899
Қостанай құтты қоныс көп қандасқа (видео)
Қостанай құтты қоныс көп қандасқа (видео)
Қостанай облысына 1991 жылдан 2020 жылға дейін 7 661 отбасы, яғни 34 230 қандас көшіп келіпті. Олардың көбі Өзбекстан, Моңғолия, Ресей елдерінен келген. Алайда Қостанай өңіріне қоныс тепкен қандастардың саны бұдан да көп болуы әбден мүмкін.
Қостанай – астық егетін егінші, тау-кен саласына қажетті кеншілер және ауыл шаруашылығына қажетті жұмысшыларға сұраныс бұрыннан жоғары өңірдің бірі. Сондықтан да Қостанайға Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бұрын шетелден қазақтар еңбек шартымен келіп, жұмыс істеп тұрақтап қалғандары баршылық. Бірақ олардың нақты саны қанша екенін ешкім дәл басып айта алмайды. Жалпы, шеттен көшіп келіп жатқан қандастарға қатысты статистикалық мәліметтердің көбі оралман куәлігін алған ағайындардың саны бойынша беріледі. Мұндай мәліметтерді Көші-қон басқармасы арқылы ғана алуға болады. Ал шетелден көшіп келіп, оралман куәлігін алмай бірден ықтиярхат арқылы азаматтыққа тапсыратын қандастарымыз да бар. Жоғарыда атап өткен екі жайтты ескере келгенде, Қостанай өңіріне көшіп келген ағайынның саны 40 мыңның үстінде болу керек деп топшылаймыз.
Расында Қостанай – қандастардың құтты қонысына айналған өңір. Оған бұрынғы тарихи оқиғалар мен бүгінгі қандастардың ахуалы куә. Сондықтан да осы өңірдегі қандастардың жағдайын зерттеп, зерделеп жазып жүрген журналист, Қостанай облыстық Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы филиалының жетекшісі Нәзира Жәрімбеттен сондағы қандастардың тыныс-тіршілігі жайлы сұрап көрген едік.
– Біз кеншілер қаласы Рудныйда болған сапарымызда қандастарымыз орыс тілін білмегендіктен көп кедергі көретінін айтты...
– Бұл жерде бір қызық қарама-қайшылық бар. Ол былай: кезінде журналистік сапармен Ресейдегі қазақтар тұратын елді мекендерде жиі болатын едім. Сондай сапарлардың бірінде ол жақтағы қандастармен әңгімелестім. Тұрмыстық жағдайлары төмен екен. Сосын айттым елге келсеңдерші деп. «Онда бізді кім күтіп отыр?» дейді. Біз күтіп отырмыз, ел күтіп отыр дедім. Сонда олар айтты біз ол жаққа барсақ тіл білмейміз ғой деп.
– Мемлекеттік тілді білмейтінін айтып отыр ғой?
– Иә казақ тілін білмейді. Сол кездің өзінде сондай халде еді, қазір енді не болғанын білмеймін... Олардан кейін де екі-үш ұрпақ ауысып кетті. Ал енді бізге шеттен келген кейбір қандастардың орысша білмеуінен кедергілерге тап болатыны да, өкінішке қарай рас. Тәуелсіздікке 30 жыл болғанымен, бізде әлі іс қағаздың көбі орыс тілінде жүргізіледі.
– Қостанайға келіп, зейнетақысын ала алмай жүрген қандастарымыз жайлы естідік...
– Ол Өзбекстанда Ішкі істер саласында істеген азаматтар. Ол жақта Ішкі істер саласында істейтіндер 40 жасында зейнетке шығатын көрінеді. Ерте зейнетке шыққан соң, олар атажұртқа көшіп келеді. Ал олар сол жақтан тіркеуден шығып жатқанда Өзбекстан тарапы да ескертпеген, екі елдің арасында ондай (зейнетақыға байланысты) келісім жоқ деп.
Бұл жақта оларға алғашқы кездерде зейнетақы берген. Бірақ кейін бұл болмайды деп зейнетақыларын тоқтатып тастады. Менің білетінім екі азамат. Бірі – Талғат Ахметов Рудныйда тұрады, екіншсі – Азамат Жүнісбеков Степногорск қаласының тұрғыны. Олар бұл мәселемен біраз құзырлы орындардың табалдырығын тоздырды. Жоғарғы сотқа дейін барды, бірақ ешқандай нәтиже шықпады.
– Кезінде «Егемен Қазақстан» газетінде «Атамекенге келіп, амалы құрып отыр» атты мақалаңызды Елбасы Н.Назарбаев оқып, тиісті орындарға тапсырма бергенін білеміз. Онда қандастардың оралман куәлігі және ықтиярхатпен жұмысқа тұра алмауы туралы сөз болды. Бұл мәселе әлі өзектілігін жойған жоқ. Осы жайлы айтып берсеңіз.
