Адамзаттың ақыны

Абайдың шығысын қаншалықты зерттеуге талпынсақ та, кемеңгердің діни көзқарасына терең талдау жасамайынша көп нәрсені түсіне алмаймыз. Әсіресе, мұндай ықылас еліміз егемендік алып, атеистік санадан арылып, өз ділімізге қайта оралуға байланысты туған ниетке орай күшейіп отыр. Біздіңше алдағы уақытта Абайдың шығысына, кемелденген кезінде жазған жырларына, артында қалдырған қара сөздеріне қарап-ақ, оның сопылықтан алыс жүрмегеніне тоқтасақ керек-ті. Сопылық дүниетаным – Абай поэ­зия­сы­ның қиян шыңының ұшар басы. Ендігі жерде Абайдың биігінен көлеңке із­де­мей, оның «шығысын» түсінетін, сол шың­ның асқарын сезінетін оқырмандарды тәр­бие­леген жөн болар. Абайдың шығысы сонда ға­на ашыла түседі. Оны тану үшін әуелі ис­лам­ның жауһары – сопылықты, сол арқылы мы­на жаратылысты сопыларша түсінуге те­реңдей бастаймыз. Сонда ғана Абаймен үн­десіп, ол айтқан әр сөздің мағынасына үңі­ліп, қабылдай аламыз. Белгілі ғалым Мекемтас Мырзахметұлы сопылық ілім негізіндегі дүниетаным Түр­кістан өлкесінде ІХ-ХІІІ ғасырлар ара­лы­ғында жанданып, кең өріс ала бастағанын ай­тады. Ғалым Насафидің «Қожа Ахмет Ясауи» еңбегін мысалға алып «...сопылық ағым, дәуріштер пайғамбарлар заманында-ақ өмірге келген» деген пікірді алға тартады. Суфизмнің қалай пайда болып, ислам әле­міне тарала бастауын ғасырлармен жіктеп тал­даған, ирандық лингвист, ТеҺран уни­вер­ситетінің профессоры Али Акбар Деххода, (1879-1959) ислам туын желбіреткен пай­ғам­­барымыз (с.ғ.с) дәуіріндегі ислам дінінің шы­рағы жанған алғашқы жылдарында со­пылық туралы сөз де болмағанын айтады. Ра­сында да одан кейінгі билік құрған саха­ба­лар Әбу-Бәкір мен Омар кезеңінде ислам шекарасын кеңейтіп, жорықтармен өткен жылдары дін туралы басқа пікір болуы мүм­кін емес-ті. Одан кейінгі төртінші халиф Ос­ман Әбу Тәліб кезінде түрлі діни идея­лар­ды дамытуға мүмкіндік ашылған заман туады дейді. Исламның алғашқы ғасырында мұсылмандар арасында айтарлықтай пікір алшақтығы болмағанын тілге тиек еткен Али Акбар Деххода өз еңбегінде мынаны ай­тады. «Суфий избирал уединенный образ жиз­ни, для того чтобы предаться целиком изу­чению айатов Корана и рассказов о пос­лан­нике Аллаха (дбА), чтобы посредством непрерывного чтения молитв и повторения хором имени Аллаха заслужить Его благо­во­ление. И между суфиями и остальными мус­­лимами была лишь одна разница, что су­фии придавали некоторым идеям большее зна­чение, как, например зикру (т.е. непре­рыв­ному произнесению хором фразы «Нет Бога, кроме Аллаха»), и это для них имело зна­чение не меньшее, чем совершение обя­зательной обрядовой молитвы салат; также они придавали большое значение упованию ( تو كل ) и возложению надежд на Аллаха в та­­кой мере, что иные из них усилия раздо­быть еду и поиски лекарств от болезней счи­тали противоречащим упованию на Аллаха». Мақаламызда сопылықтың даму та­ри­­хын түгелімен талдауды мақсат ет­педік, ол туралы Тримингэм Дж. С. «Су­фийс­кие ор­дены в исламе». М., 1989, с. 17-36; 114-129) кітабынан, «Суфизм в контексте му­сульманской культуры» ( 