2218
Айбергеновтің жары
Айбергеновтің жары
Танысу
1986 жыл. Мектеп бітіріп, оқуға тапсыру үшін Алматыға баратын болып, жолға жиналып жатырмын. Көңілім алып-ұшып, бір орында тұра алмаймын. Уақыт өтпейтін секілді.
–Ассалаумағалейкум. Кітаптан басымды көтеріп жалт қарасам, үйге Далдыбай ағам мен Әрепбай ағам кіріп келе жатыр екен. Далдыбай – әкемнің жақын інісі, ал Әрепбай – Далдыбайдың туған қайын ағасы, біздің Қоңырат ауданынан шығатын «Жеңіс байрағы» газетінің тілшісі. Төлеген Айбергеновтің ең жақын досы болған Әрепбай ағам келгенде біздің үйдің іші толып кететін.
– Уай, құда, қош келдің! Мақтап жүреді екенсіңдер, қазір тамақ та пісіп қалды-ау деймін. Шай алыңдар. Әкем кілт көңілденді.
– Мына Бауыржанға жол болсын айта келдік,– деді Әрепбай ағам кеңкілдей күліп. Мен кәдімгідей қомпаңдап қалдым. Далдыбай ағам қулана көз қысып қойды. Ендігі әңгіме Алматы, Төлеген ағама ауысты. Ақынның елге келген сапарында сұлу шаһар туралы досына айтқан әңгімелерін ықыластана тыңдап отырмын. Арасында: «Шіркін, мен де Алматыдан келіп, Сыдық, Болаттарға әңгіме айтып отырсам ғой...» деп армандап қоямын.
– Баукен, – деді Әрепбай ағам кетер кезде маған бұрылып, – мына хатты Үрниса жеңешеңе берерсің. Сыртына адресін, телефонын жазып қойдым. Ұялма, хабарлас, ол – өте жақсы адам!
Үрниса! Аты ерекше екен. Басыма бірінші келген ой – осы.
Ертеңіне Ілия, Ұлбосын, Клара есімді үш кластасыммен бірге жолға шықтық. Жолбасшымыз – мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берген, Ұлбосын мен Ілияның ағасы Сәрсенбай ағай. Ұшаққа билет болмай, Нөкістен Ташкентке, Ташкенттен Алматыға пойызбен келдік. Сол пойыздың ішінде келе жатып, әлгі хат есіме түсті. Әрепбай ағам айтпаса да, хаттың мен туралы екенін түйсігіммен сездім. Ашып, оқығым келді. «Қой, ұят болады...» дейді бір ойым. «Онда тұрған не бар, қайта желімдеп қоя салмайсың ба?» – дейді тағы бір ой кимелеп. Ақыры сол иығымдағы періштем жеңіп, аштым.
— «Үрниса! – депті ағам амандық-саулықтан кейін. – Мынау Төлеген ағасы секілді шайыр боламын деп талаптанып жүрген бала. Оқуға түсуіне көмектесерсің». Біздің ауыл ақынды шайыр дейді. Хатты оқып болып, екіұдай сезімде болдым. Бір жағынан ішім жылып тұр. Екінші жағынан сәбет оқушысы, республикалық олимпиаданың жеңімпазы үшін біреуге «оқуға түсір» деп өтініш айтқан ыңғайсыз емес пе?! Оның үстіне, жеңгей қалай қарайды? «А, мен сені сәлем беруге келген екен десем...» десе, өлім ғой... Жоқ, болмайды. «Бұл хатты оқуға түскеннен кейін апарып беремін». Осы ойға бекідім.
Сол жылы оқуға түсе алмадым. Сәрсенбай ағай мен қыздар ертерек кетіп қалған болатын. «Құлап қалғасын» Төлеген ағамның үйіне баруға мүлдем құлқым болған жоқ. Хат өзіммен бірге ауылға «қайтты». Ол туралы Әрепбай ағам келіп сұраған сәтте бір-ақ білген әкем аузын толтырып бір-ақ боқтады: «Өй, жатырына тартып кеткен әкеңнің аузын... жасық неме...».
1989 жылы әскерден келіп, тағы Алматы астым. Сол КазГУ-ге келіп тұрмын. Әрине, бұл кезде хат жоқ, бірақ үйдің адресі мен телефон нөмірін жатқа білемін. Бірақ қоңыраулатуға ішімдегі бірдеңе жібермейді. Бұл жолы да тоңқалаң астым. Алматы станок жасаушылар зауытында жұмыс істеп жүрмін. Төлеген ағамның өлеңдерін жатқа соғамын. Кейде тіпті өзі секілді жоғарыдан төменге, төменнен жоғарыға қарап оқимын. Бірақ оқуға түспей тұрып, ақынның үйіне бару ұят секілді.
Келесі жылы оқуға түскеннен кейін де звондауға батылым бармай жүрді. Бір күні өзімді жеңіп, автоматқа жеттім-ау, әйтеуір.
– Алло. Әйел адамның дауысы. Үрниса жеңешем болуы керек.
–Алло, Төлеген ағамның үйі ме екен? Сұрағымның түрін қара. Иегіме ие бола алмай қалдым. Сартылдап тұр.
– Иә, Төлеген ағаңның үйі. Трубканың ар жағындағы дауыс жып-жылы екен.
– Мен Қоңыраттан келіп ем... Студентпін... Сізге сәлем берейін деп... Тура біреу қуып келе жатқандай сартылдатып жатырмын. Жеңешем күліп жіберді:
– Ой, айналайын, үйге келе ғой. Адрес...
–Білемін.
Жеңешем есікті ашып қойып, күтіп отыр екен.
– Ой, гүл алып не істейін деп ең, өзің студентсің. Ал төрлет. Қоңыраттанмын дедің бе?
– Иә. «Ленинизм» кеңшарынанмын. Бұрынғы «Авангард», жолдың мына жағы. Нақтылап жатқаным, біздің кеңшар кейін, 70-жылдары құрылған.
– Онда кімнің баласысың?
– Бабажанның. Жеңешем иығын көтерді. Танымаймын дегені. Онысы рас. Менің аталарымды өкімет балық шаруашылығын дамыту керек деген сылтаумен Мойнақ ауданына «жер аударып» жіберген. Ағайын арасына 70-жылдарда ғана келдік.
Әңгімеміз шай үстінде жалғасты. Әрепбай ағамды айтқанда жеңешемнің көзі жарқ ете қалды. Оның қарындасы Сұлудың менің жеңгем екенін естігенде тіпті мәз болды.
– Келін боп түсіп жатқан кезім ғой. Шымылдық ішінде отырмын, – деді сосын рахаттана күліп алып. – Қасымда сол кезде 9-сыныпта оқитын Сұлу бар. Салт бойынша жаңа түскен келін шымылдықтың ішінде де орамал жамылып отырады. Ылдым-жылдым қозғалып қалған адаммын ғой, отырып-отырып ішім пысты. Бір жағынан ұйқы қысып барады. Сосын Сұлуға: «Сен менің орныма отыра тұр, сәл мызғып алайын...» дедім. Көзім ілініп кетіпті. Бір кезде бетіме бірдеңе тарс ете қалды. Көзімді ашып қарасам, тақия. «Е, біреудің тақиясы түсіп кеткен екен ғой...» деп шымылдықтан асыра лақтырып жібердім де, қайта көзімді жұмдым. Бір кезде сыртта у-шу болып, бір топ келіншек шымылдық ішіне кіріп келді. Сөйтсем, тақия лақтыру елдің салты екен. Жас келіннің қасында отырғандар мұндайда тақияны толтырып, сырттағы адамға ұсынады екен. Жұғысты болсын деген ниет. Ал мен кері лақтырып жіберіппін. Ішке кіріп келгендер келіннің орнында отырған Сұлуды, қасында жантайып жатқан мені көріп, тіпті шошып кетті. Сол Сұлу ғой. Баласы нешеу дейсің? Құдай берген екен.
Тағы біраз әңгіме айттық. Ананы-мынаны сұрайды. Тіпті, ауылдың арасындағы жолдарға дейін жатқа біледі. Мен кейде жауап бере алмай дағдарып қаламын. Кейін ойласам, арада өткен ширек ғасырда жер бедері біраз өзгерген екен ғой. Ал жеңешем өз көкірегінде сақталған жобамен сұрайды. Менің білмей қалатыным содан екен.
Түсте барғаннан қас қарая бір-ақ шықтым. Жеңешем есіктің алдына дейін шығарып салды. Өзі де біраз жайтты еске алып, желпініп қалған секілді: «Айналайын, жиі келіп тұр. Біздің ауылдың баласысың ғой сен...». Төбем көкке сәл жетпей тұрды.
Шай үстіндегі әңгімелер
– Қазақжапқа шомыласыңдар ма? – деді бір күні жеңешем шай үстінде.
– Иә. Негізінен «Ленин жапқа» шомыламыз. Сосын Қазақжапқа келеміз.
– Е, ана жаңадан қазылған канал ғой. Ағаң «Ленин» мектебінде жұмыс істеді. Белесебетпен қатынады. Көктем, күзде әрі-бері өткенде Қазақжапқа қойып кететін. Мен мектепте көп тұрақтағам жоқ. Комсомол жұмысына ілініп, аз уақыттан соң аудандық комсомол комитетінің екінші хатшысы боп шыға келдім. Таңертең үйден көлікпен алып кетеді. Содан күні бойы мақта атыздарын аралаймыз. Қоңыратта құрылыс қарқынды жүріп жатқан кез. Жұмысшылардың дені – комсомолдар. Оларға да соғып, жігер беріп кетеміз. Ағаңа менің белсенділігім аса ұнамаған секілді. Достарына: «Өз елімде Оразалиеваның күйеуі ретінде танылатын болдым ғой...» деп күліп жүретін. Бір күні мектеп директоры мақта терімге шығасың дегенде талағы тарс айырылыпты. «Шықпаймын». «Неге?» «Мақта тере алмаймын». Онысы рас енді. Студент кезде де бекітілген норманы орындай алмай, мен екі адамның орнына жұмыс істейтінмін. Ол терілген мақтаны таситын.
Таңертең ұйқысынан оянар түрі жоқ. «Мақтаға бармайсың ба?, – десем, «Бармаймын дедім ғой...» деп әрі қарай аударылып түсті. Демек, райынан қайтпағаны. Белесебетке мініп, фартугімді алып, атызға беттедім. Бригадир мені көріп шошып кетті. Комсомол комитетінің екінші хатшысы күйеуінің орнына жұмысқа келеді деп ойламаған, сірә. Ал Тәшкеннің қызына мақта теру деген түк емес, кірісе беріп ем, ана кісі қоярда қоймай, үйіне алып кетті. Шай ішіп отырмыз. Түске таман шопыр жетті. Бірінші хатшы іздеп жатыр екен. Бардым.
– Қайда жүрсің?
– Төлегеннің орнына мақта теруге бардым.
– Өзі қайда?
– Үйде.
– Ол немене феодал ма, сонша? Айналайын-ау, жан-жағыңа қарасайшы, қазір ХХ ғасыр емес пе? Сосын сен басқа емес, комсомол комитетінің хатшысысың ғой. Күйеуімнің орнына жұмысқа бардым деген не сөз? Бірінші хатшы сабырлы адам еді, бірақ әбден күйсе керек, дауысы қатты шығып кетті.
– Аға, мен мұнда комсомол хатшысы болғаныммен, үйде әйелмін. Егер ініңізге сөзім жүретін болса, Тәшкенде алып қалар едім. Етегінен ұстап, еліңізге келдім. Енді соған бағынуға, ыңғайына жығылуға тиіспін. Сондықтан да мені жұмыстан босатыңыз.
– Жолдас Оразалиева, не айтып тұрғаныңызды білесіз бе? Бірінші хатшы енді ресми қалыпқа көшті.
– Білемін. Бірақ жұмыс деп күйеуімнен айырылатын жайым жоқ.
Бастығым айтары таусылғандай, басын шайқады. Мен де төмен қарап, үнсіз отырмын. Бір кезде хатшысын шақырды: «Маған дереу «Ленин» мектебінің директорын қос».
– Алло, ана Айбергенов Төлегенді бүгіннен бастап мақтадан босатыңдар. Білмеймін, ретін тап. Ар жағынан: «Жақсы, жақсы...» деген дауыс естіліп жатыр.
– Жұмысыңа бара бер, – деді сосын маған бұрылып. Кешке үйге келгесін Төлегенге айтсам: «Мен осылай болатынын біліп едім...» деп санын шапаттап, мәз болды.
– Қоңыраттан Сарыағашқа көшіп келгесін көп дос таптық, – деді жеңешем тағы бірде шай құйып отырып, – жиі бас қосамыз. Осындай кештерде әдемі әңгіме, ән айтылады. Сосын жұрт қолқалап, ағаңа өлең оқытады. Шынымды айтсам, маған бұл ұнамайтын. Олар күлкі қылып жүрген сияқты көрінетін. Бір күні оңашада өзіне ойымды айттым: «Төлеген, сенің мұғалім, кешкі мектептің директоры деген атың бар. Сол да жетпей ме? Жұрт кеу-кеулегенге қолыңды сілтеп, өлең оқисың келіп. Ақын деп сені мазақ қылып жүр...». «Е, шынымен ақын емеспін бе?». «Ақын дегеннің өлеңі газет-журналдарға шықпай ма екен? Солай болып, жұрт мойындап жатса, бір сәрі, осындағы азғантай топтың өтірік қолпаштағанына мәзсің. Енді өлең оқитын болсаң, сенімен бірге қонаққа бармаймын...». Бетіме ұзақ қарап, тұрып қалды, бірақ үндеген жоқ.
...Бір күні Шымкентке кетіп, ерекше көңілді оралды. Бір әнші қызды көріпті. Соның сұлулығын айтып, тауыса алар емес: «Үрниса, ана қызды көрсең бар ғой, тура сен де ғашық боласың. Әдемі ғой, әдемі. Шіркін, дауыс қандай...».
Жігіттер келе қалды. Аузының суы құрып, оларға да сол қыз туралы әңгіме айтып отыр...
Келгендер кеш тарап, ыдыс-аяқты жуып болғасын жатып қалдым. Алдында бала ауырып, ұйықтамағаным бар, қонақ күткенім бар, қатып қалыппын. Бір кезде ағаң оятады: «Үрниса, тұршы. Мен бір өлең жаздым, тыңдашы». «Қойшы, Төлеген, ертең оқырсың...». «Жо-жоқ, қазір тыңдашы...». Сүйретіліп әрең тұрдым. Пердемен бөлінген ауызғы бөлме есебіндегі жерге келдік. «Үрниса, кеше Шымкентте бір әдемі әнші қыз көрдім дедім ғой, соған арнап өлең жаздым...». Қаным басыма тепті. Ұйқым шайдай ашылды. «Мен ғой мұның баласын бағамын, қонағын күтемін. Ал бұл...». Басымды кілт көтеріп, жүзіне қарадым да, тілімді тістей қойдым. Көзі от шашып, шабыттанып тұр. Маған әйелі емес, сырлас досы, оқырманы сияқты қарап тұрғанын ұқтым. «Оқы...» дедім еріксіз. Шашын бір сілкіп тастады да, оқи жөнелді:
Жатады сенің құз кеудең толқып, басылып,
Ойнайды сезім жүзіңде сенің от болып.
Әндерің сенің тауларға заңғар басы бұлт,
Барады мені бөктеріп...
Оқып бітті. Сабақты жақсы айтып, мұғалімнен мақтау күткен баладай үміттене қарайды. «Төлеген – сен ақынсың!», – дедім. – Мықты ақынсың!» «Рас па, Үрниса?». «Рас!» Бас салып құшақтай алды. Содан екеуміз таң атқанша шай ішіп, әңгіме айттық...
...Шай үстінде әңгіме осылай өрілетін. Қоңырат, Нөкіс, Сарыағаш, Қаскелең, Алматыны молынан «аралайтынбыз». Жеңешем альбомды қолына алатын. Оның әр бетін сонша ықыласпен аялай сипап отырып әр суреттің тарихын баяндайтын. Бір рет, екі рет.... он рет көргеннен кейін адам жалыға бастайды ғой. Бірақ жеңешемнің жүзі ерекше нұрланып кететін сәтін көру де бір ғажап еді. Сөйтсем, ең бақытты сәттерін оймен шолып қайтады екен ғой, жарықтық...
«...келін болған жұрт»
Жеңешем біздің ауылда бірнеше жыл ғана тұрған. Бірақ туғаннан сол жерде тұрған адам секілді еді. Ол кісі айтқанда, біздің ауыл жұмақтың төрі секілді болып елестейтін.
90-жылдардағы аласапыранда ел жаппай атамекенге ауды ғой. Әсіресе, Алматыға көп келді. Соның біразының құжатын түгендеуге Салтанат апам жүгірді. Кейде сәл кіржіңдесе, жеңешем жақтырмай қалатын. Әсіресе, Төлеген ағамның көзін көрген, соңынан ерген інілері десе жаны қалмайтын.
– Бауыржан, бүгін ана Жеңіс ағаңның туған күні екен. Сен келінді алып «Саяхат» автобекетінің жанына шығып тұр, біз жарты сағатта Салтанат екеуміз көлікпен барамыз, – деді бір күні жұмысыма звондап. Жаңа үйленіп жатқан кезіміз ғой, тойға баратындай жағдайым жоқ еді. Қапелімде аузыма сылтау да түсер емес. Соны сезгендей, жеңешем бастырмалата жөнелді:
– Өткенде келгенде туған күнім деп айтыпты Салтанға. Биыл мерейтойы болуы керек. Сен бармағанда кім барады? «Кімі бар екен?» дейді ғой қазақ. Сыйлық туралы ойлап, әуре болма, Салтанат бәрін алып қойды. «Жалын» журналында істейтін інісі келіпті деген сөздің өзі жетіп жатыр. Ал тездетіп шығыңдар.
Жеңіс Естілеуов өте талантты композитор еді. Төлеген ағамның қасына еріп жүріп, бірнеше сөзіне ән жазған. Кезінде Алматыдан үй алып, Қазақ радиосында жұмыс істеп жүргенде бір-ақ күнде бәрін тастап, ауылға кетіп қалған. Енді, міне, қайта көшіп келіп жатыр.
Үйін әрең таптық. Екі бөлмелі «времянка». Әлі еденін де төсеп үлгермеген екен. Үлкен үйдің іргетасы құйылыпты. Дәл қазір туған күн тойлайтын жағдайы жоқ екені көрініп тұр. Әйелі бізді көріп, қатты қысылып қалды. Тойдың үстіне түсеміз деп барған біз де біртүрлі күйде едік. «Бәріне кінәлі» Үрниса жеңешеме қарай береміз. Ол ешқандай сыр берген жоқ. Шашуын шашып, төрге озды. Әдемі тілегін айтты. Жеңіс ағам өте сымбатты адам еді, Салтанат апам костюм-шалбар, туфли кигізгенде, тіпті ажарланып шыға келді. Оның әңгімелері мен әні жүдеу дастарқанның әрін кіргізіп жіберіп еді. «Марфуға», «Сайрашы, сандуғашым» әндері композитордың өз орындауында тіпті ғажап екен. Естеліктер мол айтылған керемет кеш болды.
– Келгеніміз жақсы болды, – деді қайтарда жеңешем қатты көңілденіп. – Ертең-ақ ана балаларымен бірге қатқан үй салып алады. Жеңістің орны бөлек қой! Біз де мәз едік.
«Ешқашан қарақалпақ елі туралы жаман сөз айтпаңдар. Сол елде туып-өстіңдер. Тек қана жақсы жағын жеткізіңдер жұртқа» дейтін. Бірде Кәкімбек Салықовты қаралаған қарақалпақ басылымына өткір жауап жазған бір ағамызға қатты ренжіді: «Не керегі бар еді?»
1997 жылы ақынның 60 жылдық мерейтойы атап өтілді. Туған жері Қоңырат та қалыс қалмады. Аса дұрыс ұйымдастырылмаса керек. Бірақ жеңешем келгендерге жақсысын асырып айтып отырғаны, балаларынан, әсіресе ұлы Дәуреннен де дәл солай айтуды талап еткені есімде қалыпты.
Өте жылдам адам еді. Кез келген шаруаға бар ықыласымен кірісетін. Әңгіме айтқанда, жүзі жайнап кететін. Бар даусымен аңқылдай күлетін. Базарға барғанда: «Дұрыс өлше. Грамнан жейтіндеріңді білемін. Алдай алмайсыңдар, мен Тәшкеннің қызымын» дейтін. Өзіне жарасып тұратын.
Мәңгілік тарқамайтын той
«Мен марттағы найзағай күркірімін» деп жырлаған Төлеген Айбергеновтің туған күні – 8 наурыз. Жеңешем жыл сайын сол күнді асыға күтетін. Таңертеңнен бастап қонақ ағыла бастайды. Зәкір Асабаев, Мұхтар Шаханов, Смағұл Елубайлар міндетті түрде келетін. Бір қызығы, мүлде шақырылмаған қонақтар да болатын арасында. Кешке қарай жастар қаптайтын. Ақынның туған күніне деген құрметі ғой. Төлеген ағамның ұлы Дәурен мен қыздары Салтанат, Махаббат, Хұсни, Айнар, күйеу баласы Бауыржан Жақып тік аяқтан тұрып күтетін келгендердің бәрін. Өтежан Нұрғалиевті бірінші рет сол шаңырақтан көрдім. Қызықты естеліктер айтылып, Төлеген ағамның өлеңдері оқылады. «Омырауынан бір сәуір шайқап ескен» жеңешемнің жүзі бұл күні бал-бұл жайнайтын.
Жалпы, 8 наурызда ақынның үйін бетке алатын «дәстүр» бұрыннан бар екен. «Біз студент кезімізде ен Алматыда өзімсініп баратын жалғыз үй – Айбергеновтің шаңырағы еді...» дейді белгілі ақын Қасымхан Бегманов.
...Төлеген ағам қайтыс болғаннан кейін «Лениншіл жастың» сол кездегі бас редакторы Шерхан Мұртаза мұны хат бөліміне жұмысқа алған. «Жұмысқа тұрғаным бар болсын, аңыраймын да отырамын. Өйткені келген хаттың 70-80 пайызы Төлеген туралы болатын. «Жап-жас жігіт еді ғой, қалай аяқастынан кетіп қалды?» деген әрбір хат жүрегімді тіліп түсетін...» дейтін. Төлегенге деген елдің шексіз махаббатына қатты риза болатын. Ақынның тойын бүкіл халық болып тойлаған сәтті көруді қатты армандайтын. Түбі солай болатынына сенетін. Белгілі журналист Қалбай Әділдің құрастыруымен «Біргемін мен сендермен» атты естеліктер кітабы шыққанда қатты қуанып еді.
Көптеген ақын-жазушының ұрпағы әкесінің шығармасын оқи алмайтыны рас. Ал бұл кісінің Алматы әбден орыстанып кеткен жылдарда да балаларына қазақ тілінде білім беріп, әкесінің өлеңдерін бойларына сіңдіруі – үлкен ерлік. Әр перзенті әкесінің кез келген өлеңін жатқа оқиды.
2017 жылы туған жері Қарақалпақстанда, Алматыда, Астанада, Ақтөбеде, Ақтауда, Шымкентте һәм Мәскеуде ақынның туған күні кеңінен атап өтілді. Қазір Ақтөбе облысы әкімдігі тарапынан жыл сайын ең үздік қаламгерлерге берілетін, әрқайсысы 1 миллион теңге тұратын сыйлықтың біреуі Айбергеновтің атында. Облыс әкімі Оңдасын Оразалиннің бастамасымен былтыр Ақтөбенің орталық көшелерінің біріне Төлеген Айбергенов пен Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші қойылды.
2019 жылы Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің сол тұстағы ректоры Бауыржан Ердембековтің мұрындық болуымен ақын атындағы конференц-зал ашылғанда Салтанат апам баяғы мен жиі парақтаған альбом мен Төлеген ағам киген көйлекті сыйға тартты. Қазір университеттегі құнды мұралар санатында.
Биыл Айбергеновтің туғанына 85 жыл толды. Туған ауылындағы мектеп директоры, Төлегеннің өлеңдерін жатқа оқитын жалынды жас Жеткізген Сәрсенбаев ақынның жырларын оқудан керемет жарыс өткізді. Оған Қарақалпақстанның барлық өңірінен оқушылар қатысты. Telegram канал арқылы әрбір талапкердің оқыған өлеңін тыңдаған сайын өзім қатысып жатқандай күйде толқып отырдым.
«Шіркін, – деймін кейде, – осының бәрін Үрниса жеңешем көргенде ғой». Бірақ рухы сезіп жатқаны хақ.
Жақында ғана әкесі Төлегенге туралы кітап жазып бітірген Салтанат Айбергенова енді Үрниса жеңешем туралы кітап құрастырып жатыр екен. Өте құптарлық іс. 30 жасында жесір қалып, қазақтың ұлы ақынының бар мұрасын бүгінге жеткізген, салиқалы ұрпақ тәрбиелеген инсан қандай құрметке де лайық!
Шай үстіндегі әңгімелер
– Қазақжапқа шомыласыңдар ма? – деді бір күні жеңешем шай үстінде.
– Иә. Негізінен «Ленин жапқа» шомыламыз. Сосын Қазақжапқа келеміз.
– Е, ана жаңадан қазылған канал ғой. Ағаң «Ленин» мектебінде жұмыс істеді. Белесебетпен қатынады. Көктем, күзде әрі-бері өткенде Қазақжапқа қойып кететін. Мен мектепте көп тұрақтағам жоқ. Комсомол жұмысына ілініп, аз уақыттан соң аудандық комсомол комитетінің екінші хатшысы боп шыға келдім. Таңертең үйден көлікпен алып кетеді. Содан күні бойы мақта атыздарын аралаймыз. Қоңыратта құрылыс қарқынды жүріп жатқан кез. Жұмысшылардың дені – комсомолдар. Оларға да соғып, жігер беріп кетеміз. Ағаңа менің белсенділігім аса ұнамаған секілді. Достарына: «Өз елімде Оразалиеваның күйеуі ретінде танылатын болдым ғой...» деп күліп жүретін. Бір күні мектеп директоры мақта терімге шығасың дегенде талағы тарс айырылыпты. «Шықпаймын». «Неге?» «Мақта тере алмаймын». Онысы рас енді. Студент кезде де бекітілген норманы орындай алмай, мен екі адамның орнына жұмыс істейтінмін. Ол терілген мақтаны таситын.
Таңертең ұйқысынан оянар түрі жоқ. «Мақтаға бармайсың ба?, – десем, «Бармаймын дедім ғой...» деп әрі қарай аударылып түсті. Демек, райынан қайтпағаны. Белесебетке мініп, фартугімді алып, атызға беттедім. Бригадир мені көріп шошып кетті. Комсомол комитетінің екінші хатшысы күйеуінің орнына жұмысқа келеді деп ойламаған, сірә. Ал Тәшкеннің қызына мақта теру деген түк емес, кірісе беріп ем, ана кісі қоярда қоймай, үйіне алып кетті. Шай ішіп отырмыз. Түске таман шопыр жетті. Бірінші хатшы іздеп жатыр екен. Бардым.
– Қайда жүрсің?
– Төлегеннің орнына мақта теруге бардым.
– Өзі қайда?
– Үйде.
– Ол немене феодал ма, сонша? Айналайын-ау, жан-жағыңа қарасайшы, қазір ХХ ғасыр емес пе? Сосын сен басқа емес, комсомол комитетінің хатшысысың ғой. Күйеуімнің орнына жұмысқа бардым деген не сөз? Бірінші хатшы сабырлы адам еді, бірақ әбден күйсе керек, дауысы қатты шығып кетті.
– Аға, мен мұнда комсомол хатшысы болғаныммен, үйде әйелмін. Егер ініңізге сөзім жүретін болса, Тәшкенде алып қалар едім. Етегінен ұстап, еліңізге келдім. Енді соған бағынуға, ыңғайына жығылуға тиіспін. Сондықтан да мені жұмыстан босатыңыз.
– Жолдас Оразалиева, не айтып тұрғаныңызды білесіз бе? Бірінші хатшы енді ресми қалыпқа көшті.
– Білемін. Бірақ жұмыс деп күйеуімнен айырылатын жайым жоқ.
Бастығым айтары таусылғандай, басын шайқады. Мен де төмен қарап, үнсіз отырмын. Бір кезде хатшысын шақырды: «Маған дереу «Ленин» мектебінің директорын қос».
– Алло, ана Айбергенов Төлегенді бүгіннен бастап мақтадан босатыңдар. Білмеймін, ретін тап. Ар жағынан: «Жақсы, жақсы...» деген дауыс естіліп жатыр.
– Жұмысыңа бара бер, – деді сосын маған бұрылып. Кешке үйге келгесін Төлегенге айтсам: «Мен осылай болатынын біліп едім...» деп санын шапаттап, мәз болды.
– Қоңыраттан Сарыағашқа көшіп келгесін көп дос таптық, – деді жеңешем тағы бірде шай құйып отырып, – жиі бас қосамыз. Осындай кештерде әдемі әңгіме, ән айтылады. Сосын жұрт қолқалап, ағаңа өлең оқытады. Шынымды айтсам, маған бұл ұнамайтын. Олар күлкі қылып жүрген сияқты көрінетін. Бір күні оңашада өзіне ойымды айттым: «Төлеген, сенің мұғалім, кешкі мектептің директоры деген атың бар. Сол да жетпей ме? Жұрт кеу-кеулегенге қолыңды сілтеп, өлең оқисың келіп. Ақын деп сені мазақ қылып жүр...». «Е, шынымен ақын емеспін бе?». «Ақын дегеннің өлеңі газет-журналдарға шықпай ма екен? Солай болып, жұрт мойындап жатса, бір сәрі, осындағы азғантай топтың өтірік қолпаштағанына мәзсің. Енді өлең оқитын болсаң, сенімен бірге қонаққа бармаймын...». Бетіме ұзақ қарап, тұрып қалды, бірақ үндеген жоқ.
...Бір күні Шымкентке кетіп, ерекше көңілді оралды. Бір әнші қызды көріпті. Соның сұлулығын айтып, тауыса алар емес: «Үрниса, ана қызды көрсең бар ғой, тура сен де ғашық боласың. Әдемі ғой, әдемі. Шіркін, дауыс қандай...».
Жігіттер келе қалды. Аузының суы құрып, оларға да сол қыз туралы әңгіме айтып отыр...
Келгендер кеш тарап, ыдыс-аяқты жуып болғасын жатып қалдым. Алдында бала ауырып, ұйықтамағаным бар, қонақ күткенім бар, қатып қалыппын. Бір кезде ағаң оятады: «Үрниса, тұршы. Мен бір өлең жаздым, тыңдашы». «Қойшы, Төлеген, ертең оқырсың...». «Жо-жоқ, қазір тыңдашы...». Сүйретіліп әрең тұрдым. Пердемен бөлінген ауызғы бөлме есебіндегі жерге келдік. «Үрниса, кеше Шымкентте бір әдемі әнші қыз көрдім дедім ғой, соған арнап өлең жаздым...». Қаным басыма тепті. Ұйқым шайдай ашылды. «Мен ғой мұның баласын бағамын, қонағын күтемін. Ал бұл...». Басымды кілт көтеріп, жүзіне қарадым да, тілімді тістей қойдым. Көзі от шашып, шабыттанып тұр. Маған әйелі емес, сырлас досы, оқырманы сияқты қарап тұрғанын ұқтым. «Оқы...» дедім еріксіз. Шашын бір сілкіп тастады да, оқи жөнелді:
Жатады сенің құз кеудең толқып, басылып,
Ойнайды сезім жүзіңде сенің от болып.
Әндерің сенің тауларға заңғар басы бұлт,
Барады мені бөктеріп...
Оқып бітті. Сабақты жақсы айтып, мұғалімнен мақтау күткен баладай үміттене қарайды. «Төлеген – сен ақынсың!», – дедім. – Мықты ақынсың!» «Рас па, Үрниса?». «Рас!» Бас салып құшақтай алды. Содан екеуміз таң атқанша шай ішіп, әңгіме айттық...
...Шай үстінде әңгіме осылай өрілетін. Қоңырат, Нөкіс, Сарыағаш, Қаскелең, Алматыны молынан «аралайтынбыз». Жеңешем альбомды қолына алатын. Оның әр бетін сонша ықыласпен аялай сипап отырып әр суреттің тарихын баяндайтын. Бір рет, екі рет.... он рет көргеннен кейін адам жалыға бастайды ғой. Бірақ жеңешемнің жүзі ерекше нұрланып кететін сәтін көру де бір ғажап еді. Сөйтсем, ең бақытты сәттерін оймен шолып қайтады екен ғой, жарықтық...
«...келін болған жұрт»
Жеңешем біздің ауылда бірнеше жыл ғана тұрған. Бірақ туғаннан сол жерде тұрған адам секілді еді. Ол кісі айтқанда, біздің ауыл жұмақтың төрі секілді болып елестейтін.
90-жылдардағы аласапыранда ел жаппай атамекенге ауды ғой. Әсіресе, Алматыға көп келді. Соның біразының құжатын түгендеуге Салтанат апам жүгірді. Кейде сәл кіржіңдесе, жеңешем жақтырмай қалатын. Әсіресе, Төлеген ағамның көзін көрген, соңынан ерген інілері десе жаны қалмайтын.
– Бауыржан, бүгін ана Жеңіс ағаңның туған күні екен. Сен келінді алып «Саяхат» автобекетінің жанына шығып тұр, біз жарты сағатта Салтанат екеуміз көлікпен барамыз, – деді бір күні жұмысыма звондап. Жаңа үйленіп жатқан кезіміз ғой, тойға баратындай жағдайым жоқ еді. Қапелімде аузыма сылтау да түсер емес. Соны сезгендей, жеңешем бастырмалата жөнелді:
– Өткенде келгенде туған күнім деп айтыпты Салтанға. Биыл мерейтойы болуы керек. Сен бармағанда кім барады? «Кімі бар екен?» дейді ғой қазақ. Сыйлық туралы ойлап, әуре болма, Салтанат бәрін алып қойды. «Жалын» журналында істейтін інісі келіпті деген сөздің өзі жетіп жатыр. Ал тездетіп шығыңдар.
Жеңіс Естілеуов өте талантты композитор еді. Төлеген ағамның қасына еріп жүріп, бірнеше сөзіне ән жазған. Кезінде Алматыдан үй алып, Қазақ радиосында жұмыс істеп жүргенде бір-ақ күнде бәрін тастап, ауылға кетіп қалған. Енді, міне, қайта көшіп келіп жатыр.
Үйін әрең таптық. Екі бөлмелі «времянка». Әлі еденін де төсеп үлгермеген екен. Үлкен үйдің іргетасы құйылыпты. Дәл қазір туған күн тойлайтын жағдайы жоқ екені көрініп тұр. Әйелі бізді көріп, қатты қысылып қалды. Тойдың үстіне түсеміз деп барған біз де біртүрлі күйде едік. «Бәріне кінәлі» Үрниса жеңешеме қарай береміз. Ол ешқандай сыр берген жоқ. Шашуын шашып, төрге озды. Әдемі тілегін айтты. Жеңіс ағам өте сымбатты адам еді, Салтанат апам костюм-шалбар, туфли кигізгенде, тіпті ажарланып шыға келді. Оның әңгімелері мен әні жүдеу дастарқанның әрін кіргізіп жіберіп еді. «Марфуға», «Сайрашы, сандуғашым» әндері композитордың өз орындауында тіпті ғажап екен. Естеліктер мол айтылған керемет кеш болды.
– Келгеніміз жақсы болды, – деді қайтарда жеңешем қатты көңілденіп. – Ертең-ақ ана балаларымен бірге қатқан үй салып алады. Жеңістің орны бөлек қой! Біз де мәз едік.
«Ешқашан қарақалпақ елі туралы жаман сөз айтпаңдар. Сол елде туып-өстіңдер. Тек қана жақсы жағын жеткізіңдер жұртқа» дейтін. Бірде Кәкімбек Салықовты қаралаған қарақалпақ басылымына өткір жауап жазған бір ағамызға қатты ренжіді: «Не керегі бар еді?»
1997 жылы ақынның 60 жылдық мерейтойы атап өтілді. Туған жері Қоңырат та қалыс қалмады. Аса дұрыс ұйымдастырылмаса керек. Бірақ жеңешем келгендерге жақсысын асырып айтып отырғаны, балаларынан, әсіресе ұлы Дәуреннен де дәл солай айтуды талап еткені есімде қалыпты.
Өте жылдам адам еді. Кез келген шаруаға бар ықыласымен кірісетін. Әңгіме айтқанда, жүзі жайнап кететін. Бар даусымен аңқылдай күлетін. Базарға барғанда: «Дұрыс өлше. Грамнан жейтіндеріңді білемін. Алдай алмайсыңдар, мен Тәшкеннің қызымын» дейтін. Өзіне жарасып тұратын.
Мәңгілік тарқамайтын той
«Мен марттағы найзағай күркірімін» деп жырлаған Төлеген Айбергеновтің туған күні – 8 наурыз. Жеңешем жыл сайын сол күнді асыға күтетін. Таңертеңнен бастап қонақ ағыла бастайды. Зәкір Асабаев, Мұхтар Шаханов, Смағұл Елубайлар міндетті түрде келетін. Бір қызығы, мүлде шақырылмаған қонақтар да болатын арасында. Кешке қарай жастар қаптайтын. Ақынның туған күніне деген құрметі ғой. Төлеген ағамның ұлы Дәурен мен қыздары Салтанат, Махаббат, Хұсни, Айнар, күйеу баласы Бауыржан Жақып тік аяқтан тұрып күтетін келгендердің бәрін. Өтежан Нұрғалиевті бірінші рет сол шаңырақтан көрдім. Қызықты естеліктер айтылып, Төлеген ағамның өлеңдері оқылады. «Омырауынан бір сәуір шайқап ескен» жеңешемнің жүзі бұл күні бал-бұл жайнайтын.
Жалпы, 8 наурызда ақынның үйін бетке алатын «дәстүр» бұрыннан бар екен. «Біз студент кезімізде ен Алматыда өзімсініп баратын жалғыз үй – Айбергеновтің шаңырағы еді...» дейді белгілі ақын Қасымхан Бегманов.
...Төлеген ағам қайтыс болғаннан кейін «Лениншіл жастың» сол кездегі бас редакторы Шерхан Мұртаза мұны хат бөліміне жұмысқа алған. «Жұмысқа тұрғаным бар болсын, аңыраймын да отырамын. Өйткені келген хаттың 70-80 пайызы Төлеген туралы болатын. «Жап-жас жігіт еді ғой, қалай аяқастынан кетіп қалды?» деген әрбір хат жүрегімді тіліп түсетін...» дейтін. Төлегенге деген елдің шексіз махаббатына қатты риза болатын. Ақынның тойын бүкіл халық болып тойлаған сәтті көруді қатты армандайтын. Түбі солай болатынына сенетін. Белгілі журналист Қалбай Әділдің құрастыруымен «Біргемін мен сендермен» атты естеліктер кітабы шыққанда қатты қуанып еді.
Көптеген ақын-жазушының ұрпағы әкесінің шығармасын оқи алмайтыны рас. Ал бұл кісінің Алматы әбден орыстанып кеткен жылдарда да балаларына қазақ тілінде білім беріп, әкесінің өлеңдерін бойларына сіңдіруі – үлкен ерлік. Әр перзенті әкесінің кез келген өлеңін жатқа оқиды.
2017 жылы туған жері Қарақалпақстанда, Алматыда, Астанада, Ақтөбеде, Ақтауда, Шымкентте һәм Мәскеуде ақынның туған күні кеңінен атап өтілді. Қазір Ақтөбе облысы әкімдігі тарапынан жыл сайын ең үздік қаламгерлерге берілетін, әрқайсысы 1 миллион теңге тұратын сыйлықтың біреуі Айбергеновтің атында. Облыс әкімі Оңдасын Оразалиннің бастамасымен былтыр Ақтөбенің орталық көшелерінің біріне Төлеген Айбергенов пен Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші қойылды.
2019 жылы Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің сол тұстағы ректоры Бауыржан Ердембековтің мұрындық болуымен ақын атындағы конференц-зал ашылғанда Салтанат апам баяғы мен жиі парақтаған альбом мен Төлеген ағам киген көйлекті сыйға тартты. Қазір университеттегі құнды мұралар санатында.
Биыл Айбергеновтің туғанына 85 жыл толды. Туған ауылындағы мектеп директоры, Төлегеннің өлеңдерін жатқа оқитын жалынды жас Жеткізген Сәрсенбаев ақынның жырларын оқудан керемет жарыс өткізді. Оған Қарақалпақстанның барлық өңірінен оқушылар қатысты. Telegram канал арқылы әрбір талапкердің оқыған өлеңін тыңдаған сайын өзім қатысып жатқандай күйде толқып отырдым.
«Шіркін, – деймін кейде, – осының бәрін Үрниса жеңешем көргенде ғой». Бірақ рухы сезіп жатқаны хақ.
Жақында ғана әкесі Төлегенге туралы кітап жазып бітірген Салтанат Айбергенова енді Үрниса жеңешем туралы кітап құрастырып жатыр екен. Өте құптарлық іс. 30 жасында жесір қалып, қазақтың ұлы ақынының бар мұрасын бүгінге жеткізген, салиқалы ұрпақ тәрбиелеген инсан қандай құрметке де лайық!
Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ
