«AWARD.KZ» ұлттық интернет байқауының ұйымдастыру комитетiнiң тең төрағасы Александр ЛЯХОВ: МЕН “ҚАЗАҚПЫН”, “ҚАЗАҚСТАНДЫҚ” ДЕГЕН СӨЗ МАҒАН ҰНАМАЙДЫ

Соңғы жылдары “AWARD.kz” интернет конкурсы тұрақты өткiзiлiп келедi. Оған орыстiлдi интернет сайттармен бiрге қазақтiлдi сайттар да қатыса алады. 15-қарашада биылғы дәстүрлi байқаудың қорытындысы шығады. Александр Ляховпен әңгiмемiз осы байқау жайында және қарапайым орыс адамының елдегi ұлттық саясат туралы көзқарасы тұрғысында өрбiдi.<br>

– Александр, жыл сайын “AWARD.kz” интернет конкурсын өткiзiп келесiздер. Әңгiмемiздi осы конкурстан бастасақ. Бұл конкурсты өткiзуге не мұрындық болды? – Конкурсты өткiзу идеясының авторы бiз емеспiз. Конкурс 2002 жылдан бастап өткiзiлiп келедi. Оны ұйымдастырушы Максим Грибонкин болған едi. Бiрақ, конкурс бастамашылдары Мәскеуге оқуға кеттi де, жақсы iс аяқсыз қалды. Сол iстi арықарай жалғастыруды бiз қолға алдық. 2004 жылдан бiз бұл конкурсты жүргiзiп келемiз. Бiз жыл сайын қай сайттың ерекше екендiгiн бiлгiмiз келедi. Бұл үшiн қандай да бiр өлшемдер ережелер болуы керек қой. Сөйтiп, жыл өткен сайын конкурстың схемасы қалыптасып, жақсара түстi. Әр конкурс сайын бiз әртүрлi жаңалықтар ойлап таптық, өзгерттiк. Бүгiнде “AWARD.kz” өзiнiң белгiлi бiр ережелерi бар, ұйымдастырушылары тұрақты конкурсқа айналды. – Бұл конкурсқа қазақтiлдi сайттар қашаннан бастап енгiзiлдi? – Менiңше, 2006 жылдан басталды ғой деймiн. Сол жылы осы конкурсқа 50-дей қазақтiлдi сайт қатысты. Былтыр олардың саны 96-ға жетсе, биыл 200-ден асып отыр. Демек, “AWARD.kz” конкурсы өткiзiлген үш жылдан берi қазақтiлдi сайттардың саны өте тез өскен. Бұның себебi корпоративтi сайттардың саны көбейген. Яғни, кез-келген сайттың қазақша нұсқасы жұмыс iстей бастаған. Бұл мiндеттi болмаса да, мемлекеттiк сайттар өзiнiң бизнесiн дамыту мақсатында қазақтiлдi нұсқасын ашуға талаптанып отыр. Демек, жекелеген сайттар әлi де көп емес. – Бұның себебi неде? Қазақтiлдi сайттардың аудиториясы болмағандығынан ба? – Жоқ. Қазақтiлдi аудитория мұнда жеткiлiктi. Тiптi, алысқа бармай-ақ, айналаңызға көз салып қараңызшы. Менiң Қазақстанға жолым 1984 жылы түстi. 1987 жылы Алматыға келдiм. Ол кезде көшеден қазақ тiлiн есту мүмкiн емес едi. Қазiр қазақ тiлi жер-жерде естiле бастады. Бұның өзi жақсылықтың нышаны. Қазақтiлдi сайттардың аудиториясы жайында да осыны айтуға болады. Мемлекеттiң мемлекеттiк тiлдi дамытуға қатысты жүргiзiп отырған саясатымен бiрге, мақсатты аудитория да көбейiп отырады. Дегенмен, бұның тағы бiр қыры бар. Мәселе тiлде емес, алфавитте болып тұр. Егер, сайт кирилл қарпiмен дайындалған болса, онда оның оқырмандары Қазақстан және Моңғолиямен ғана шектеледi. Яғни, кириллицаны пайдаланатын мемлекеттегi қазақтар ғана оны оқи алады. Ал, Иран, Түркия және Германияда тұратын қазақтар латын қарпiнде оқып жаза алады. Бұл проблеманы қалай шешуге болады. Демек, қазiр мемлекеттiк тiлдегi сайттардың көбi – екi алфавиттегi нұсқасын жасайтын болды. Мәселен “inform.kz” сайтын алайық. Оның кирилл және латын қарпiндегi нұсқасы бар. – Сiздiңше, Қазақстан латын қарпiне көшуi дұрыс па? – Оны айта алмаймын. Шыным сол. Менiңше, бұл өте күрделi мәселе. Егер, бүгiн латын қарпiне көшетiн болсақ, ол бiзге не бередi, неден ұтыламыз? Осы