1990 г, М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989) жинағынан таныстық. Бертінде жарық көрген қазақ ғалымдары Досай Кенжетай мен Назира Нұртазина еңбектерінде де бұл мә­селе жан-жақты талданған. Бұл еңбек­тер­дің маңыздылығы сол сопылық ағым туралы егжей-тегжейлі түсіндіріліп, оның пайда болуы­нан бастап ілімді алып келген алғашқы со­пылардың мұрасы туралы жақсы айты­лады. VІІ ғасырлардағы ілімнің дамуындағы күрделі белесті Тримингэм Дж. С. «Суфийские ордены в исламе» деген мақаласында кеңірек тү­сіндіреді. Осы кезеңде ханакалар ашылып, ол қоғамның маңызды орталығына айна­ла­ды, «шейх – муршид» беделі артып, алдың­ғылары мемлекеттік қызмет есебінде жүріп, қоғамның сыйлы адамдарына айналғанын білеміз. Тақырыбымыздан тым алыстап кетпеу үшін, Али Акбар Дехходаның зерт­теуіндегі мына деректеріне назар аударалық. Ол, хижраның V ғасырындағы сопылық ағым­ның ерекшеліктерін баяндай келе бы­лай деп жазады: «в V в.х. началось проник­но­вение суфийских идей в поэзию, и оно росло с каждым днем и углублялось, так что в VI–VIII вв.х. редко встретишь поэта, ко­то­рый не увлекался бы суфизмом». (Хижра бойын­ша V ғасырда сопылық идеялардың поэ­зияға енуі басталды және ол күн сайын кү­шейе түсіп, сондықтан да, хижра бойынша VІ-VІІІ ғасырларда сопылықпен әуестенбеген ақын­ды өте сирек кездестіруге болады). Осы ғасырларда жас Абай әруағынан ме­­дет сұрап, аттарын тізбелеп айт­қан шайырлар өлең жазу өлшемімен пайда бо­лып, өздерінен кейін сан ғасырда, адам­зат­тың әр тілінде назиралап насихатталатын мол мұрасын қалдырады. «Исламдық Шығыстың әдебиетінде, әсі­ре­се араб пен парсы әдебиетінде дін фи­ло­со­фиясы бірқыдыру орын алады. Әбуғали-си­на, имам Ғазали, имам Фараби, ибн-Ғарби, ибн-Тәймия сияқты мұсылман ғалымдары ис­лам дінінің философиясы туралы бір­сы­пыра кітаптар жазған. XIX ғасырда Россия­да­ғы мұсылмандар арасынан шыққан Шаһа­буддин Маржани да дін философиясымен шұғыл­данған. Абай осылардың бәрін оқыған да және жақсы түсінген. Араб пен парсы ті­лін жақсы білгендігі және сол тілдерде жа­зылған ислам дінінің теориясы және прак­ти­касы туралы кітаптарды оқығаны Абай­дың шығармаларынан көрініп қалып отыра­ды» деп Сәбит Мұқанов та айтқан. Философия ғылымдарының докторы Досай Кенжетай, «Абай мұрасы – қа­зақ діни танымының айнасы» деген мақала­сын­да Абай дүниетанымын қазақ мұсылман­дық түсінігінің ерекшеліктері мен болмысын кескіндейтін көрсеткіш ретінде бағалайды: «Ол – ислам діні жолында таза имандылықты уағыз­даған хакім. Ал жалпы түркі әлемі се­кіл­ді қазақ мұсылмандығының ерекшелігі со­пылық дүниетаным болатын. Бірақ Абай та­риқат жолына түскен суфи емес, ол – со­пылық дүниетанымдық ойлау жүйесі арқы­лы өз қоғамын бақытқа жеткізу жолын із­де­ген, халқына жөн көрсеткен дана, хакім». Ғалымның айтқанына алып-қосары­мыз осы ілімді саралай отырып, ақын оны түйсігіне ілді, өз дүниетанымымен қоры­тып, оны «абайша» жырлады. Біздіңше, бұл ұстаным Абай өміріне негіз болды. Оның бір дәлелі Кәкім Ысқақұлының мына сөздері: «Әсі­ресе, ыхтихадқа бек махкәм еді. Не іс қыл­­са да, не насихат айтса да, мынау құдай­шы­лыққа жөн, бүйтсе адамдыққа жөн деуші еді». «Ғибадаттың ең үлкені: көңілдің таза­лығы, адам баласына жаны ашырлық» деп, сыртымен сопысынып, тақуасынған кісіні қат­ты ұнатпаушы еді. «Мұндай адамдар ха­лық үшін ғибадат қылады, хақлықпен, шын кө­кірегі емес, қара жұртқа құрметті болмақ­тан басқасы жоқ», – деп еске алады Кәкім Ысқақұлы. Хәкім 38-ші сөзінде, сопыларды да сы­найды. «Бұл заманның молдалары ха­кім атына дұшпан болады. Бұлары білім­сіздік, бәлки, бұзық фиғыл, әл-инсан ғәдду ләма жәһилгә хисап. Олардың шәкірттерінің кө­бі біраз ғарап-парсыдан тіл үйренсе, бірлі-жарым болымсыз сөз бахас үйренсе, соған мәз болып, өзіне өзгешелік беремін деп әуре бо­лып, жұртқа пайдасы тимек түгіл, түрлі-түр­лі зарарлар хасил қылады «һай-һой!» ме­нен, мақтанменен қауымды адастырып бі­тіреді. Бұлардың көбі әншейін жәһил түгіл, жәһиләләр кібік талап болса, қайда хақ сөз­дер келсе, қазір нысапқа қайтсын һәм ғиб­раттансын. Рас сөзге ор қазып, тор жасамақ не деген нысап, құр өзімшілдік һәм әр өзім­шіл­дік – адам баласын бұзатын фиғыл. Рас­тың бір аты – хақ, хақтың бір аты – Алла, бұ­ған қарсы қаруласқанша, мұны ұғып, ға­да­ләтпен тәптештеуге керек». Осындай ойының басында: «Қиянат – хақиқат пен растықтың дұшпаны. Дұшпаны арқылы шақыртқанға дос келе ме? Көңілде өзге махаббат тұрғанда, хақлықты тап­пайды. Адамның ғылымы, білімі хақи­қат­қа, растыққа құмар болып, әрнәрсенің тү­бін, хикметін білмекке ынтықтықпенен та­былады. Ол – Алланың ғылымы емес, һәм­ма­ны білетұғын ғылымға ынтықтық, өзі де адамға өзіндік ғылым береді. Оның үшін ол Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым – Алланың бір сипаты, ол – хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр. Болмаса мал тап­пақ, мақтан таппақ, ғиззат-құрмет тап­пақ секілді нәрселердің махаббатымен ғы­лым-білімнің хақиқаты табылмайды», деп тол­ғанады. Ақынның сөзін тыңдай отырып, «ғы­лым мен білімнің» айналасынан ориф­тер­дің (ғұламалар) іліміне бастайтын жолды із­деді ме деп те қаламыз. Ойымызға: Ойға түстім, толғандым, Өз мінімді қолға алдым. Мінезіме көз салдым, Тексеруге ойландым. Өзіме өзім жақпадым, Енді қайда сыя алдым? Қалап алған көп мінез, Қалайша қылып тыя алдым? Бойдағы мінді санасам, Тау-тасынан аз емес. Жүрегімді байқасам, Инедейін таза емес. Аршып алып тастауға, Апандағы саз емес. Бәрі болды өзімнен, Тәңірім салған наз емес...» өлеңі түседі. Осы ретте сопылықтың ірі тұлғалары, ұлы ғұлама Жунайд Бағдадиидан жет­кен мына тәмсіл еске түседі. Одан «Алла­ға жету қанша жер?» деп сұрағанда, «екі қа­дам, біріншісі өзіңнен өтуің, екіншісі Аллаға же­туің» деген екен. Жүздеген ғасыр бұрын са­­лынған, гүлденіп-күйреген кезеңнен де өт­к­ен, сонда да сәулесін шашып ілімі қазақ са­харасына да жеткен сопылыққа бастайтын бұл қос қадамның бірінен Абайдың атта­ма­ғаны анық. Ақынның қайшылықты сөз­дері­нің бірі 38-ші сөзі Абайдың орта жолда, таң­дау жасай алмай абдыраған хәлінен туын­даған деуге болады. Олай деуімізге негіз бар. Оны Досай Кенжетай болса, «Абайдың дәуірін­де сопылық жол әбден тозығы жетіп, өзінің таза рухынан алыстап, кім көрінгеннің құра­лына айналып, дін қоғамды ыдыратудың саясатына айналған болатын» деп жазады атал­мыш мақаласында. Ендеше осы қалпындағы сопылық жол­дың сарқыншағын сынауға Абай­дың да қақысы бар. Мекемтас Мырзахметұлы «ақын шығармашылығында, оның дүние­та­нымында суфизмнің белгілі дәрежеде белгі бе­дерлері болған ба немесе өзіндік суфизм жө­нінде пікір танымы бар ма?» дегенде «со­пы­лық әдебиеттің белгісі мен дүниетанымы­ның көріністері де байқалатын тұстары бар­­­­­­шылық» деп жауап береді. Ғалым жас кезінде жазған үш өлеңіне қоса, 1902 жылы кемелденген кезінде жаз­ған «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп ата­латын атақты өлеңінде көрініс берген үш сүю немес иманигүл мәселесі кездейсоқ құ­былыс болмаса керек-ті» дейді. Оқырманның есіне сала кетелік: «Осы үш сүю болады иманы гүл, Иманның асылы үш деп сен тахқиқ біл, Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ, Басты байла жолына, малың түгіл...» Мақалада ғалым Абайдың суфизмге қарым-қатынасын камили-инсани, то­­лық адам жайлы ой толғаныстарымен жа­­­қындатады. «Исламият әлеміндегі «әл-ин­са ал камил» мәселесін мораль философия­сы не­­гізінде қалыптастырған әрі осы ілім сала­сын ғасырлар бойы насихаттап, дамыту­шы­лар да сопылық әдебиет өкілдері болатын» дей­ді. Абайдың шығармасынан сопы-шайыр­лары­ның ізіне түскендер, міндетті түрде сол ақын­ның шығармаларынан үлгі алды деп айтып жатады. Оның себебі де бар. Мұхтар Әуе­зов кезінде «Оған тілдері түсінікті болған соң Низами, Науаи көп әсер етті. … Өзіне ең жа­қын ұстаз етіп классик Науаи шығар­ма­лары­нан үлгі іздейді» деген сөзінің ықпалы да болуы мүмкін. Алайда ақын шығарма­шы­лы­ғын, оның аудармаларын оқи келе Абай­дың өзіндік үні, өзі салған жолымен асыл мұра­ға қосқан үлесі де барын аңғарамыз. Мұн­дай ойды нықтаған, профессор Сейіт Қас­қабасовтың зерттеуі Абайға басқа қыр­мен қарап, оның шығармашылығының әлеуе­тін бір дастанының көлемінде зерттеп, ба­ғасын береді. «Шығыста Фирдоуси, Низами, Джами, Науаи: Батыста Лампрехт, Ламберу, Бернэ, Ша­­тильонский, Шамиссо: ал Ресейде Жу­ковский жырлаған Ескендір Абайды да қы­зық­тырған. Сөйтіп, ол «Ескендір» поэмасын жа­зып, әлемдік «Ескендір-намаға» өзіндік үле­сін қосқан». Профессор ағамыз Ескен­дір­дің образы мен жырдың сюжетіне қысқаша шолу жасай келе, «Абайдың «Ескендір» поэ­ма­сының сюжеттік түп-төркінін» табады да, Абай­дың нағыз ұлыларға лайық диапазо­ны­на көзі жеткенін айтады. «Ол орта ғасырлар­да­ғы Шығыстың да, Батыстың да ұлы клас­сиктерін білумен бірге көне дәуірдің жазба ескерткіштерін және жаңа замандағы аса көр­некті ақын-жазушылардың творчество­сын, бүкіл болмысын жақсы таныған» дейді. Бұл пікір біздерді Абайды сопы-шайыр­­­лар дүниетанымына шегеле­мей, өзін­дік биігін анықтауға, өзіндік дауы­сын естуге ба­ғыттайды. Десе де, сопы-шайыр­лардың та­биғатымен біртуыс, үндес ке­летін тұстары ба­сым. Оларды ортақ қа­зық­қа байлайтын, жал­пыадамзаттық құндылық, толық адам кел­беті, иманигүлмен қауышатын Алланы сүю, барша адамзатты үлкен жүрегімен бауы­ры­­­­на басу, әділеттілікті сүю. Абайдың осы бір әдемі сөзін еңбегін атап жазған ислам­тану­­шы Қайрат Жолдыбайұлы «Шынды­ғын­да, иман ақиқаты осы үш махаббаттан та­рай­­ды десек, артық айтқандық емес. Кейбір ға­­лымдардың Абай өлеңдерін қолжазбадан оқы­­ғанда бұл сөзді «имани гүл» – «толық адам» деп транслитерациялаған дұрыс деген пі­­­­кірі де осыны аңғартса керек. Демек, «Имани гүл» бұл кемел иманға айтылған сөз. Расында да, «Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз қол емес. Ынталы жүрек, шын көңіл, Өзгесі хаққа жол емес» деген жолдары кәміл иманның да, сопылардың махаббаты да ақынның өзінің дауысы да естіліп тұрған жоқ па?! «Басты байла жолына, малың түгіл» деген ақын осы жолда адамзаттың қадірін кетіре­тін жаман әдеттерден аластау, жақсы мен жа­манның арасын көрсетіп, Жаратқанның тура жолына бағыттау міндетін еріксіз мой­нына алған тұлға. Абай бұл жолға үлкен жүрекпен ғана емес жоғары біліммен келді. Ұшқыр ойымен жал­пы жаратылыстың құпиясын тануға тал­пынған жан, осы әлемнің мағынасы бо­лып табылатын, жалпыадамзаттық құнд­ы­лық­тарды жәйдан жәй насихаттамасы анық. Аты атап тұрғандай, жалпыадамзаттық құн­­­­ды­­лықтар деп кең мағынасымен алғанда бұл адам­зат баласының нәсілі мен ұлтына, әлеу­меттік жағдайы мен саяси-діни тіпті мә­дениетіне де қатысы жоқ, уақытпен шектеспейтін, тұрған жерімен қатынасы да аз, адамның жасы мен білігіне де байланысты емес игіліктерді қамтиды. Сол себепті де жалпыадамзаттық игілік, құндылықтар болып қала беретіні сондықтан. Ол атақты Сократ, Аристотельдерден бастау алған. Бер­тін­де Қытай, Еуропаның ғалымдары бас қа­­тырып, сан мен санатын өзгертіп, әлі де бір ұстанымға келмегені белгілі. Өйткені адам баласының сан қырлы аспектілерін са­­­­­на­малай келе ортақ тұстарын табу, бір тоқ­­тамға келу әрине күрделі нәрсе. Біздерде осы себепті жалпыадамзаттық құндылықтар­ды діннің мәңгілік сәулесінде қарап, талда­ғы­мыз келді. Ислам әлемінде өскен, мұсыл­ман­шы­лық­ты жақсы меңгерген Абайдың бас­қа діндерге қатысты дүниетанымын біл­мек болғанымызда, Абайдың туысы мен өмірі деп аталған, Абай өмірбаянының ал­ғаш­қы нұсқасына (1927-1933) үңілейік. Абай өз дінін өз сенімін адаспай тапқан ақын. Бірде Семейге келген миссионермен пікір алысқан Абайдың сөзі былайша өрбіп: «Содан кейін Абай христиан дінінің нанымы бойынша «үш жүзді Құдай» ұғымға қарсы дау айтады. «Бірлігіне үш жүзді болу сыя ма, сол үш сипат бір жүзінде болса құдайлығына көп бола ма?» десе керек. Осы жиында Се­мей­дің көп поптары Абаймен дауласпақ бол­ған кезінде миссионер Сергей «Сендер қойың­дар, Ыбырайым Құнанбаев сендердің тісің бататын кісі емес» деген екен. Біздердің жалпы адамзаттық құны­лық­тардың қайнар көзі туралы айт­қа­нымызда, неге әріден алып отырмыз? Жо­­ғарыда айттық, профессор Сейіт Қасқаба­сов Науаидің Ескендір-намасы мен ақынның Ескен­дірін, сонымен бірге сол кезеңдегі қис­­­салардың сюжеттік желісін салыстыра оты­рып, бірінде бар, бірінде жоқ ком­по­нент­тердің дереккөздерін салыстырған. Ақырын­да «Жоғарыда айтқан, үшінші, яғни жұмаққа тап болып, сыйға адамның бас сүйегін алған Ес­кендір туралы баяндайтын сюжеттің тари­хы қандай деген сауалға келсек, ол ежелгі дәуір­дің аса құнды ескерткіштерінің бірі – «Тал­муд» кітабына апарады» деген байлам жа­сайды. Әрине, Абайға бұл дүниелер еуропа ау­­­­­дармашылары арқылы жетсе де, ол өз дүниетанымы мен талғамына қарай өзі­нің нұсқасын алып шыққанын түсінеміз. Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас. Көп кітап келді Алладан, оның төрті Алланы танытуға сөз айырмас… Распенен таласпа мүмин болсаң, Ойла, айттым, адамдық атын жойма! Әрине, дін адамзатттың асыл қазына­сы болса, сол құндылықтарды дәріп­теу­­­ші ақын мен өлеңі болуы заңды нәрсе. Адам­­­­­­­­шылықты жырлаған Абайға дейін де қа­­зақ әдебиетінің төрінен орын алған жар­қын жұлдыздары да талантты замандастары да болды. Саралап көз жүгіртсек, қазақтың тарихи әдебиетінің сарыны да негізінен діни сарындағы насихат, нақыл сөзге құрылғанын байқаймыз Абайдың да өз өлеңдерінің де алтын арқауы ой толғамдары нақыл сөздерге құралған. Қажым Жұмалиев оны жақсы танып «Абай өзінің әлеуметтік өміріндегі ро­лін жақсы түсінді. Ол өзін өз кезінің ақы­ны ғана емес, ұстазы деп білді. Сондықтан ол өмірдің барлық саласынан, жұртының бүгінгісінен де келешектегісіне де сабақ беруді адамдық борышым деп ұқты» деп жа­зады. Абайды басқаларынан шоқтығын биік­тетіп тұратын осы ұстанымы деуге бо­ла­ды. Осындай терең білім мен ақындық биік талғаммен адамзатқа ортақ құндылық­тарды өлеңіне арқау етіп оны насихаттап қана қоймайды, өлеңімен халқының көзін ашып, түзеуге ден қоюы дер едік. Абай өзі тоқтаған ислам дінінде Алланың сипатын Құранның 112-ші Ықылас сүресінде бы­лай­ша береді: «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын. (Мұхаммед Ғ.С. оларға) айт: Ол Алла, біреу ақ. Алла мұңсыз. (Әр нәрсе оған мұқтаж) Ол тумады да, туыл­мады. Әрі оған ешкім тең емес». Егер Алла­ның 99 көркем есіміне көз жіберсек, онда Адам­затқа өсиет етілген осы қасиеттерді та­ни­мыз. Асыл дінімізде топырақтан жарал­ған адам баласы Алланың құлы және оған жарат­қан ерік-жігер, іс-әрекетті таңдау қабі­леті мен сенім берді. Адам бойындағы асыл істі көрсетіп, не нәр­седен қашық болып, қанағат, рақым, өнер-білім үйреніп, талап, еңбек терең ой деп бес қазына істі айтып, адам болам деген­ге үлгілі өсиетін айтқан Абай осы ойды көз­деді. Барша адамзаттың жанын арашалауға асық­ты. Бү­гінде ақын есімін ұлықтатқанда жадымызда Абайдың осы ұлық қызметі тұра­ды. Мойын­дай­мыз, танимыз, үлгі ала­мыз, жырымен жүре­гімізді тазалаймыз, осы­­лайша Жарат­қан­ға жақындауға тыры­са­мыз. Абайдың ұлық­тығы да осында жатқан­дай. Өйткені Абай ілімі, Абай жолы «алды тар, арты соқпақ» мына заманда жер бе­тіндегі жамандықпен күресіп, ізгіліктің отын жағып әлемді құтқаруда рухани қаруы­мызға айналуы тиіс. Осы жолды өсиеттеген Абай қазақты адамзаттық құндылықтардың игілігінде өмір сүріп, өркендеу жолында бағ­даршамымызға айналмақ. Абайтану ғылымы осымен де құнды.

Серіктес жаңалықтары