтықта салынған, табиғат қорғау зоналарында орналаспаған.
Екiншiден, жаңағы “үй салуға болмайды” деген талаптар – баяғы Кеңес одағынан қалған талаптар. Тәуелсiздiк алғаннан берi, оның жаңа критерийлерi жасалған жоқ. Мәселен, ол кездегi Алматының немесе Алматы облысының бас жоспары бойынша ол маңайға мектеп не емхана түсуi керек болған шығар. Алайда, заман аумалы-төкпелi болып кеттi. Ол жоспардың быт-шыты шықты. Мектеп те, емхана да салынбады. Керiсiнше, ол жерлерге жаңа үйлер бой көтердi. Он бес жыл бұрынғы жоспарлар ендi жүзеге аспайтындығы өзi де белгiлi. Сол себептi де ол кезде сызылған “қызыл сызықтарды” өзгерту керек. Онда өзгермейтiн ештеңе жоқ.
Ал, газ құбыры жайына келетiн болсақ, бұрын одан 150 метр қашықтықта үй салу қажет болатын. Қазiргi газдарда ондай жоғары қысым жоқ. Сол себептi де, бұрынғы 150 метр деген критерийiмiз 50 метрге дейiн азаюы мүмкiн. Үшiншiден, Алматының бас жоспары өзгерiп жатыр, соған орай “табиғат-қорғау аймақтары” деген критерий де өзгеретiн шығар. Менiң түсiнiгiмше, Алатау ауданының әкiмшiлiгi осы мәселелердi ескерiп, газ зонасын, “табиғат-қорғау аймақтарының” зонасын қысқартып жатыр.
Қазiр “Шаңырақта” бiрнеше бұлақ бар. Барлығының суы тартылып, құрғап кеткен. Олардың маңына үй салудың еш қорқынышы жоқ. Тiптi, Венецияны, Жапония мен Кореяны алып қараңыз, теңiздiң үстiне үй тұрғызған. Бiздiң бағытымыз да Еуропа. Ендеше, неге сондай жақсы үлгiлердi бiз де пайдаланбасқа? Демек, бiз халықтың мүддесi тұрғысынан жұмыс iстеуiмiз керек. Ал, ол бағытты Алатау ауданының әкiмi Бағдат Мәнiзоров қолдап отыр. Өз басым Алматы қаласының әкiмi Ахметжан Есiмовпен кездескен жоқпын. Алайда ол кiсi “Алатау” ауданын құрып, оның әкiмшiлiгiне мүмкiндiктер берiп отыр ғой. Демек, бұл кiсiлер қарапайым халықтың мүддесi үшiн жұмыс iстей бастады. Бiрақ, ол кiсiлер заңды белiнен баса алмайды. Дегенмен, қатып қалған заң жоқ. Оны өзгертуге болады. Бiз осы тұрғыдан ықпал етудемiз.
Демек, бiз осылай билiкпен қоян-қолтық жұмыс iстеу арқылы “Шаңырақ” проблемасын бiртiндеп шешудi көздеп отырмыз. Бiрақ, бұл iс бiр күнде шешiле салмайды. Қазiр шешiм әлi қабылданған жоқ. Егер, шешiм қабылданса, сол күннен бастап заңды мемлекеттiк акт қолына тигенше кемiнде жарты жыл уақыт өтедi. Бұған сәл де болса, төзiмдiлiк қажет. “Шаңырақ” тұрғындарының көбi – билiкке сенбей отыр. Менiң де сенiмiм толық емес. Бiрақ, олардың бетi берi қарап, халық пен билiк арасындағы тон жiбiдi ғой. Ендi осы iстiң ақырын күтейiк.
– Сiз осы “Шаңырақ” мәселесi бойынша, былтыр Премьер-министр Кәрiм Мәсiмовтiң қабылдауында болдыңыз. Ол кiсiнiң бұл проблемадан қандай хабары бар екен?
– Бiрiншiден, Мәсiмовтiң осы мәселе бойынша қабылдағанының өзi бiз үшiн жеңiс. Екiншiден, мен бұндағы тұрғындар жайында кеңiрек мәлiмдеме жасадым. “Олардың Алматыға келгендегi мақсаты – бiреудiң жерiн басып алу емес. Ауылда күн көру көзi қалмағандықтан, амалсыздан Алматыға қоныс аударғандар” дегендi түсiндiруге тырыстым. Ал, бұндай өтпелi кезеңде халықтың ауылдан қалаға ағылуы заңды құбылыс едi. Бiрақ, билiк сол урбанизацияға дайын бола алмады. Қазiр де урбанизацияның алдын алу шаралары реттелген жоқ. Ешқандай шара қолданылып жатқан жоқ.
Премьер менiң айтқандарымның барлығын қолдады. Осы мақсатта “мынаны-мынаны жасаймыз” деген уәдемен шығарып салды. “Бiр айдың iшiнде конференция, дөңгелек үстел өткiземiз.Осы мәселеге орай облыс әкiмдерiн, құзырлы министрлiктер өкiлдерiн шақырамыз, не iстеу қажеттiгiн ақылдасамыз” дедi. Мен қатты риза болып шықтым. Бiрақ, содан берi бiр жылға таяу уақыт өттi, маған берген уәделерiнiң бiрде-бiреуi орындалған жоқ.
Бiз бiраз күттiк. Сосын өзiмiз қимылдауға тура келдi. Сөйтiп, Мәжiлiс депутаты Уәлихан Қалижанмен бiрлесiп, көшi-қон мәселелерiне арналған дөңгелек үстел ұйымдастырдық. Сол жерде бiз резолюция қабылдадық. Ол резолюцияны бiрнеше министрлiк пен Президент әкiмшiлiгiне жiбергенбiз. Өкiнiшке қарай, қазiрге дейiн ол да қолдау тапқан жоқ.
– 2007 жылдың соңында 2008 жылдың алғашқы бес айының iшiнде “Iшкi көшi қон туралы” заң қабылдаймыз деген едi. Одан да хабар жоқ сияқты.
– Иә, сол нақты iстiң жоқтығы жайында айтып отырмын ғой. Iшкi көшi-қонды реттеудiң ең басты қадамы – осы заң болуы керек едi. Сонымен бiрге, жаңа мемлекеттiк бағдарлама қабылдануы тиiс. Үшiншiден, iшкi көшi-қон мәселелерiмен айналысатын не құзырлы орган, не қоғамдық институт жоқ. Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң Көшi-қон комитетi жалпы көшi-қон мәселелерiмен айналысады. Бiрақ, олардың функциясы сырттан келген оралмандарға квота таратып берумен ғана шектелiп қалды. Ал, iшкi көшi-қон мәселесiн жылы жауып қойды. Сондықтан, iшкi көшi-қон мәселесiмен айналысатын жеке агенттiк болуы тиiс. Ол ешқандай министрлiктiң құрамына енбеуi керек. Ол Премьер-министрге тiкелей бағынатын болғаны дұрыс. Сонда ғана iшкi көшi-қонның көп түйткiлдерi жүзеге асатын шығар.
– Муниципиалды үйлер салу туралы идеялар көтерiлiп жүр. Егер, “Шаңырақ” мәселесi толығымен бiржақты етiлмейтiн болса, ондағы тұрғындарды осы үйлерге көшiрiп, олардың проблемасын бiржақты ету мәселесi ұсынылуда. Оған сiз не дейсiз?
– Урбанизация өте жылдам жүрiп жатыр. Ауылды тастап, қалаға ағылушылар легi толастар емес. Бiрақ, олардың проблемасын бiржақты етуге Үкiмет дайын емес. Муниципиалды үйлер – қалаға ағылып келушiлердiң проблемасын шешудiң бiрден-бiр жолы. Әрине, бұл үйлер баспана мәселесiн түбегейлi шешпейдi. Дегенмен, олар мұнда орналасып, жағдайын жасап, өзi баспаналы болғанша, тұра тұруына мүмкiндiк бередi. Бұл өз кезегiнде әлеуметтiк ашу-ызаға, толқуларға жол бермейдi.
Францияда салынып жатқан үйлердiң 30%-ы муниципиалды-жалға беретiн үй болуын мiндеттейдi. Бiзде ондай мақсатқа салынған үйлер барлық тұрғын үйдiң 3%-ын да құрамайды.
– Былтыр осы урбанизация мәселесiн реттеу мақсатында серiктес қалалар салу туралы әңгiмелер көтерiлген едi. Қазiр одан да сыбыс жоқ сияқты.
– Урбанизацияның соңы серiктес қалалар салуға алып келгенi рас. Бiрақ, ол әңгiме күйiнде қалды. Әзiрге қолға алынып жатқан ештеңе көрiп отырған жоқпын. Мен серiктес қалаларды салудың бас жоспарын көрдiм. Онда тек қана жоспарлау iсi екi жылға деп есептелiнген. Оны 6 айда бiтiруге болатын едi ғой. Демек, серiктес қалалардың бас жоспары 2010 жылы ғана дайын болмақ. Тағы екi жыл дайындық жұмыстары жүргiзiледi. Сосын ғана оны тұрғызу қолға алынбақ. Яғни, серiктес қалалар дегенiмiздiң өзi 10-20 жылсыз бiтпейтiн сынды. Ал, урбанизацияның қазiргi толассыз легi 10-20 жылды күтiп отыра алмайды.
– 2007 жыл жылы “Қазақстан Республикасының әрбiр азаматы тұрғын үй салу мақсатында 10 сотық жердi тегiн ала алады” деген Үкiметтiң Қаулысы қабылданды. Бiрақ, Алматы мен Астанада оны беретiн мүмкiндiк жоқ боп шықты. Жалпы, осындай орындалмайтын Қаулыларды қабылдап не қажет?
– Бұл сауалды билiкке қою керек. Бәлкiм сайлау қарсаңында халықты алдарқату мақсатында осындай шешiмдер қабылдаған шығар. Бiрақ, бiз мұндай шешiмдердi қолдаймыз. Қазақстанда жер көп. Тек оны дұрыс бөле бiлу керек. Қазiр жер телiмдерi қайтадан арзандап кеттi. Билiк осы жеке меншiкке кеткен жерлердi арзан бағамен сатып алуы керек. Банкiлерге 2-3 миллиардтан қаржы құйып жатырмыз. Ал, жердi мемлекет меншiгiне қайта сатып алу мәселесiн ескерген жоқпыз. 1 миллиардына жер телiмдерiн сатып алып, оны жерсiз жүрген адамдарға бөлiп берудi ойластыру керек. Оған мүмкiндiк жетедi. Бiрақ, дұрыс назар аударылмай отыр.
– Қазақстанның “Шаңырағы” көп қой. Әрбiр облыста, Астанада “Шаңырақ” секiлдi проблемалы аудандар жетедi. Тек Алматының өзiнде “Шаңырақтан” өзге “Красный трудовик”, “Бақай”, “Әйгерiм”, “Ұлжан”, толып жатыр. “Шаңырақ” қоғамдық бiрлестiгi осы өзге де проблемалардың шешiлуiне ат салысуда ма?
– “Шаңырақтың” республика бойынша 12 филиалы бар. Жақында “Шаңырақ” қоғамдық бiрлестiгiнiң кеңсесiнде бас қостық. Екiншiден, бiз Еурокомиссия арқылы бiр жобаны жеңiп алдық. Ол жоба бойынша, 8 филиалды күшейтiп, проблемалы аудандағы тұрғындарға көмек жасау көзделген. Көмек ең әуелi заңсыз нысандарды заңдастыру тұрғысынан болады. Екiншiден, түсiндiру және ақпараттық-құқықтық мәлiметтермен қамтамасыз ету тұрғысынан жүзеге асады. Бiз осы жоба арқылы мемлекеттiк бағдарламаны дайындауға ат салысып жатырмыз.
– “Шаңырақтағы” заңсыз үйлер заңдастырылады дейсiз. Ал, бұған дейiн күрелiп кеткен үйлердi қайтемiз?
– Мәселеге өткен шақпен қарамау керек. Бiз қазiргi бар үйлердiң құжатын реттеуге атсалысып жатырмыз.
Қазiр билiк сәл де болса қоғаммен диалогқа келiп отыр. Бұл демократияның алға жылжығанының көрiнiсi.
– Сiз кезiнде “Алға – Қазақстанның демократиялық таңдауы” партиясының жетекшiсi болдыңыз. Бұл партия тiркелiп, қайтадан партиялық мандатынан айрылып қалған едi. Жалпы, Сiз қазiр оппозициялық қызметпен айналыспайтын болдыңыз ба?
– Саяси қызметтен кеттiм, қазiр қоғамдық жұмыспен айналысып жатырмын. Бiзде саясатпен айналысатындар өте көп екен. Бiрақ, қоғамдық мәселенi ту еткендер өте аз екен. Сондай-ақ, қоғамдық ұйымдардың жұмысы да тым қарқынды емес. Қоғамдық ұйымдарға сәл де болса қарқын беру мақсатында осы бағытты таңдап алдым.
Азаматтық қоғамның мақсаты да осы. Қоғамдық институттардың көбеюi және қоғамдық мәселелердiң түйткiлiн шешуге ат салысу. Бiрақ, оның нәтижесi болуы керек.
– Жалпы, сiздiң оппозиция туралы көзқарасыңыз қалай?
– Бiрiншiден, өкiнiшке қарай, оппозиция әлсiздеу. Әлi саяси айналымға түсе алмай отыр. Билiк те, оппозиция да – өз деңгейiнде емес. Бұл мемлекетке жақсылық әпермейдi. Не билiк, не оппозиция күштi болуы керек. Бұл кез-келген дағдарыста анархияның орын алуына жол бередi. Бiзге азаматтық соғыс керек емес.
– Оппозицияның әлсiздiгiнiң өзi – қоғаммен қарым-қатынасының жоқтығында емес пе? Демократия болуы үшiн, қоғам алға жылжуы үшiн, қоғамдық қозғалыстар күштi болуы керек делiнедi.
– Дамыған елдердiң саяси құрылысы халық, дамыған азаматтық қоғам, дамыған саяси партиялар деген үш категорияға негiзделедi. Бiзде саяси партиялар бар, бiрақ, дамыған қоғам жоқ, партиялар халықпен тiкелей жұмыс iстей алмайды. Саяси күштен нәтиже шықпаса, азаматтық қоғамды дамыту керек. Бұның халыққа сәл де болса тигiзер пайдасы бар. Бiрақ ондай көзқарас әзiр қалыптаспай отыр. Ал, менiң қоғамдық қозғалысты таңдауым да – демократияға үлес қосудың бiр жолы. Саяси қызмет арқылы бiрнеше әрекет жасадым, одан нәтиже болмады, ендеше азаматтық қоғам арқылы белгiлi бiр нәтижеге қол жеткiзейiн жеп шештiм.
– Қазiр елдегi “қазақ мәселесiнiң” оңды нәтиже бермеуiне қоғам кiнәлi деген пiкiрлер бар. Қоғамның талабы аз, егер, қоғам талап ету арқылы билiкке қысым жасаса, билiк оны жүзеге асыруға талаптанар едi. Бiрақ, қоғам селт етер емес. Ал, оппозицияның қоғамды оятуына мүмкiндiгi жоқ” деген сөздердi жиi естимiз.
Жақында қолданысқа енген биометриялық төлқұжатта “ұлты” деген бағанды алып тастаған едi. Бiрақ, қоғамның талап етуi бойынша, “ұлт” қайтарылды. Сонда Үкiметке үндеу жариялаған ұлт зиялыларының iшiнде сiздiң де атыңыз бар екенiн байқап қалдым. Ал, бiз сол Үндеудi бiржақты қолдап кете қойған жоқпыз. Франция, Германия, Түркия сияқты мемлекеттерде ұлтыңның кiм екенi есепке алынбайды, қай елдiң азаматысың, сол ұлттың өкiлiсiң деп есептейдi. Бiз осы елдердiң тәжiрибесiн жүзеге асыра аламыз ба? Жоқ, төлқұжатта ұлтты анықтау арқылы, елiмiзде 130 ұлттың өкiлi бар деген ұранды алға ұстап жүре беремiз бе?
– Бiздiң төлқұжатымызда “ұлт” деген баған болуы керек. Онда “қазақ” деп жазылуымыз керек. Мен ол пiкiрдi құптаймын. Бiрақ, биометриялық құжат осы қалпы қабылданып кетсе, онда ұлт – “қазақстандық” деген түсiнiктiң аясында қалып қояды. Бiз сол көзқарастан қорыққандықтан, осы Үндеуге қолымызды қойдық. Бiрақ та, бұл ең дұрыс шешiм болды дей алмаймын. Мен де азаматтығы ұлтын анықтау қажет деген ұлттық мемлекеттердiң тәжiрибесiн қолдаймын. Бiздегi орыстар “орыстектi қазақ” болуы керек. Бұл тек қана орыстарға қатысты емес, елдегi өзге өкiлдерiнiң барлығы да осылай аталуы тиiс. Бiрақ, оған бiздегi өзге ұлт өкiлдерi дайын емес. Оларға “сендер ертеңнен бастап қазақ болып жазылыңдар” деп белден басу да дұрыс емес. Ол демократияға жат. Қазақ ұлтшылдары елдегi өзге ұлт өкiлдерiне насихат жүргiзгенi жөн. Бiздегi ұлтшылдар тым бiржақты және тым радикалды пiкiрлер ұстанады. Мәселе – ұлттарды бiрiктiре бiлуде. Оның алғышарттары әлi жасалған жоқ. Олар көбiне “мен нағыз патриотпын, мен нағыз қазақпын” деген ұраннан арыла алған жоқ. Бұл азаматтық қоғамға өз ықпалын тигiзбей қоймайды. Егер, сен ұлтшыл азамат болдың ба, онда жаныңа екi өзге ұлт өкiлiн алып, қазақ тiлiн үйрет, қазақшылыққа баулы. Сонда ғана бiз қазақ халқы бола аламыз.
– Бiз тәуелсiздiк алғанымызға 17 жылдан асты. Қоғамда қазақ мәдениетiнiң төңiрегiнде топтасуға деген ниет, интеграциялық қадамдар бар ма?
– Жоқ.
– Неге?
– Оған ең бiрiншi жауапты – ұлтшыл қазақтар. Әрине, билiк қоғамды осы бағытта топтастыруға көмектесуi керек.
– Рахмет!
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
