Абайды атақ үшін зерттемейміз

Абайдың төл өлеңдерінің саны қанша? Қазіргі таңда «170» делінуде. Егер оны үш жұмбақ өлеңімен үстесек, жиыны – 173 өлең. Дерек көздері, мәселен, Абайдың соңғы 1995 жылғы екі томдық толық жинағы осы санды бекітеді. Шындығында, бүгінгі күнгі көрсеткіш – 192 өлең. Жаңағы «170» деген – ескірген, кешегі күнгі сан. Яғни абайтануға да даму, өзгеру тән. Ол, кейбіреулер қалайтындай, мұз боп қатып, тоңы мәңгі сірескен өлі ғылым емес. Кез келген ғылым саласы сияқты жанды құбылыс. Бұлай ескертуімнің мәнісі мынау. Таяуда «Жаңа закон» өлеңі – анық Абай­дікі!» атты зерттеуім абай.кз сайтында жа­рия болған еді. Соның астында Сәмет, Қа­зақбай, Мақсат деген блогерлер жаз­ба­сына қайран қалдым. Олар: «Өлең Абайдікі емес, бабайдікі!», «Атақ алуға Абайды хоб­би қылғандар көбейді» деп шүйліккен екен. Қолжазбаларда жоқ Абай өлеңдерін Мұх­тар Әуезов өзі жинап, тұңғыш толық жи­нақты байытқаны екінің біріне аян. Со­ны да білмеген «сыншының» бірі: «Мүр­сейіт қолжазбаларында бар ма, бар болса ғана мойындауымыз керек!» деп қойып қалыпты. Пәлі! Е-е, Құдайым-ай, кім не жаз­байды дейсің деп селқос қала алмадым. Неге десеңіз, бұл арада Абайға деген қазіргі көзқарас, оны танып-білу деңгейіміз атойлап тұр. Өстіп, өлеңдер саны жайлы тақырыпты айналып өтейін деген әуелгі ойымды өзгерттім. Жаңағы дәлелсіз пікірлерге берер жауабым осы мақалада. Тағы айтайын, өзгермейтін ғылым ғы­лым емес. Абай төл өлеңдерінің жиын­тық саны 192-ге жетіп, жиырмаға тақау өлең­ге толыққаны заңдылық. Жаңағы үшеу азар да безер болып отырған «Жаңа закон» – соның бірі ғана. Шыны керек, «жинақты толықтырды» де­лінген өлеңдердің басым көпшілігі жұрт­қа таныс. Мәселе олардың осыған дейін жинақтан сырт қалғандығында бо­лып отыр. Оның себептері түрліше (Абай­дікі деуге күмәнді көрінген, жазылған жы­лы белгісіз болған, саясат салқыны ти­ген және т.б.). Қайсысы қайдан? Осыны жеткізу оңай болуы үшін оларды төрт топқа жікте­мек­пін. Бірінші топта – жаңа айтқандай, көзі қарақты оқырманға бұрыннан таныс, бірақ «Абайдікі емес» деген күдікпенен ұмы­тылған, қағаберісте қалғандар. Бұл топ­қа «Бүркіттің сыны», «Қызғалдақтай қы­зықты өмір», «Ақылды әдет жеңбегі» сияқ­ты шебер, мықты өлеңдер кіреді. Ке­зін­де абайтанушы ғалым Қайым Мұха­мет­ханов түсінік жазып, жария еткен, бірақ жинаққа кірмеген. Неге? Сол баяғы үрку, секемдену әрі датасы, яғни жазылу мерзімі мәлімсіз болуы себеп болған. Екінші топқа екі, кейде үш өлең әу бас­та бір шығарма делініп басы бірік­тіріл­г­ен, сол қателік түзетілмей, трафаретті түр­де бір жинақтан екінші жинаққа кө­шіріліп келген өлеңдер кіреді. Абайдың «Бөтен елде бар болса» өлеңі – осының жарқын мысалы. Аталған өте ұзақ өлең мә­тінін тереңдеп тексеру, талдау кезінде оның бір емес, үш тақырыптан екендігі анық­талды. «Кеселді болып бітеді, Жақ­сыға біткен жақындар» деп басталатын ортаңғы бөлігінде – Абай ағасы Тәңір­бердіні сынға алған (бұл ол күнде алақанға салғандай аян жайт-тұғын). Сол себептен Кәкітай, Тұрағұл оны екі өлең арасына сыналап салған. Жасырып жапқан, бүр­кемелеген түрі ғой. Әрине, үш өлеңнің ара­жігін ашып, бөлектеуімізге тура келді. Үшінші топта – әу баста аударма делі­ніп, сол қателік трафаретті түрде бір жи­нақтан екінші жинаққа көшіріліп келген өлеңдер. Мысалға «Есек» деген мысал өлең әлі күнге аударма делінеді. Шындығында, ондай туынды орыс поэзиясында жоқ. Де­мек, ол – Абайдың төл туындысы. «Ла­шын мен Шымшық» деген кейіннен та­былған мысал өлең де өзінікі. Жаңағы «Есек» пен екеуін Абай 1880-1881 жылдары Крыловқа еліктеп жазғаны шүбәсіз. Енді «Онегиннің өлердегі сөзі» және «Жү­регімді қан қылды» деген жырларға ке­лейік. Алдыңғысы – Абай Онегинге ақырғы сөз беріп, оған өлім тілеткен өлең. Өлең аударма емес, неге десеңіз, Пушкин жазған «Евгений Онегин» романында Онегиннің өзіне өлім тілегені туралы ешқандай сөз жоқ. Кейінгісі – Лермон­тов­тың «Ал, сенейін, сенейін» деген өлеңінің соңғы екі шумағының еркін аудармасы. Түп­нұсқамен тек сарыны ғана ұқсас. Абай оны еркін аударып қана қоймай, өз жа­ны­нан бір шумақ қосып байытқан. Міне, осы үш шумақты Кәкітай Абайдың төл өлең­деріне қосқан. Әділеттілік пе? Әділеттілік. Байронның «В альбом» деген өлеңі бойынша Лермонтовтың өзі де осы аттас өлең жазған. Бірақ Лермонтовтікі аударма емес, Байрон тектес, сонан туған үлгі деп саналған. Тұп-тура сол сияқты, жаңағы үш шумақ мазмұны – Абайдың өз өмірі, жеке басының қасіреті. «Көңілдің күйі тағы да» деген он жол өлеңді де Лер­мон­товтікі деп келдік. Негізі, еркін аударма әрі: Жанымның жарық жұлдызы, Жамандық күнде жарымсың. Сөз болсын есті әр сөзі, Кейінгіге қалынсын, – деген соңғы қорытынды шумақты Абай өз жанынан қосқан. Осы он жол өлең­ді Мұх­тар Әуезов Абайдың төл туын­дысы ретінде 1945 жылғы 100 жылдық тойында жасаған баяндамасында кел­тіреді. Мұхаң өлең жайында былай дейді: «Бұл анық келе­шек­тің ыстық, мейірлі кү­нін жоқтаған, кейін­гіге сырын ашқан ұлы ақынның арыздасу сөзі, соңғы бір өсиеті еді» (М. Әуезов. Шығ. 50 томдық толық жина­ғы. – Алматы. – 2014 жыл. 44-том. – 24 бет). Төртінші топта – көпшілікке беймәлім, ғылыми айналымға кешірек түскен туын­дылар. Олардың ең ірісі – «Жаңа закон» өлеңі. Өзгелері көлемі үш шумақтан аспай­тын шағын өлеңдер. Мысалға «Ой жүгіртіп қара­шы, Мағаш бала» деп басталатын қос шумақты семейлік ғалым Амантай Исин 1997 жылы Абай музейі қорынан, ал «Тоқ, татуды сыйламай» деп басталатын төрт жол­ды тараздық ізденуші Әлімбай Най­забаев Шәкәрімнің мақаласынан тауып алып, ғылыми айналымға қосты. Сол сияқ­ты Абай музейі қорынан алынған «Күнәйім көп Иллаһи» өлеңінің орны ерекше. Себебі ол Абайдың өлер шағында айтқаны. Айтпақшы, естелік арқылы жеткен «Тағат деген не тағат Хақ жолында» деген бір ауыз өлең де бар. Ол да мені қайтіп ұмы­та­­сың дегендей жадыңда жатталып қала­тын құнды дүние. Қорыта келгенде, Абай мұрасы жиыр­ма шақты өлеңге толықты. Өзімнің байқағаным, әдебиетші қауым Мұхтар Әуезовтің 1940 жылғы шағын мақаласын басшылыққа алады, соны қал­қан етеді. Бірақ ол заман мен бұл заман бір емес, қарақтар. Соғысқа дейін Абайдың кө­зін көрген, өлеңдерін жатқа білетін көне көздер, иә, көп-тін. Сол могиканның соңғы тұяғы 1951 жылы Абайдың бес-алты өлеңін Қайым Мұхаметханов қолына та­быстаған Мәди Тастамбеков деген ақсақал болды. Сонан бері өткен жетпіс жылдай уақытта «міне, Абай өлеңі» деп тапсырған кісің кәне? Ондай адам болды ма? Жоқ, болған жоқ. Сондықтан сәл-пәл сезікті көрінсе: «Абайдікі емес!» деп ат-тонды ала қашуға асықпайық. Қолда бардың қадірін білейік. Сондай-ақ өлеңнің өзегі, идеясына емес, түрі мен ұйқасына ба­сымдық беруге үйреткен Кеңестік цен­зура машығынан айығатын уақыт та жет­кен сияқты. Айта өтері, былтыр Абайдың жаңа үл­гідегі екі томдық толық жинағы дайын­далып, жүз данасы баспадан шықты. Жи­нақтың басты ерекшелігі – Абай мұрасы алғаш рет Кеңестік шаблон мен цензурадан толықтай арылды. Абайдың төл өлеңдері екі томдықтың бірінші томында жекелей топталды. Әрбір өлеңге түсінік беріліп, әр тұрғыдан дәйек-деректер келтірілді (ілкіде қысқа ғана шолу жасаумен шектелген се­бебім сол). Жоғарыда сөз болған жиырма шақты өлең­дерге қатысты мен атқарған іс-шара­лар – олардың дәлді датасы мен туылу тарихын анықтау болды. Сөйтіп, олардың баршасы өздерінің заңды орнын тапты. Енді «жазылған жылы белгісіз» дейтін шы­ғарма Абайда қалған жоқ, ағайын. Қорытынды: Абай мұрасы – халықтың тәр­бие құралы, оны таныту –қоғам санасы серпін алуының кепілі. Бұл мәселеге атүсті қа­раудың салдары ауыр, сондықтан мем­лекет тарапынан нақтылы қадамдар жа­салуы тиіс! Неге десеңіз, рухани жаңғыру сонда ғана іске аспақ, әйтпесе жоқ.  

 Асан ОМАРОВ,

зерттеуші.

Серіктес жаңалықтары