Ақылбек Шаяхмет. Мағауин шыңы

Әлем әдебиетінде Толстой адамгершілік пен Құдайды іздеу тақырыбын жазды, Достоевский адам жанына терең үңілді. Чехов cұңғыла, Акутагава сиқырлы. Камю хакім, Фолкнер қисагер, Хемингуэй сыршыл, Кнут лирика, Маркес магия, Кафка мен Джойс «бір түрлі». Ал әлем әдебиетінің шыңынан қарасаң да, қазақ әдебиетінің биігімен бағамдасаң да Мұхтар Мағауин рухтың жазушысы. Адам рухын жазды. Оның өзге жазушылардан ерекшелігі де осы. Мұхтар Мағауин ғасырлық ғұмырын түгел қазақ руханиятына арнады. Мағауиннің сөз құдіреті бүтін бір ұрпақты жаңа сапаға көтерді. Қолына қалам ұстаған әр қаламгер мейлі жазушы яки журналист болсын, Мағауин қалыптаған құрылымнан айналып өткен жоқ. Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Түркияның халықаралық «Түрік дүниесіне қызмет» сыйлығының иегері, аса көрнекті жазушы, айтулы ғалым қазір Америкада тұрып жатқан Мұхтар Мағауин биыл 80 жасқа келіп отыр. Бұл – қазақ әдебиетінің және қазақ елінің тойы. Осы ретте Қостанай өңіріне арнайы  іссапармен барып қайтқан тілшіміз ақын, жазушы, А.Байтұрсынұлы атындағы ҚМУ-дың профессоры, Махмұд Қашқари атындағы және «Алаш» халықаралық әдеби сыйлықтарының иегері Ақылбек Шаяхметтің жазушы Мұхтар Мағауиннің  шығармашылық өмірі жайлы пікірін білген еді.

Маған Мағауин шығармашылығы рух береді

Орыс жазушылары Гогольдің шинелінен шықтық десе, қазақ жазушылары Би-ағаң­ның (Б.Майлиннің) шапанынан шықтық дейді. Ал біз Мұхтар Мағауиннің костю­мі­нен шықтық. Бұдан бес-алты жыл бұрын жолым түсіп Чехияға (емделуге) бардым. Ол кезде Мұхаң Прага қаласында тұрады екен. Мұхаңа арнайы барып, сәлем бердім. Дәмдес болу­дың, сұхбаттасудың сәті түсті. Біраз ақыл-кеңесін тыңдап, марқайып қайтқан едім. Ал енді Мағауиннің жалпы шығар­ма­шы­лығы жайлы айтатын болсақ, әңгіме ұзақ. Бір ғана «Мен» романын алайық. «Мен» адамның өзінің көзқарасын біл­діре­тін философиялық трактат қана емес, бұл – өзін өзгеге таныту, ұлтты таныту, ұлттық та­нымды таныту. «Мен» ғұмырбаяндық хам­са деп аталса да, бұл автордың ғана «мені» емес, қазақтың «мені» деп түсінемін. «Мен» – қаламгердің өткенге деген ес­телігі мен келешекке деген сенімі. «Мен» – оның автопортреті ғана емес, қоғамның рухани болмысы. Демек, «Меннің» ішінде мен де, сен де, ол да барлығымыз бармыз. Яғни, «Мен» дегеніміз – мына біз. Жеткен же­ріміз қайсы, жоғалтқан жоғымыз қайсы соның барлығын көрсететін баян. «Мен дегенім – өзім, Мұхтар Мағауин. Осылай деп сендім. Қазақ деген – мына Мен де­дім. Сол сенімнің күшімен бар шырғалаң­нан өтіп, бүгінгі күнге жеттім. Қазір бұл сөзді бұрынғыдан кеңірек мағынада ұға­мын. Мен –  ұлттық мұрат. Мен – Алаштың жолы» деген жолдарынан оның авторлық кредосын, мақсат-мүддесін көреміз. Бұл роман жазушының жан азабы ғана емес, тұтас бір дәуірдің келбеті. Осы тұрғы­дан келгенде, Мағауин қазақ қоғамындағы кез келген құбылыстарға лайықты бағасын берді. Біз де ол кісіге еліктедік. Маған ықпа­лы қатты болды. Мына менің үстімдегі кос­тюмді сол жолғы барған сапарда Мұхаң­ның үйіндегі Бақытжамал жеңгеміз «саған жұғысты болсын» деп иығыма жауып еді. Міне, жаға-жеңі қырқылса да, әлі үстімнен тастағым жоқ. Мен бұл костюмнің жылуын әлі күнге дейін сезініп келемін. Мұқаңның шыншылдығы, өмірдегі ұстанымы маған да жұғысты болса екен деймін. Ол кісі әлі өзінің бұрынғы машинка­сымен жазу жазады екен. Соған қолы әбден дағдыланған. Сол кезде «Шыңғысхан» атты тарихи романын жазып жатыр екен. Мұхаң үйінің ауласындағы бақшасын көрсетті. Ішінде неше алуан жеміс-жидек. Былайша айтқанда, бағбандық қасиеті бар екен.  Уақыт тығыз болды да, жалпы әдебиет жай­лы ұзақ сөйлесуге мүмкіндік болмады. Бірақ қазіргі саясат туралы, елімізде болып жатқан жағдайлар, мәдени өзгерістер, реформалар туралы азды-көпті пікір алы­сып үлгердік. Қазір Мұхаңның өзінің арнайы веб сай­ты бар. Сондағы барлық шығармаларын оқып отырамын. Шығармаларының бар­лы­ғы дерлік сонда жинақталған. Маған сол шығармалар рух береді. Әсіресе, кейінгі кездегі Әбіш Кекілбаев, Оразбек Сәрсенбаев, Мұқағали Мақатаев, Тұманбай Молдағалиев және Ілияс Есен­берлин жайлы жазған естеліктері қандай ғажап. Бұған дейін қазақ прозасының мықты­сы деп Мұхтар Әуезовті айтып келдік, қазіргі прозаның алдыңғы легінде тұрған Мұхтар Мағауин. Керек десеңіз, Нобель сыйлығына лайықты жазушы кім десеңіз Мұхтар Мағауин дер едім.

Мұхаңның публицистикасы да алда келеді

«Жармақ» романындағы адамның екі жарылуында философиялық мән бар. Адамның екіге жарылуы – өмірде бар құ­был­ыс. Мұны жазушы айдан алып отырған жоқ. «Жармақ» романының «публицистика болып кетті» дейтіні – мұндай шығарма қазақ әдебиетінде әлі кездеспеген туынды. Сондықтан жаңа дүниеге деген тосырқау, қалыптасқан қасаң түсініктен шықпау деп есептеймін оны. Публицистика – Ахмет Байтұрсынұлы­ның анықтауынша, көсемсөз. Бұл да жауын­гер жанр. Әдебиет пен журна­лис­тиканың синтезінен шыққан. Мұхаңның публи­цис­тикасы да әрдайым алғы шепте, ал­дыңғы лекте, ылғи авангардта келе жатыр. «Мен» роман-эссесі осымен аяқталды деп ойлайсыз ба? Жоқ! «Мен»-нің заңды жалғасы тарихи танымы жоғары, дәйекті және дәлелді жазылған «Ұлтсыздану ұра­ны», «Ғаламат апат шындығы», «Қазақсыз Қазақстан», «Қан төгілді!», «Жер қазақтікі!» тағы басқа публицистикалық туындыларға ұласқан. Осы шығармалардың барлығында автордың «мені» менмұндалап тұр. Тіпті, оның кезінде әртүрлі басылымдарда жарық көрген «Қол қоя салып едім» секілді мақа­ласын немесе «Подонок», «Бесінші түлік» секілді әңгімелерін оқысаңыз да ойыңызға «Мен» келеді. Қаламгердің «Естеліктер» кіта­бында да барлық образдар «Мен» арқылы ашылады. Жазушының әрбір шығармасы өмірдің айнасы тәрізді. «Жармақтағы» Мұрат пен Марат, «Оңғағындағы» Иман мен Жиған, «На­ладағы» арыдағы Шорман, берідегі Зор­ман, «Подоноктағы» сілімтік Подонок, айта берсек, осындай толып жатқан кейіпкерлер қазір де арамызда жүргені өтірік емес қой. Одан бөлек «Ешкі жетектеген екеу» деген «жауынгер» шығармасы жарық көрді. Ол біреуі – Шыңғыс Айтматов, екіншісі – Мұх­тар Шаханов. Екеуі де мүйізі қарағай­дай белгілі қаламгер. Мәселе олардың атын атап, түсін түстеу де емес. Бұл жерде ұлы қа­ған Шыңғысханды ақтаңдақтардан ар­шып алу деп түсіну керек. Шыңғысханды қаралау – қазақ тарихын қаралау. Қазақ халқы ғана емес күллі түркі халқының басын біріктірген ұлы тұлға, заманының озық қайраткері Шыңғысханды күстаналау деген ақылға сыймайды. Шыңғысханды мақтан етуіміз керек. Сол тұрғыдан келген­де Мағауин ақиқат сөзін айтты. Шыңғырған шындықты шыңыраудан шығарды. Сон­дықтан да біздің Мұхаңа ренжитін жөніміз жоқ.

Заман шындығын дөп басатын тамыршы

Мағауин шығармасында ең бірінші «Аласапыран» дилогиясын айтар едім. «Қып­шақ аруы», «Подонок» және қысқа әңгі­мелері. «Құмырсқа қырғын» деген әңгі­месі тіптен ғажап. Құмырсқаның илеуіндей өмір секілді. Мағауин кей шығармаларында жан-жануар мен жәндіктердің тіршілігі ар­қылы адамдардың ішкі жан дүниесін суреттейді. Мағауин заман шындығын дөп басатын та­мыршыдай. Замана шындығын ашық айт­қан ақиқатшыл жазушы. Ал стилдік ерекшелігі не дегенде, айталық «Аласа­пы­ран» мен «Жармақ» романының жазу стилі екі бөлек. Сондықтан мен оны бір стильдің аумағынан қарастырмаймын. Бір жанрдың да ауқымына сыймайды. Мұхтар Мағауин әмбебап жазушы. Басқа қазақ жазушы­ларының көңіліне келмесін, мен олардың ешқайсысын да Мұхаңмен теңестіре алмаймын. Мұхаңның Абай мерейтойы қарсаңын­да керемет мақаласы шықты. Одан кейін іле-шала Жамбыл Жабаев туралы мақаласы жарық көрді. Жамбылдың сол кезде Ежовқа арнап поэма жазғанын бәріміз білеміз. Жам­былдың өзін төмендетпейді, керісінше Жам­былдың сол Кеңес Одағы кезіндегі қа­зақ халқын дәріптеудегі, рухын көтерудегі рөлін ешбір кемсітпей көрсетеді. Кейбір жаз­ғыштар Жамбылды Абайдың алдына шы­ғарып жатады. Ал Мұхаң Абайды аспан­датып отырып, Жамбылдың да мерейін көтере білді. Мағауинтануда біз, әрине кенжелеп қалдық. Енді-енді қолға алына бастады. Мен қазір газет-журналдарды үнемі қарап отырмын. «Жұлдыз», «Жас Алаш» ба­сы­лымдары болмаса басқалары Мұхаңның мерейтойы қарсаңында пәлендей ықылас таныта қоймаған секілді. «Қазақ әдебиеті» газетінің өзінде Тоқ­тарәлі Таңжарықтың бір мақаласы жарық көрді. «Нөмір сайын «Мағауинтану мүйісі» деген Мұхаңның 80 жылдығына арнайы айдар ашқан еді. Бірақ мен сол айдарды нөмір сайын көргем жоқ. Биылғы әдеби жы­лымыз Мұхтар Мағауинге арналып, шы­ғармалары туралы пікірлер көбірек айтылуы керек еді. Бір жағы алыста жатқаны себеп болған шығар. Екінші, Мағауиннің тісі батқан қаламгерлер әлі арамызда көзі тірі. Олар әлі күн­ге дейін Мұхаңның шалғайына жар­масқысы келетін әдетін қоймайды. Өйткені олардың көңіліне келетін, жанына бататын сөзді айтты. Ол жағынан Мағауин мәймөң­келеген жоқ. Атын атап, түсін түстеп айтты. Олар­дың жолдастары бар, жерлестері бар де­ген секілді. Жалпы, бізде әдеби сынды бар деп те ойламаймын. Әдеби сын кешегі Кеңес Одағы тұсында бар еді. Сол кезде бір-бі­рін қатал сынайтын. Қазір сын тек сол ме­рейтойы қарсаңына ғана айтылатын болды.

Оның сөзінің құдіреті ерекше

Кезінде жазушы Рахымжан Отарбаев­тың бір сұхбаты шықты. Ол да сөз жоқ, мықты жазушы. Прозасы бар, драмасы бар. Бірақ ол жерде Рахымжанның басқа бір ойы болған шығар. Ол Қырғыз Республи­касында Мұхтар Шахановпен бірге қызмет атқарды. Елші болғанда жанында жүрді. Сол Шахановқа айтылған сөздерге шамданған шығар. Қаламгер ретінде, аза­мат ретінде де Рахымжанның Мағауинге қатысты айтқан қиғаш пікірін қабылдай алмадым. Мұхтар Мағауин шығармалары мектеп оқу­лығына енді. Бірақ аз. Мектеп оқу­лық­тарында балалар әдебиетіне мүлде жат­пайтын авторлар көп. Ол шығармалар бала­л­арға келе ме, келмей ме қарамаймыз. Сұрып­тау жоқ. Әлі күнге дейін Кеңес кезін­дегі әдебиетті оқытып отырмыз. Есесіне, одан озық шығармаларды сұрыптап алуы­мыз қажет еді. Мұхаң Конфуцийді ғажап аударды. Оқып отырсаң, Қытайдың ұлы ойшылы кәдімгі қазақ болған секілді. Мазмұнын сақ­тай отырып, қазаққа тән керемет бала­малар арқылы ашып жеткізген. Ал одан кейін Мұхаң аударған Құран­ның бір-екі сүресі аспаннан түскен кәдімгі Алланың кәләміндей әсер етеді. Бір сөзінде айтты, «ғұмырым жетсе, Құранды қазақ­шаға аударам» деп. Орыс тілінде Валерия Поро­хова жақсы аударды. Ал бізде қазақ­шаға ау­дарылған біраз нұсқасы бар. Халифа Алтай, Рәтбек қажы секілді біраз адам аударды. Бірақ бұл аудармалар түпнұс­қада­ғыдай жетпеді. Өйткені әдеби шұрайлы тілмен аударылмағаны білініп тұрады. Себебі олар дін маманы болғанымен, сөз маманы емес. Міне, осы тұрғыдан келгенде де Мағауин сө­зінің құдіреті ерекше.  

Жазып алған

Бақытбек ҚАДЫР

 

Серіктес жаңалықтары