– Оның басты себебі – көші-қон саласын біраз зерттеп көрген маман ретінде байқағаным, бізде көші-қон туралы заңдар әлі жетілдіріліп, толықтырылмаған. Көші-қон туралы заң, Еңбек кодексі, Зейнетақы туралы заң – бұл заңдардың бәрі қандастардың құқығын қорғай алмай отыр. Себебі өзара келіспейтін, жан жаққа қарап тұрған тұстары бар. Әйтпесе, қазір оралман куәлігі тек дәрігерге ғана көрінуге жарайды.
– «Қостанайға көшіп келген кейбір қандастар қайта көшіп кетті» деген сөз бар ғой. Оның себебі неде?
– 2000 жылы бір ұшақпен отыз үй Ауғанстаннан көшіп келді. Тамыз кезінде журналистік жұмыспен бардым. Ішінде бір үлкен кісі болды. Сол кісі ғана бізбен сөйлеседі. Басқаларының көбі кәдімгі ауғандар сияқты. Түр әлпеттерінің өзі қазақтан алыстаңқырап кеткен. Қыста мына жақта қар болады екен, біз қар көрмегенбіз дейді. Сосын анадай жерде бір бұзаулар жүрген соны көрсетіп айтады, біз ондайды көргеніміз жоқ, қорқамыз деп. Біз ауғанда қиын жағдайда өмір сүрдік. Мына қаладан қуып жіберсе, ана қалаға барамыз. Сөйтіп, кезбелікпен 60-70 жылды өткіздік дейді. Кезінде Сырдың бойынан кеткен қазақтар екен. Сол кезде соғыс аяқтала қоймаған кез болу керек, Қазақстанға келу үшін Ауғанстанның Пешавар қаласында 8 ай ұшақ күтіп жатқан. Өмір бойы жинаған дүниесін сатып, тапқан қаржысын сол Пешавардағы 8 айда ішіп-жеп тауысыпты. Қазақстанға бір тиынсыз келді. Жастары тығылып адаммен сөйлеспейді. «Қандай мамандықтарың бар, не істей аласыңдар?» деп сұрадым. 3-4-сынып бітірдім дейді көбі. Ары қарай неге оқымадың десек, мектепке бомба түсті дейді. Ержеткен ұлдар, бойжеткен қыздардың көбі сауатсыз болды.
Алтайдан 30 отбасы келді. Олар осы жердің ащы суына шыдамады. Бір жылдай тұрды. Осындай жағдайларға байланысты кейбір қандастар Қазақстан ішінде жылы өңірлерге, кейбірі басқа да жерлерге қайта көшуге мәжбүр болды.
– Қостанай өңірі шетелден көшіп келген ағайындардың потенциалын қаншалықты пайдаға асыра алды?
– Қандастар қазақ руханиятына келіп қосылған бір бұлақ тәрізді. Бірақ біз кезінде елге көшіп келген қандастардың ұлттық потенциалын сарқа пайдалана алмадық. Бір ғана мысал келтірейін. 90-жылдары Қарасу ауданына бір отбасы келді. Әбдіраш Төрехан деген кісі. Баян-Өлгейдегі драма театрда істепті. Әйелі де актриса екен. Сол кісіні Қарасу ауданының бір шетіндегі ауылға апарып тастады. Осындай адамдарға қолдау болмады.
Бірде сол кісілермен кездесіп сөйлестім. Сонда ол кісілер бұл жаққа көшіп келмес бұрын Алматыдағы М.Әуезов театрына келіп өнер көрсетіпті. Қойылым біткен соң жазушы Әбіш Кекілбаев: «Міне, қазақтың актері осылай болу керек» деп олардың өнерін жоғары бағалап, ризалығын білдіріпті... Қазір ол кісілер о дүниелік болып кетті. Сол кезде осы облыстық қазақ драма театрында істесе қалай болар еді?!
Қазірде мықты қандастармыз бар. Мәселен, ұлттық қолөнер шебері Санай ақсақалдың әулеті. Әнші Қыдырбек Қиысхан, ақын Азамат Мәлжанбай т.б
Санайлар киіз жасаумен қатар басқа да өнердің қыр-сырын игерген. Балалары шеттерінен бір-бір кәсіпті игерген өнерлі отбасы. Мейрамбек Санай – қолөнер шебері, Дәркенбай Санай – облыстық филармонияда оркестрант және Заңғар Санай – тележурналист.
Санай әулеті киіз үй жасауға қажетті материалдарды Ресей мен Қырғыз Республикасынан алады екен. «Қазір Қазақстанда киіздің өзі тапшы. Жылына қаншама қойдың жүні далада қалады. Ал оны жинап, өңдесе бағалы затқа айналар еді», – дейді шеберлер.
2019 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бұйрығымен қандастарды қоныстандыруға 5 облыс белгіленді. Олар: Ақмола, Павлодар, Қостанай және Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстары. Министрліктің бұйрығымен белгіленген бес облыстың бірі – Қостанай өңірі. Елдегі тіл және ұлттық демография мәселесін табиғи жолмен реттеу мақсатында осы өңірлерге қандастарды қоныстандыру үшін Үкіметтен арнайы квота бөлінеді. Сондықтан да «белгіленген өңірлерге көшіп келген қандастар туралы жергілікті халықтың пікір-көзқарасы қандай?» деген мәселе бізді қызықтырды. Сонымен бірге Үкіметтің жобасы қаншалықты нәтиже беріп жатқанын да білу мақсатында, Қостанай көшелеріндегі қарапайым жұрттан қандастар жайлы сұрап көрдік. Тұрғындардың басым бөлігі бұл сауалымызға бейтарап қарайтынын білдірді. Сондай-ақ бұл жайлы Қостанай өңірінің зиялы қауым өкілдерінің көзқарасын сұрап көрген едік.
Ақылбек ШАЯХМЕТ, А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың профессоры, Махмұд Қашқари атындағы және «Алаш» халықаралық әдеби сыйлықтарының иегері, ақын-жазушы:
– КСРО тарихында С.Хрушевтің волюнтаристік саясаты жылдары көптеген басқа ұлт өкілдері, соның ішінде славян тектес халықтар Қостанайға көбірек қоныстанды да біз өз жерімізде өзіміз азшылықтың күйін көрдік. Тарихтан кеткен сол бір есемізді және кең-байтақ жеріміздегі бос орынды толтыратын да осы шеттен келіп жатқан қандастарымыз. «Елге ел қосылса – құт» деген сөз бар. Көш қонымды да толымды бола берсе екен дейміз.
Өзім көрген бір қызық оқиғаны баяндап берейін. Осыдан 5-6 жыл бұрын Көші-қон басқармасындағы азаматтар мені бір іс-шараға шақырды: «Шеттен үлкен көш келе жатыр, 70-80 адам бар. Соны қарсы алуға жүрсеңіз. Оларға жылы сөз сөйлеп берсеңіз» деп қолқалады. Әуежайға барып, көштің алдынан шықтық. Ауғанстаннан көшіп келе жатқан ағайындар екен. Үстіндегі киімдері жылы жаққа арналған желең шапан, аяқтарында сүйретпе аяқкиім.
Сосын мен «бауырлар, не іздеп келдіңдер?» деп бастадым, қош келдіңдер деудің орнына. – Бұл жақтың ауа райын, жағдайын білесіңдер ме? Солтүстіктің ауа райына шыдайсыңдар ма? Сол жағын ертерек ойлаңдар. Әйтпесе бұл жақтан жер де, мал да, үй де табылады. Бірақ үйренісу оңай емес. Ертерек жылы жаққа орналасып, сол жақтан түпкілікті мекен тауып алуды ойлаңдар деп ашып айттым. Өтірік айтып, мәймөңкелеудің керегі қанша?! Сол үшін біраз шенеуніктерді ренжітіп алған да кезім болды.
Мысалы, Моңғолиядан келген қазақтар еңбекқор. Әсіресе, ауыл шаруашылығына қажетті жұмыс күші деуге болады. Олар бұл жақтың ауа райына да тез үйреніп кетті. Бірақ біз соларды кезінде шашыратып орналастырдық. Бұл да үлкен айып болды. Торқалы той, топырақты өлім бар, бір-бірін іздемей тұрмайды. Сол жағынан біршама қиналды. Ақыр соңында біразы кері көшіп кетті.
Мен қазір Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде сабақ беремін. Кезінде келген қандастардың балалары қазір білім алып, ғылыммен айналысып жатыр. Оның ішінде келешекте білікті мамандар шығады.
Айрықша атап өтетін бір азамат бар. Ол Қыдырбек Қиысхан. Баян-Өлгейден көшіп келген бауырым. Көз алдымызда өсіп, ержетті. «Мен қазақпын» деген үлкен алқалы бәйгеге қатысып, күллі Алашты өнерімен тәнті қылды. Домбыра мен қобызда қатар ойнайды. Өзі тарихшы, журналист. Қазір облыстық «Қостанай таңы» газетінде қызмет істеп жүр. Тағы да бір бірегей шәкірттеріміздің бірі – «Астана» телеарнасының Қостанайдағы тілшісі қызметін атқарып жүрген Заңғар Санай. Айта берсек, осындай азаматтар көп-ақ. Гәкку Халел деген мықты педагог шәкіртіміз бар. Олар Баян-Өлгейдің тумасы болғанымен, қазір біздің елдің мақтанышы. Біз бұлармен біте қайнасып кеттік. Қыз алысып, қыз берісіп, қандастарымен құдандалы болып, өрісі кеңейіп жатқандар да көп.
Алмасбек ӘБСАДЫҚ, Филология ғылымдарының докторы, профессор А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың «Рухани жаңғыру» кеңсесінің жетекшісі:
– Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарында демографиялық көрсеткіш кері кетіп бара жатқаны жасырын емес. Халықтың саны өсіп жатқан жоқ, жылдан-жылға кеміп жатыр. Оның басты себебі – славян тектес ағайындардың өзінің тарихи отанына үдере көшуімен байланысты. Кері көш 91-жылдары қатты қарқын алып еді. 2000 жылдардан бастап Қазақстанның экономикасы жөнделіп, халықтың әл-ауқаты жақсарғаннан кейін кері кету саябырсыды. Одан кейін 2014 жылдан бастап, кері көш қайта басталды. Бұрын славян тектес ұлттар қалай келді? Патшалық Ресейдің заманында Столыпиннің аграрлық реформасы кезінде, одан кейін 20-30 жылдарғы индустриаландыру және тың игеру саясаты кезінде қаптап келген болатын. Енді олар кетіп жатыр.
Міне, осы босаған орындарды толтыратын адам керек. Жұмыс күші қажет. Ал этникалық қазақтардың көші біршама тоқтаңқырап қалғаны да рас. Кезінде Қытай, Моңғолия, Өзбекстаннан көшіп келді. Қазір Қытай мен Моңғолиядан Қостанайға қазақтар өте аз келеді. Қытайдағы жағдай белгілі. Ал Моңғолия қазақтарының көші саябырсуына басты себеп – қазір Моңғолияның экономикалық даму параметрлері жақсарып келеді. Сондықтан бұрынғыдай елге көшуге қазақтар қазір асықпайды.
Бұл өңірлерге шетелден келетін қандастар бірден үйренісіп кете алмайды. Табиғаты қатал. Алты ай қыс, жазы өте қысқа. Екіншіден, бұл өңірде адами бәсеке өте жоғары. Көп ұлттар тұрады. Яғни, белгілі бір мамандық иесі болуы қажет. Сонымен қатар бұл өңірде орыс тілін білмеу көп қиындық тудыратыны рас. Кезінде орысша білмейтін қандастарға дүкеннен нан алып жеу қиын болды. Қазір мемлекеттік тіл үстемдік алып келеді. Дейтұрғанмен қоғамға шынайы қарайтын болсақ, бәрібір де орыс тілін білуге тура келеді. Себебі бұл қанша дегенмен бірыңғай қазақтар тұратын өлке емес.
Қыдырбек ҚИЫСХАН, әнші, журналист (Моңғолиядан көшіп келген қандас):
– Біз атажұртқа 1991 жылы шілденің ең соңғы күндері көшіп келдік. Қазіргі Қамысты ауданы Қарабатыр ауылына 14 отбасы қоныстандық. Жәзит Құдайқұлов ағамыз ауылды басқарып тұрды. Ол кісі әуелі өзі Моңғолияның Хэнтэй аймағына барып, ағайындармен жолығып еңбек шартымен бері қарай көшсеңіздер қайтеді деді. Әкем ол кезде сол жақта ауыл әкімі болатын. Сол қызметінің бәрін тастап, бір айдың көлемінде шешім қабылдап, Қазақстанға келдік. Міне, содан бері 30 жыл болды. Сол келген жерімізге тұрақтап қалдық. Бір жерге тұрақтап, сіңісіп кететіндер кемде-кем. Көбі орталыққа таман қайта көшті. Ал біз бірге келген 14 отбасынан 6 отбасы сол Қарабатыр ауылын мекендеп қалдық. «Тас түскен жеріне ауыр» дейді бұрынғылар. Біздің әке-шешеміз сол жерді жерсінді. Қазір біз осы өңірдің байырғы тұрғыны есебіндеміз. Бүкіл балалық шағым осы жерде өтті.
Жанымыздағы кеншілер қаласы Рудныйға Өзбекстаннан көптеген қандасымыз келіп, елдің өркендеуіне, қаланың қазақылануына өз үлестерін қосты. Олардың ішінде техниканы игерген кеншілерден бөлек, қаншама өнерлі азаматтар шықты. Қостанайдағы әдеби ортаның басы-қасында жүрген Наурызхан Ғазиз, Жанат Боқаш деген ақындар болды кезінде. Бұл жерде ұлттық қолөнерді дәріптеп жүрген Санай ақсақалдың әулетін ерекше айтуға болады. Балалары шеттерінен өнерлі.
https://www.youtube.com/watch?v=avBnIGQ5P_o&feature=youtu.be
Расында Қостанай – қандастардың құтты қонысына айналған өңір. Оған бұрынғы тарихи оқиғалар мен бүгінгі қандастардың ахуалы куә. Сондықтан да осы өңірдегі қандастардың жағдайын зерттеп, зерделеп жазып жүрген журналист, Қостанай облыстық Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы филиалының жетекшісі Нәзира Жәрімбеттен сондағы қандастардың тыныс-тіршілігі жайлы сұрап көрген едік.
– Біз кеншілер қаласы Рудныйда болған сапарымызда қандастарымыз орыс тілін білмегендіктен көп кедергі көретінін айтты...
– Бұл жерде бір қызық қарама-қайшылық бар. Ол былай: кезінде журналистік сапармен Ресейдегі қазақтар тұратын елді мекендерде жиі болатын едім. Сондай сапарлардың бірінде ол жақтағы қандастармен әңгімелестім. Тұрмыстық жағдайлары төмен екен. Сосын айттым елге келсеңдерші деп. «Онда бізді кім күтіп отыр?» дейді. Біз күтіп отырмыз, ел күтіп отыр дедім. Сонда олар айтты біз ол жаққа барсақ тіл білмейміз ғой деп.
– Мемлекеттік тілді білмейтінін айтып отыр ғой?
– Иә казақ тілін білмейді. Сол кездің өзінде сондай халде еді, қазір енді не болғанын білмеймін... Олардан кейін де екі-үш ұрпақ ауысып кетті. Ал енді бізге шеттен келген кейбір қандастардың орысша білмеуінен кедергілерге тап болатыны да, өкінішке қарай рас. Тәуелсіздікке 30 жыл болғанымен, бізде әлі іс қағаздың көбі орыс тілінде жүргізіледі.
– Қостанайға келіп, зейнетақысын ала алмай жүрген қандастарымыз жайлы естідік...
– Ол Өзбекстанда Ішкі істер саласында істеген азаматтар. Ол жақта Ішкі істер саласында істейтіндер 40 жасында зейнетке шығатын көрінеді. Ерте зейнетке шыққан соң, олар атажұртқа көшіп келеді. Ал олар сол жақтан тіркеуден шығып жатқанда Өзбекстан тарапы да ескертпеген, екі елдің арасында ондай (зейнетақыға байланысты) келісім жоқ деп.
Бұл жақта оларға алғашқы кездерде зейнетақы берген. Бірақ кейін бұл болмайды деп зейнетақыларын тоқтатып тастады. Менің білетінім екі азамат. Бірі – Талғат Ахметов Рудныйда тұрады, екіншсі – Азамат Жүнісбеков Степногорск қаласының тұрғыны. Олар бұл мәселемен біраз құзырлы орындардың табалдырығын тоздырды. Жоғарғы сотқа дейін барды, бірақ ешқандай нәтиже шықпады.
– Кезінде «Егемен Қазақстан» газетінде «Атамекенге келіп, амалы құрып отыр» атты мақалаңызды Елбасы Н.Назарбаев оқып, тиісті орындарға тапсырма бергенін білеміз. Онда қандастардың оралман куәлігі және ықтиярхатпен жұмысқа тұра алмауы туралы сөз болды. Бұл мәселе әлі өзектілігін жойған жоқ. Осы жайлы айтып берсеңіз.
– Оның басты себебі – көші-қон саласын біраз зерттеп көрген маман ретінде байқағаным, бізде көші-қон туралы заңдар әлі жетілдіріліп, толықтырылмаған. Көші-қон туралы заң, Еңбек кодексі, Зейнетақы туралы заң – бұл заңдардың бәрі қандастардың құқығын қорғай алмай отыр. Себебі өзара келіспейтін, жан жаққа қарап тұрған тұстары бар. Әйтпесе, қазір оралман куәлігі тек дәрігерге ғана көрінуге жарайды.
– «Қостанайға көшіп келген кейбір қандастар қайта көшіп кетті» деген сөз бар ғой. Оның себебі неде?
– 2000 жылы бір ұшақпен отыз үй Ауғанстаннан көшіп келді. Тамыз кезінде журналистік жұмыспен бардым. Ішінде бір үлкен кісі болды. Сол кісі ғана бізбен сөйлеседі. Басқаларының көбі кәдімгі ауғандар сияқты. Түр әлпеттерінің өзі қазақтан алыстаңқырап кеткен. Қыста мына жақта қар болады екен, біз қар көрмегенбіз дейді. Сосын анадай жерде бір бұзаулар жүрген соны көрсетіп айтады, біз ондайды көргеніміз жоқ, қорқамыз деп. Біз ауғанда қиын жағдайда өмір сүрдік. Мына қаладан қуып жіберсе, ана қалаға барамыз. Сөйтіп, кезбелікпен 60-70 жылды өткіздік дейді. Кезінде Сырдың бойынан кеткен қазақтар екен. Сол кезде соғыс аяқтала қоймаған кез болу керек, Қазақстанға келу үшін Ауғанстанның Пешавар қаласында 8 ай ұшақ күтіп жатқан. Өмір бойы жинаған дүниесін сатып, тапқан қаржысын сол Пешавардағы 8 айда ішіп-жеп тауысыпты. Қазақстанға бір тиынсыз келді. Жастары тығылып адаммен сөйлеспейді. «Қандай мамандықтарың бар, не істей аласыңдар?» деп сұрадым. 3-4-сынып бітірдім дейді көбі. Ары қарай неге оқымадың десек, мектепке бомба түсті дейді. Ержеткен ұлдар, бойжеткен қыздардың көбі сауатсыз болды.
Алтайдан 30 отбасы келді. Олар осы жердің ащы суына шыдамады. Бір жылдай тұрды. Осындай жағдайларға байланысты кейбір қандастар Қазақстан ішінде жылы өңірлерге, кейбірі басқа да жерлерге қайта көшуге мәжбүр болды.
– Қостанай өңірі шетелден көшіп келген ағайындардың потенциалын қаншалықты пайдаға асыра алды?
– Қандастар қазақ руханиятына келіп қосылған бір бұлақ тәрізді. Бірақ біз кезінде елге көшіп келген қандастардың ұлттық потенциалын сарқа пайдалана алмадық. Бір ғана мысал келтірейін. 90-жылдары Қарасу ауданына бір отбасы келді. Әбдіраш Төрехан деген кісі. Баян-Өлгейдегі драма театрда істепті. Әйелі де актриса екен. Сол кісіні Қарасу ауданының бір шетіндегі ауылға апарып тастады. Осындай адамдарға қолдау болмады.
Бірде сол кісілермен кездесіп сөйлестім. Сонда ол кісілер бұл жаққа көшіп келмес бұрын Алматыдағы М.Әуезов театрына келіп өнер көрсетіпті. Қойылым біткен соң жазушы Әбіш Кекілбаев: «Міне, қазақтың актері осылай болу керек» деп олардың өнерін жоғары бағалап, ризалығын білдіріпті... Қазір ол кісілер о дүниелік болып кетті. Сол кезде осы облыстық қазақ драма театрында істесе қалай болар еді?!
Қазірде мықты қандастармыз бар. Мәселен, ұлттық қолөнер шебері Санай ақсақалдың әулеті. Әнші Қыдырбек Қиысхан, ақын Азамат Мәлжанбай т.б
Салтқа берік санайлар
Көшпенді бабалардың ойлап тапқан жаңалықтарының бірі – көшіп-қонуға ыңғайлы құрамалы үй. Оның жасалу құрылымына қарап, «киіз үй» деп атау қолданысқа кейін енгенін байқауға болады. Бұрынғы атауы – ақбоз үй. Оған куә – осы күнге дейінгі жеткен қазақтың фольклорлық мұралары. «Ақбоз үйге сүйенгенде», «сыртынан ақбоз үйдің хош дегенде» т.б бұрынғы халық әндерінде кездесетін мәтіндердің барлығында «ақбоз үй» деп аталған. Көшпенділердің тұрақтары жайлы жазған венециялық әйгілі саяхатшы Марко Поло да қызықты деректерді келтіреді. Мәселен киіз үйдің көшіп-қонуға ыңғайлылығын және арба үстіне орнатылған үйлерді де айрықша атап өтеді. Бұл киіз үйлердің қыр-сыры, тәрбиелік мәні, ғұрпы өз алдына үлкен бір тақырыпты қажет етеді. Өркениеттің озуына сай қазір бұл үйлер қолданысқа ие емес. Бірақ көшпенді бабаларымыздың тұтынған тарихи жәдігері ретінде ғасырдан-ғасырға жалғасып, жүлгесі әлі үзілген жоқ. Киіз үйді жасайтын шеберлердің соңғы тұяқтары әлі де бар. Жасалу технологиялары қалыптасқан. Ұлттың тарихи жәдігері ретінде сақтала бермек. Мұндай көздің жауын алатын ақшаңқан боз үйлер қазақтың той мерекелерінің символына айналды. Ас пен тойдың көркі десе де болады. Әсіресе, қыстың тоңы жібіп, қар көбесін сөгіп, қазақ даласына әз-Наурыз жеткен шақта әр жерде ақбоз үйлер бой көтеріп, мерекелік көңіл күй сыйлайтыны бар. Міне, осындай ұлттық мұрамызды жаңғыртып жүрген Қостанай қаласы Заречный ауылында тұратын қолөнер шебері Санай Іркітбайұлының отбасы. Санай ақсақал, отбасы мүшелері киіз үй жасайды. Ұлттық дәстүрді дәріптеумен қатар, кәсіп ретінде де нәсібін тауып отыр. Біз Қостанай қаласында болған сапарымызда жергілікті халық «қандас» дегенде Санай әулетін бірінші айтатынын байқадық. Оның басты себебі әр мейрам сайын, әсіресе әз-Наурыз кіргенде Санай отбасының қолынан шыққан ақбоз үйлер орталықтарға қаз-қатар тігіле қалады. Журналистер де Санай қартты осы кезде іздеп, ұлттық бұйымның қыр-сырын сұрап әлек болады екен.
Санайлар киіз жасаумен қатар басқа да өнердің қыр-сырын игерген. Балалары шеттерінен бір-бір кәсіпті игерген өнерлі отбасы. Мейрамбек Санай – қолөнер шебері, Дәркенбай Санай – облыстық филармонияда оркестрант және Заңғар Санай – тележурналист.
Санай әулеті киіз үй жасауға қажетті материалдарды Ресей мен Қырғыз Республикасынан алады екен. «Қазір Қазақстанда киіздің өзі тапшы. Жылына қаншама қойдың жүні далада қалады. Ал оны жинап, өңдесе бағалы затқа айналар еді», – дейді шеберлер.
2019 жылы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бұйрығымен қандастарды қоныстандыруға 5 облыс белгіленді. Олар: Ақмола, Павлодар, Қостанай және Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстары. Министрліктің бұйрығымен белгіленген бес облыстың бірі – Қостанай өңірі. Елдегі тіл және ұлттық демография мәселесін табиғи жолмен реттеу мақсатында осы өңірлерге қандастарды қоныстандыру үшін Үкіметтен арнайы квота бөлінеді. Сондықтан да «белгіленген өңірлерге көшіп келген қандастар туралы жергілікті халықтың пікір-көзқарасы қандай?» деген мәселе бізді қызықтырды. Сонымен бірге Үкіметтің жобасы қаншалықты нәтиже беріп жатқанын да білу мақсатында, Қостанай көшелеріндегі қарапайым жұрттан қандастар жайлы сұрап көрдік. Тұрғындардың басым бөлігі бұл сауалымызға бейтарап қарайтынын білдірді. Сондай-ақ бұл жайлы Қостанай өңірінің зиялы қауым өкілдерінің көзқарасын сұрап көрген едік.
Ақылбек ШАЯХМЕТ, А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың профессоры, Махмұд Қашқари атындағы және «Алаш» халықаралық әдеби сыйлықтарының иегері, ақын-жазушы:
Біз қандастармен біте қайнасып кеттік
– КСРО тарихында С.Хрушевтің волюнтаристік саясаты жылдары көптеген басқа ұлт өкілдері, соның ішінде славян тектес халықтар Қостанайға көбірек қоныстанды да біз өз жерімізде өзіміз азшылықтың күйін көрдік. Тарихтан кеткен сол бір есемізді және кең-байтақ жеріміздегі бос орынды толтыратын да осы шеттен келіп жатқан қандастарымыз. «Елге ел қосылса – құт» деген сөз бар. Көш қонымды да толымды бола берсе екен дейміз.
Өзім көрген бір қызық оқиғаны баяндап берейін. Осыдан 5-6 жыл бұрын Көші-қон басқармасындағы азаматтар мені бір іс-шараға шақырды: «Шеттен үлкен көш келе жатыр, 70-80 адам бар. Соны қарсы алуға жүрсеңіз. Оларға жылы сөз сөйлеп берсеңіз» деп қолқалады. Әуежайға барып, көштің алдынан шықтық. Ауғанстаннан көшіп келе жатқан ағайындар екен. Үстіндегі киімдері жылы жаққа арналған желең шапан, аяқтарында сүйретпе аяқкиім.
Сосын мен «бауырлар, не іздеп келдіңдер?» деп бастадым, қош келдіңдер деудің орнына. – Бұл жақтың ауа райын, жағдайын білесіңдер ме? Солтүстіктің ауа райына шыдайсыңдар ма? Сол жағын ертерек ойлаңдар. Әйтпесе бұл жақтан жер де, мал да, үй де табылады. Бірақ үйренісу оңай емес. Ертерек жылы жаққа орналасып, сол жақтан түпкілікті мекен тауып алуды ойлаңдар деп ашып айттым. Өтірік айтып, мәймөңкелеудің керегі қанша?! Сол үшін біраз шенеуніктерді ренжітіп алған да кезім болды.
Мысалы, Моңғолиядан келген қазақтар еңбекқор. Әсіресе, ауыл шаруашылығына қажетті жұмыс күші деуге болады. Олар бұл жақтың ауа райына да тез үйреніп кетті. Бірақ біз соларды кезінде шашыратып орналастырдық. Бұл да үлкен айып болды. Торқалы той, топырақты өлім бар, бір-бірін іздемей тұрмайды. Сол жағынан біршама қиналды. Ақыр соңында біразы кері көшіп кетті.
Мен қазір Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай мемлекеттік университетінде сабақ беремін. Кезінде келген қандастардың балалары қазір білім алып, ғылыммен айналысып жатыр. Оның ішінде келешекте білікті мамандар шығады.
Айрықша атап өтетін бір азамат бар. Ол Қыдырбек Қиысхан. Баян-Өлгейден көшіп келген бауырым. Көз алдымызда өсіп, ержетті. «Мен қазақпын» деген үлкен алқалы бәйгеге қатысып, күллі Алашты өнерімен тәнті қылды. Домбыра мен қобызда қатар ойнайды. Өзі тарихшы, журналист. Қазір облыстық «Қостанай таңы» газетінде қызмет істеп жүр. Тағы да бір бірегей шәкірттеріміздің бірі – «Астана» телеарнасының Қостанайдағы тілшісі қызметін атқарып жүрген Заңғар Санай. Айта берсек, осындай азаматтар көп-ақ. Гәкку Халел деген мықты педагог шәкіртіміз бар. Олар Баян-Өлгейдің тумасы болғанымен, қазір біздің елдің мақтанышы. Біз бұлармен біте қайнасып кеттік. Қыз алысып, қыз берісіп, қандастарымен құдандалы болып, өрісі кеңейіп жатқандар да көп.
Алмасбек ӘБСАДЫҚ, Филология ғылымдарының докторы, профессор А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың «Рухани жаңғыру» кеңсесінің жетекшісі:
Кеткендердің орнын толтыратын адам керек
– Солтүстік және Шығыс Қазақстан облыстарында демографиялық көрсеткіш кері кетіп бара жатқаны жасырын емес. Халықтың саны өсіп жатқан жоқ, жылдан-жылға кеміп жатыр. Оның басты себебі – славян тектес ағайындардың өзінің тарихи отанына үдере көшуімен байланысты. Кері көш 91-жылдары қатты қарқын алып еді. 2000 жылдардан бастап Қазақстанның экономикасы жөнделіп, халықтың әл-ауқаты жақсарғаннан кейін кері кету саябырсыды. Одан кейін 2014 жылдан бастап, кері көш қайта басталды. Бұрын славян тектес ұлттар қалай келді? Патшалық Ресейдің заманында Столыпиннің аграрлық реформасы кезінде, одан кейін 20-30 жылдарғы индустриаландыру және тың игеру саясаты кезінде қаптап келген болатын. Енді олар кетіп жатыр.
Міне, осы босаған орындарды толтыратын адам керек. Жұмыс күші қажет. Ал этникалық қазақтардың көші біршама тоқтаңқырап қалғаны да рас. Кезінде Қытай, Моңғолия, Өзбекстаннан көшіп келді. Қазір Қытай мен Моңғолиядан Қостанайға қазақтар өте аз келеді. Қытайдағы жағдай белгілі. Ал Моңғолия қазақтарының көші саябырсуына басты себеп – қазір Моңғолияның экономикалық даму параметрлері жақсарып келеді. Сондықтан бұрынғыдай елге көшуге қазақтар қазір асықпайды.
Бұл өңірлерге шетелден келетін қандастар бірден үйренісіп кете алмайды. Табиғаты қатал. Алты ай қыс, жазы өте қысқа. Екіншіден, бұл өңірде адами бәсеке өте жоғары. Көп ұлттар тұрады. Яғни, белгілі бір мамандық иесі болуы қажет. Сонымен қатар бұл өңірде орыс тілін білмеу көп қиындық тудыратыны рас. Кезінде орысша білмейтін қандастарға дүкеннен нан алып жеу қиын болды. Қазір мемлекеттік тіл үстемдік алып келеді. Дейтұрғанмен қоғамға шынайы қарайтын болсақ, бәрібір де орыс тілін білуге тура келеді. Себебі бұл қанша дегенмен бірыңғай қазақтар тұратын өлке емес.
Қыдырбек ҚИЫСХАН, әнші, журналист (Моңғолиядан көшіп келген қандас):
Қазір біз осы өңірдің байырғы тұрғыны есебіндеміз
– Біз атажұртқа 1991 жылы шілденің ең соңғы күндері көшіп келдік. Қазіргі Қамысты ауданы Қарабатыр ауылына 14 отбасы қоныстандық. Жәзит Құдайқұлов ағамыз ауылды басқарып тұрды. Ол кісі әуелі өзі Моңғолияның Хэнтэй аймағына барып, ағайындармен жолығып еңбек шартымен бері қарай көшсеңіздер қайтеді деді. Әкем ол кезде сол жақта ауыл әкімі болатын. Сол қызметінің бәрін тастап, бір айдың көлемінде шешім қабылдап, Қазақстанға келдік. Міне, содан бері 30 жыл болды. Сол келген жерімізге тұрақтап қалдық. Бір жерге тұрақтап, сіңісіп кететіндер кемде-кем. Көбі орталыққа таман қайта көшті. Ал біз бірге келген 14 отбасынан 6 отбасы сол Қарабатыр ауылын мекендеп қалдық. «Тас түскен жеріне ауыр» дейді бұрынғылар. Біздің әке-шешеміз сол жерді жерсінді. Қазір біз осы өңірдің байырғы тұрғыны есебіндеміз. Бүкіл балалық шағым осы жерде өтті.
Жанымыздағы кеншілер қаласы Рудныйға Өзбекстаннан көптеген қандасымыз келіп, елдің өркендеуіне, қаланың қазақылануына өз үлестерін қосты. Олардың ішінде техниканы игерген кеншілерден бөлек, қаншама өнерлі азаматтар шықты. Қостанайдағы әдеби ортаның басы-қасында жүрген Наурызхан Ғазиз, Жанат Боқаш деген ақындар болды кезінде. Бұл жерде ұлттық қолөнерді дәріптеп жүрген Санай ақсақалдың әулетін ерекше айтуға болады. Балалары шеттерінен өнерлі.
https://www.youtube.com/watch?v=avBnIGQ5P_o&feature=youtu.be