мәселенi жан-жақты сараптау керек. Яғни, бұдан ұтарымыз – әлемдегi қазақтар ақпараттық тұтастыққа ие бола алады. Қазақстан мен шетте жүрген қазақтар арасында түсiнiсу оңайға айналады. Ал, ұтылатынымыз – кiтапхана. Бұған дейiнгi жиналған бүкiл-бүтiн рухани қазынамызды келер ұрпақ танымайтын болады. Демек, бiздiң жылдар бойғы жинаған мұрағаттарымызды шаң басып архивтерде қалатын болады. – Бiрақ, посткеңестiк елдердiң бiр-екеуi, айталық, Өзбекстан мен Әзiрбайжан латын қарпiне көшiп үлгердi ғой. – Әзiрге, бұл мемлекерттердi латынға көштi деп айтпай қоя тұралық. Олар, әрине, латын алфавитiне өттi. Егер, қазiр латын алфавитiмен тәрбиеленiп шыққан ұрпақтың деңгейi, оқығаны мен тоқығаны, мәдениетi мен өткендi болжай бiлуi – қандай? Бұған көз жеткiзбей тұр, көршiлерiмiз көшiп алды ғой деп айту ерте. – Қазақстанда да алфавит бiр-ек рет ауысты ғой. Мәселен, 1928 жылы араб қарпiнен латын қарпiне, 1940 жылы латыншадан кириллицаға көштi. Алайда, сол кездегi буын алдындағы әдебиеттен немесе рухани байлықтан айрылып қалудан қорыққан жоқ. Сол заманның әдебие,тiн бүгiнде зерттеп, зерделеп келесi ұрпаққа жеткiзу iсi жүзеге асырылуда... – О заман мен қазiргi кездi салыстырудың қажетi жоқ. Ол кезде халықтың белгiлi бiр бөлiгi бәрiбiр сауатсыз едi. Сол себептен де ол заманда қандай да бiр руханги мұрадан айрылып қалу жөнiнде әңгiме болған жоқ. 1928 жылдан 1940 жылға дейiнгi 12 жылда өзгере қойған ештеңе жоқ едi. – Қазақстандық интернет дамып келе ме? – Әрине, дамып келедi. Ол көрер көзге де көрiнiп тұр. Қай жағынан алып қарасақ та, интернет бiзде кәдiмгiдей өстi. Қолданушылар да көбейдi. – Бiрақ, бiр нәрсе айқын. Қазақ тiлiнде өзiңiз айтқандай корпоративтiк сайттары көбейдi. Қазақтiлдi газеттердiң интернет нұсқасы пайда болды. Ақпараттық агенттiктердiң сайттар бар. Алайда, мемлекеттiк тiлде жеке қоғамдық-саяси интернет газет әлi пайда болған жоқ. Бұған не себеп? – Менiң бiлуiмше, бiрнеше интернет газетi ашылды. Бiрақ, өмiрi ұзаққа бармады. Неге? Менiңше, бұл өмiр сүру мүмкiндiгiне байланысты. Интернет газет жасау оңай шаруа емес. Ол үшiн ең әуелi хостинг, домен, т.б. мәселелердiң өзi бiршама iрi қаржыны талап етедi. Ал, интернет ақпарат құралының өзiн-өзi ақтауы қиынға түседi. Қазақтiлдi сайттардың аудиториясы бәрiбiр аздық етедi. Сол себептi де интернетте жарнама беру мәселесi, сөйтiп шығынды өндiрiп алу мәселесi жолға қойылмай отыр. Демек, жақсы интернет газет жасау үшiн не мемлекеттiң қолдауы, не iрi қаржылық құрылымдардың демеушiлiгi қажет. “Айқын” мен “Литер” газеттерiнiң орыс-қазақ тiлiндегi нұсқасы бар. Бұл газеттерде кейбiр материалдар бiрiнен-бiрiне аударылып басылады. Дегенмен, бұл газеттердiң өзiндiк стилi, бет-бейнесi қалыптасты. Яғни, қазақтiлдi интернет газет өмiр сүру үшiн оның орыстiлдi нұсқасы болуы қажет. Онсыз қазақтiлiнде интернет газет жасау мүмкiн емес. Бұл әрине, уақытша мәселе. Дәл осындай кезеңдi орыстiлдi сайттар да басынан өткiздi. Яғни, орыстiлдi оқырман интернеттi бүгiнгiдей деңгейде қолдана алмай тұрған кезде, орыстiлдi сайттардың да өмiр сүру мүмкiндiгi аз болған едi. Демек, кез келген мәселе жоспарлы түрде кезеңмен жүзеге асуы тиiс. Тiлге қатысты мемлекеттiк саясат туралы да осыны айтуға болады. Егер, мемлекет салиқалы түрде тiлдiк саясатты жүзеге асыра алатын болса, ясли, бала бақшадан бастап, мектеп, институтта жас буынға мемлекеттiк тiлдi жөндi оқытатын болса. Бiраз жылдан кейiн этникалық тегiне қарамастан қазақ тiлiн өз ана тiлiндей бiлетiн ұрпақ қалыптасатын болады. Үш тiлдi меңгерген сауатты ұрпақ өскеннен кейiн, бұл проблемалардың барлығы өздiгiнен жоғалады. – Демек, сiз қазiр қоғамда қызу пiкiрталас туғызып жатқан үштiлдiлiк мәселесiн қолдайсыз ғой? – Менiңше, тiлдi бiлгеннiң артықтығы жоқ. Қанша тiлдi бiлсең, сонша елдiң өкiлi ретiнде саналасыз. Еуропаның көптеген елдерiнде көп тiлдiлiк стандарт болып саналады. Швецияда – швед және фин – екi мемлекеттiк тiл бар. Сондай-ақ, ағылшын тiлiн бiлу мiндеттi. Сол секiлдi бiзде де үш тiлдi жетiк меңгеретiн болсақ, несi жаман? Бiрақ, арбаны аттың алдына қойғаннан өнер ештеңе жоқ. – Менiңше, мемлекет тұрғындарының жартысына жуығы мемлекеттiк тiлдi бiлмейдi. Бұндайда үштiлдiлiк туралы айту әлi ерте емес пе? – Мен қазiргi балалардың ертеңi жайында айтып отырмын. Оларға яслиден бастап, қазақ тiлiн үйрету керек. Ал, қазақ тiлi пәнiнiң мұғалiмiне жақсы жалақы төлеп, қазақ тiлiнiң сағатын мейлiнше көбейту қажет. Егер, теория жүзiнде тiлдi үйренiп, тәжiрибе болмаса, онда көп нәрсе өнбейдi. Сол себептi де, тәжiрибеге көбiрек назар аудару керек. Мен, мысалы, қазақ тiлiн өз бетiмше үйренiп жүрмiн. Сөздiк қорым да көбейiп қалды. Алайда, тәжiрибенiң жоқтығы себебiнен сөйлеу маған ауыр тиедi. Ағылшын тiлi туралы да соны айтуға болады. Егер, мен қазақ ауылында екi ай болсам, бәлкiм олармен бiрдей деңгейде қазақша сөйлеп те кететiн шығармын. Балалар кез-келген нәрсенi жақсы қабылдайды. Яғни, бiз жоғалтқан уақытты ендiгi ұрпақтың жоғалтпауына күш салуымыз керек. Үкiмет көптеген жақсы бағдарламалар қабылдап жатыр. Бiрақ, соның бәрi iс жүзiнде емес, сөз жүзiнде ғана қалып қояды. Бүгiн халықтың басым бөлiгi мемлекеттiк тiлдi бiлмесе, ертең оның орнын бүгiнгi ұрпақ басады. Яғни, тiлдi бiлетiн, мемлекеттiк тiлде сөйлеп жаза алатын жаңа ұрпақ ауысады. – Тәуелсiздiк алғалы 17, тiлiмiз мемлекеттiк мәртебеге қол жеткiзгелi 20 жылдай уақыт болды. Осы уақытта бiр буын өсiп шықты. Алайда, олар мемлекеттiк тiлдi меңгере алмады. Бұған кiм кiнәлi? – Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының қандай болғанын елестетiп көрiңiзшi. Бұл кезеңдi “жоғалтқан уақыт” деуге болады. Яғни, ғылым, бiлiм барлығында бiз көш кейiн қалып қойдық. Ол кезеңде ел тек өмiр сүруге талпынды. Адамдардың әл ахуалы жақсарып, мемлекет экономикасының оң өзгерiстерге бастауы соңғы он жылда ғана жүзеге асты. Демек, бiз жиырма жылда емес, соңғы он жылда не iстей алдық, ненi iстей алмадық деуiмiз керек. – Сiз қалай ойлайсыз, ендi бiр он жылдан кейiн Қазақстан халқы өздерiн “қазақ” ретiнде сезiне ала ма? – Неге он жылдан кейiн? Мәселен, мен өзiмдi қазiр де “қазақпын” деп есептеймiн. – Бiзде орыс, казак және славян ұйымдары жұмыс iстейдi. Солардың мәлiмдемелерi мен мақалаларына қарап отырсаңыз, Қазақстандағы орыстарға жаныңыз ашиды. Бiздегi орыстарды елден кетуге мәжбүрлеп отырған көрiнемiз. Сондай-ақ, “орыс тiлi босағадан сығалай бастады, ендi бiрнеше жылдан кейiн бұнда орыстар қалмайды” деген сынды сөздерден аяқ алып жүре алмайсыз. Сiз бұл мәлiмдемелермен келiсер ме едiңiз? – Әрине, өткен ғасырдың 90-шы жылдарында орыстардың елден кетуi бұқаралық сипат алғаны рас. Олардың кетуiне екi нәрсе түрткi болды деп ойлаймын. Бiрiншiден, олар Ресейде өмiр сүру оңай деп есептедi. Екiншiден, қажетсiз болып қалған мамандар. Егер, орыстарды қысып жатыр десе, оларды қайдан, қандай салалардан ығыстырып жатыр деген сауал туындайды. Кеден, салық секiлдi май шелпек орындардан оларды ығыстырды. Бұл орындарға аса бiр сирек маманды адамдар қажет емес. Сол себептен де, ол жерлерге шенеунiктер өз жақындарын, таныстарын әкелiп отырғыза бастады. Ал, шынтуайтына келгенде, егер сiз фирманың басшысы болсаңыз, сiзге сауатты, мықты мамандар қажет болса, сiздiң ұлтыңыз бұл жерде ешқандай рөл ойнамайды. Сол себептi де, шетелден мамандар ағылып келiп жатқан жоқ па? – Ал, сол мамандардан мемлекеттiк тiлдi бiлудi талап ететiн болса ше? – Бұл жерде, әрине, мәселе күрделi. Айталық, мемлекеттiк қызметте жүрген жасы бiрталайға келiп қалған адамнан не орныңды босат, не мемлекеттiк тiлдi үйрен деген талап қою – ақылға сыймайтын секiлдi. Бiз сәл асыға бастаған секiлдiмiз. Егер, мәселенi осылай қоятын болсақ, онда мемлекеттiк қызметтегi көптеген адамдарымыздан айырылып қаламыз. Онда бiрiншiден, жалақы өте төмен. Екiншiден, жемқорлық өршiп тұр. Ендi олардан мемлекеттiк тiлдi бiлудi талап ету – көптеген кәсiби, бiлiктi мамандарымыздан айрылып қалуға әкелiп соғады. Сондықтан, мемлекеттiң әрбiр iсi жоспарлы және кезеңдi болуы керек. – Сiз жоғарыда ғана өзiңiздi “қазақпын” деп айттыңыз. Сонда “қазақстандық” болғыңыз келмейдi ғой? – “Қазақстандық” деген сөз маған ұнамайды. – Батыс елдерiнде “азаматтық” және “ұлт” ұғымдары егiз. Егер, сiз Францияның азаматы болсаңыз, онда сiз “французсыз”. Ұлтыңыздың кiм екенi есептелiнбейдi. Бiз сондай заманға келемiз бе? – Бүкiл әлем “азаматтық” және “ұлт” ұғымдарын синоним ретiнде қарастырады. Сiздiң төлқұжатыңызда “nationality” деген сөздi бiз “ұлты” деп аударамыз. Ал, бүкiл әлем бұл сөздi “азаматтығы” деген ұғымда қабылдайды. Ал, бiзде ондай түсiнiк әлi қалыптаспаған. Егер, мен өзiмдi “қазақпын” десем, қазақтар “сен неге бiздiң ұлттың атын жапсырып алғансың? Орыс екенсiң орыс боп жазыл” деп ренжидi, орыстар “сен орыссың ғой, неге қазақпын дейсiң?” деп ренжидi. Менiңше, кез-келген елдiң титульды ұлты, сол мемлекетке атын беруге құқылы. Бiз “қазақстандық” деген жаңа сөздi ойлап тапқанша, “қазақ” деген сөздiң аясына азаматтығымызды сыйғызып жүре бермеймiз бе? Ал, тегiңдi ұмытпау, қай ұлттың өкiлi екенiңдi анықтау – ол өзiңе байланысты. Сондай-ақ, бiзде әрбiр он адам бiз “пәленше этностың өкiлiмiз” деп кеудесiн қағады. Мен бұған да қарсымын. Мысалы, Францияда қаншама ұлт өкiлдерi тұрады. Бiрақ, онда тек қана француз ұлты ғана бар. Олай етпейiнше, қоғам интеграцияланбайды. Менiңше, Назарбаев өткен жылғы Қазақстан халқы ассамблеясы сессиясында да осындай идеяны айтты ғой деймiн. Мысалы, бiздiң спортсмендер Қазақстанның атынан өнер көрсетедi. Олардың ұлтын анықтап жатқан ешкiм жоқ, барлығын “қазақтар” деп атайды. Ресейде де “қазақстандықтар” деген сөздi қолданғанын естiген жоқпын, “қазақтар” дейдi. Шетелдiктер бiздiң төлқұжатымызға ұлтымызды анықтап жазатындығымызды түсiнбейдi. – Рахмет!

Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары