Қазір діни ағымдардың бетін тырнасаң, астынан саясат шығады – Кеңшілік ТЫШҚАН, дінтанушы

Дін – ұлттың рухани негізін құрайтын мәдени қабаттардың бірі. Сондықтан бұл тақырып ешқашан өзектілігін жоймайды. Қоғамда дау тудыратын мәселелер туралы сөз болғанда да діннен айналып өту мүм­кін емес. Осы орайда ЕҰУ дінтану кафед­ра­­­сының меңгерушісі, философия ғы­лым­дарының кандидаты Кеңшілік Тыш­қан­мен сұхбаттасқан едік. – Қазір дінге бет бұрған жастардың кө­бейіп жатқанын байқап жүрген боларсыз. Олар сапалы діни білімі болуы үшін не істеуі ке­рек? Жалпы, псевдодіншілдік пен діни фа­натизмге ұрынбаудың жолы қандай? – Дінге бет бұру – адамның рухани қажет­тігі­нен туындайтын дүние. Оған қоғамдағы әлеу­мет­тік, психологиялық ішкі, сыртқы ықпалдар да әсер етеді. Ал дінге бет бұрғаннан кейін адам ізденіске тү­седі. Ішкі сұрақтарына жауап іздеген ол әртүрлі ақ­п­арат көздеріне тап болады. Діни фанатизмге не­месе псевдодіншілдікке ұрыну осы тұста бас­та­лады. Яғни, дінге бет бұрысында ешқандай мә­селе жоқ, тек сол процесс барысындағы діни қа­жет­ті­лік­терін қамтамасыз ету үшін ол мәліметтерді, өзіне құндылық деп санаған дүниелерді қайдан алады, қалай алады, қанша мөлшерде алады және ол діни сауаттылығының көзін кім ашады? Міне, сол үлкен проблема. Яғни қазіргі әлемдік тен­ден­цияда радикализм, фундаментализм, соның ішін­де дінге қасаң қағидаттарды таңу белең алған. Біздің қоғамдағы жалпы діндар­лық­ты бірнеше топқа бөлеміз. Бірінші ол – қалыптасқан діндарлар. Яғни олардың өзіндік ұстанған позициялары мен ойларын өзгерту мүмкін емес. Екінші, қа­лыптасқан дін туралы көзқарасы бар адам­дар. Олардың да бет-бейнесін өзгерту оңай­лық­қа соқпайды. Үшіншіден, құбылмалы дін­дарлық деген бар. Ол адамдардың дін тура­лы үлкен білімі мен терең түсінігі жоқ, бір­ақ оған қарсы да тұра алмайды. Яғни осын­дай азаматтардың қоғамда көп болуы біз­де осы проблеманы көбейтіп отыр. Кейбір мемлекеттерде дін туралы мәселе көтерілген жағдайда олардың бұған позициялары ай­қындалған, болмаса діни сауат деңгейі жо­ғары белгілі бір тұлғалары немесе базалық білім жиынтығы бар мамандарға жүгінеді. Ондай қоғамда жаңағы маргинал топтар аз болатындықтан, бізге қарағанда діни, рухани мәселелері де аса күрделі деңгейде емес. Діни фанатизмнен арылу үшін адам­ның позициясы, діни білім алу көзі, оның деректемелік негіздері, бір дүниенің астары­на үңілу қасиеттерін дамыту керек. Кейбір мұсылман қоғамында 57-58 пайыз­ға дейін, тіпті кейбір да­мы­ған деген ислам мемлекеттерінің 18-20 пайыз халқы оқу-жазуды білмейді. Ал бізде орта білім алу міндетті, сондықтан сауат деңгейіміз әлдеқайда жоғары. Демек, дін туралы түсінігін кеңейткісі келетін адам кез келген догмалық қисынға ұрынбай, оны ло­гикалық тұрғыдан таразылап, сыни көз­қараспен сараптап, ақпарат алғаны дұрыс. Абай «адамның жаны дүниенің көрінген және көрінбеген қырын денелей, ең болмаса жартылай түсінбесе ол адам жаны болмайды» дейді. Яғни дінге келген адам «Менің бұл әрекетім қаншалықты дұрыс?», «Мен кімге зиян тигізіп жатырмын?» деген сұрақтарды өзі­не қойып, оған өзі саналы, қисынды түр­де жауап бере алатын болса, бізде ешқандай фундаменталим немесе абсолютті діншілдік болмайды. Оны болдырмау үшін жалпы қоғамның діни сауаты жоғары болуы керек. Ал ол үшін көпке жол көрсететін діндарлар­дың өздері парасатты, жан жақты болып, әр сөз­дерін ұйып тыңдап отырған жұрт алдын­да­ғы жауапкершілікті сезінуі керек. Қазақ­тың «су басынан тұнады, балық басынан шіриді» деп айтқаны бекер емес. – Университетте дінтану мамандығы қандай бағдарлама негізінде оқы­тылады? Дін төңірегіндегі дау-дамай­лар­ға үн қосып, ондағы күмәнді ұғым­дар­ға ғылыми тұрғыдан баға беріп, сараптап беретін теологтар жеткілікті ме? – Жалпы, бұл мамандық үш бағыттан тұ­ра­ды. Біріншісі «Теология», яғни «Құдай­тану», екіншісі «Исламтану», үшіншісі «Дін­тану». Мұсылман мемлекетінде мұны «Ила­хият» дейді, ал батыс елдерінде «теология» оқытылады, яғни қандай да бір діннің ішкі құдайтанулық ілімін зерттейтін ғылым. Біздегі «Дінтану» – пәнаралық сала. Ол дегеніміз – дін антропологиясы, дін социологиясы, дін психоло­гия­сы, дін феноменологиясы, діндер тарихы де­ген сияқты көптеген пәннің қосын­дысынан пайда болған бір бағыт. «Дінтану» қо­­ғамдағы дін мәселесін реттеуде зайырлық принциптерін негізге ала отырып, жалпы дін тура­лы көзқарасты қалыптастыратын ма­мандарды тәрбиелеу үшін керек. Теология – бір діннің құдайтанымдық ерекшеліктерін зерт­тейді. Ал исламтануда оқитын студент­тер тек қана исламның негізгі қағидаттарын оқу арқылы имам, діни маман болып шыға­ды. Олар дін істері комитеті, дін істері бас­қар­малары, діни әдебиеттерді қадағалайтын, дін конфессияларын, дін проблемаларын зерт­теу орталықтарында жұмыс істейді. Тіп­ті, Ішкі істер министрлігі, Ұлттық қауіпсіздік ко­митеті, түзету мекемелерінде де дінтану­шы, теолог деген штаттар бар. Әзірге көңіл жұбататыны осы. Дегенмен бұл мамандық жалпылама негізде оқытылатын болған­дық­тан, нақты дін­танушының позициясы жоқ. Болашақта мамандықтарды нақтылау деген процесс жүріп жатыр. Мысалы, бізге нақты бір дін пси­хологі керек. Немесе қоғамдағы дін проб­лемасын зерттейтін дін социологі керек. Біздің қоғамда бір дау туындай қалса, мін­детті түрде мынадай екі сұрақ қойы­лады. Біріншісі – «Заң не дейді?», екіншісі – «Дін не дейді?». Бұған жур­налистер де, басқа сала өкілдері де үйре­ніп алған. Біз тура бір теократиялық мем­ле­кет сияқтымыз. Менің ойымша, зайырлы мем­лекетте «Дін не дейді?» деген мәселе жүр­мейді. Дін «дей» береді. Бізде 18 кон­фес­сия бар, демек 18 дін бар. 18 діннің ол мәселе туралы 18 түрлі позициясы бар. Бірақ мем­ле­кет құқықтық мемлекет қой. Құқық не дей­ді, заң не дейді, сол болады. Мысалы, ора­мал мәселесіне «дін не дейді?» деп сұрай­ды. Дін оны парыз деп айтады. Ал бірақ мем­лекет зайырлы ғой. Әрбір діннің парыз деген дүниесінің бәрін мемлекет орындауға мін­детті емес. Өйткені мемлекет барлық дін­ге, адамзатқа, қоғамға, сол жерде өмір сү­ріп жатқан конфессия мен этностарға ортақ құндылықтарды қалыптастырады. Егер біреуінің сойылын соғатын болса, екіншісінде наразылық туындайтын бол­ғандықтан, мемлекет бейтарап позицияны ұстанады. Алайда осындай бір тенденция кезінде молдаларға, мешітке, Мүфтиятқа жүгіру себебін де түсінуге болады. Біз қазақ хал­қының өкілі ретінде мұсылманбыз ғой. Көп жағдайларда діни қағидаттар мен мем­лекеттің құқықтық негіздердің қарама-қай­шылыққа түсіп қалуына себеп болып жа­тады. Соны кейбір радикалды топтар «Бізде дін құндылық ретінде саналмайды», «Бәріне тыйым салынған» деп бұрмалап, мемлекетке қарсы бір «соғыс» ашқысы келеді. Мұның бәрі – зайырлы қағидаттарды дұрыс түсін­беу­ден, діни-саяси сауаттың төмендігінен туын­дайтын әрекеттер. Осындай тұстарда дін­танушы, теологтар бейтараптық пози­цияны ұстана отырып, проблемалық жағ­дай­ға қа­тысты сараптамалық-талдамалық анық­та­ма­ларды жасауға көмектесуі керек. – Дінтанушылар Діни басқармамен біріге отырып жұмыс істей ме? Мүф­тият­қа қарасты «Ғұламалар кеңесі» де­ген топ бар. Ол кеңеске кімдер қа­был­дана­ды? Сіздер елдегі діни бағыт-бағдар жайлы тиісті органдарға ұсыныстар ай­тып, дұрыс жолдың қайсы екені жай­лы ақпарат бересіздер ме? – Жалпы Діни басқарма мен дінтану­шы­лар­дың арасында өте тығыз қарым-қатынас бар деп айту қиын. Оның айналасында жүре­тін­дер – көбіне «Исламтану» бағыты бойын­ша жұмыс істейтіндер. Бірақ дін саласында жүріп, сол тақырыптарға үн қосып жүр­ген­нен кейін байланыста боламыз. Мысалы, қа­зір Діни басқармада «Сарапшылар кеңесі», «Ақ­сақалдар кеңесі», «Әжелер кеңесі», «Ғұ­ла­ма­лар кеңесі» деген сияқты кеңестер құру үр­дісі жүріп жатыр. Сол «Сарапшылар» кеңе­сіне бізді енгізіпті. Жақында соның алғашқы отырысына қатысып қайттық. Біздің Қа­зақ­стан халқының тұрғындарының 73 пайызы дін­ді ұстансын, ұстанбасын, бірақ өзін мұ­сыл­ман деп санайды. Демек, бұл – демок­ра­тия­лық елдегі мұсылмандардың үлес сал­ма­ғы­ның басым болуы, олардың көбінің Діни бас­қармаға бүйрегі бұрып тұрады деген сөз. Олай болса, қоғамдағы әртүрлі мәселелерге қатысты пікір білдіруде оның орны ерекше. Әрине, Діни басқарма «Діни қыз­мет­тер мен бірлестіктер» заңнамасы бойын­ша еліміздегі құқықтық ста­­тусы бар, басқа діни бірлестіктердің қа­тарындағы қарапайым діни мекеме болып са­налады. Соған қарамастан, ислам діні біз­дің дәстүрімізге сіңіп, біте қайнасып кет­кен­нен кейін мемлекеттің назары басқаларына қарағанда Діни басқармаға көбірек ауады және оны бақылап отырады. Сондықтан біз де олардың ішкі-сыртқы мәселелеріне пікір біл­діріп, сын айтып жатамыз. Бұрын жана­шыр­лық бағытында айтылатын ескерт­пе­лерді басқарма дұрыс түсінбей, наразылық­пен қабылдайтын. Ал қазір белгілі бір дең­гей­де компромиске келіп жатқан жағдай­лары бар. Мешіттің айналасында Құран оқытып, садақа таратумен ғана шектелмейтін қоғамдық мәселелер бар ғой. Атап айтсам, халықтың әлеуметтік әлеуеті жоғары болуы үшін жан-жақты жұмыс істеу. Ал оларды бір­ге отырып талқыламайтын болсақ, тек ушы­ға береді. Соған қарай Діни басқарма да ақы­рындап, бетбұрыс жасап жатыр. Мысалы, «Сарапшылар кеңесінде» осы мәселелерге қа­тысты ұсыныс-пікірімізді білдірдік. Қазіргі қоғамдағы ислам бейнесінің әл­сіреуі немесе оның жағымсыз сипатқа ие болуына кейде Діни басқарманың тайғақ сая­сат ұстануы себеп болып жатады. Мысалы, олар кейбір түйткілді сауалдарға дәл уа­қы­тында нақты жауап бермей, көп кешіктіреді. Немесе ол сауал жалпылай талқыланып, өзек­тілігін жойған кезде ғана пікір білдіріп жа­тады. Өйткені Діни басқарма көп жағ­дайда мемлекеттің қас-қабағына қарайды. Егер белгілі бір конфессияның өкілі боп отыр­саң, сол діннің теологиялық позиция­сын айтуға міндеттісің деген сөз. Бұл мем­ле­кетке қарсы шығу деген сөз емес, бұл – өзің­нің траекторияңды айқындап алу. Егер бас­қарма маңызды сәтте үнсіз қалса, радикал топ­тар алға шығып, елдің назарын өзіне ау­ды­рып әкетеді. Сол жағынан келгенде біз­дің діни басқармаға кішкене нақтылық, айқындық жетіспейді. Әйтпесе қазір қоғамда діни қызметкерлер десе, құдайы тамақ пен жаназаның айналасында жүретін имамдар елестейтін болған. Дін – кертартпашылық, артта қалушылық емес, ол имандылық, ол адам­гершілік, ол біздің тарихымыз, баба­ларымыздың өмірі. Қазақтың зиялысының қай-қайсысын алып қарасақ та, бәрінің дінге қатысы бар. Біз қазір дін десе, арабтан, түріктен кел­­­­­ген уағыз формасына түсіп кет­тік­. Оған халықтың көңілі толмай­ды. Сол үшін тек арабша бағыттағы уағыз­дар­ды айта бер­мей, біздің қазақтың тари­хындағы ғұ­ла­ма­ларымыздың өмірін, олар­дың еңбектерін, яғни дін мен тарих ара­сын­дағы сабақтас­тық­ты Діни басқарма орнатуы ке­рек. Қазір бас­қарма осыған қатысты «их­сан» деген ба­ғытты дамытып жатыр. Жалпы, қо­ғамда өзгеріс жасайтын кім? Потенциалы мен IQ деңгейі жоғары адам, қазақша айт­қанда зиялы адам. Өкініштісі, қазір дін са­ла­сына потенциалы жоғары адамдар кел­мей­ді. Исламтануды бітірген мамандардың өзі мешіттерді толықтай қамтамасыз еткен емес. Діни қызметкер, имамдардың 80 пайы­зы­ның жоғары білімі жоқ. Оны Діни басқар­ма­ның өзі растап отыр. Көбі – тек әлхамды, сауат ашу, «қуль һуәллааһу»-ді жаттап ал­ған­дар. Сол деңгейдегі адамнан ғаламдық, ғы­лым деңгейдегі потенциалды, интеллектті күту мүмкін емес қой. Мен осы тұрғыдан Ді­ни басқармаға мынадай ұсыныс білдіргем: мы­салы, наиб мүфтилердің біреуі ғылыми жө­ніндегі жауапты маман болса. Ол діни кі­тап­тардың ғылыми тұрғыдан талқы­лануын, халыққа діннің өзін сауатты ұстану­ға бағыттауды, мыңдаған бала оқып жатқан мед­ресе-колледждердің оқу бағдарла­ма­ларын бақылау, қазіргі заманауи үрдістерге ғылыми баға беру деген сияқты жұмыстармен айналысуы керек. Сол ұсыныс дұрыс жүзеге аспай қалды. – Ел арасында алауыздық тудыратын «те­ріс ағым» иелері қазір агрессивті емес, «ақырын жүріп, анық басатын» стра­тегияға көшкен сияқты. Жайлап еніп, қоғамның ажырамас бөлігіне ай­налып бара жатқандай. Мұндай үрдіс біз­дің қоғамның тұрақты дамып, қа­лып­тасуына кедергі болмай ма? – Жалпы, дін әлемде ХХІ ғасырдан бас­тап саяси құралға айналып кетті. Ислам да тура сол сияқты. Яғни радикалды ағымдар­дың – белгілі бір мемлекеттердің саяси сойы­лын соғу үшін пайда болған топтар. Ал олар бұйрық бойынша жасырынады, бұйрық бойынша жарыққа шығады, қажет болса төң­керіс те ұйымдастырады. Мақсаты не? Әри­не, дін емес, саяси мүдде, билік. Мысалы, Си­риядағы жағдай. Соғыс мұсылман хали­фатын орнату үшін болды деп айтады бәрі. Ол – миф. Ондағы мақсат – жергілікті ха­лық­ты көшіру, босаған территорияны ием­дену, сол арқылы сыртқы күштердің мұнай көз­деріне иелік етуі. Сирияда шыққан шы­ғын­ның көлемі Екінші дүниежүзілік соғыс­тан асып түседі. Терроршылар автомат өн­ді­ріп жатқан жоқ қой. Демек, ол қаржылан­дыры­лып отыр. Қазір дін дегеннің бетін тырнасаң, ас­ты­нан саясат шығады. Жеке руха­ни дамуы үшін бет бұратын адамдар бар, де­ген­мен үлкен жаңғырық тудырып жатқан оқи­ғалардың астарында саясат жатыр. «Теріс ағым­ның» тіз­гінін ұстап жүрген азаматтар – саясаттың сойылын соққан қолшоқпарлар. Оларға ық­палды адамдар жол ашып береді, саудасын дөңгелетеді, жағдайын жасайды. Сәйкесінше, олар бұйрық берілген кезде «шақ» десе, ша­ға­ды, «ат» десе, атады. Ал олармен күрес де­ген әңгіме – тек өзара қаражат бөліп алу. Сол үшін миллиардтаған қаржы бөлініп жатыр. Ал қане террорист? Сақалы бар адамдардың бәрі ме? Бізде халық аз ғой. Оның өзінде дін­ді ұстанатындар саны сирек, ал намаз оқи­тындар15 пайыздың шамасында. Соның ішін­де радикалдардың саны мүлде аз болып шы­ғады. Ал төңкеріс болса, террористер жүре­ді. Бұл – әрине саяси тактика. – Сіз сәлафизмге «шынайы бейнесін жасыратын, қос стандартты ағым» деген баға беріпсіз. Ым-жымын білдірмейтін бұл ағым иелерін қалай ажыратып алу­ға болады? Олардың ең негізгі идео­ло­гия­сы мен мүддесі қандай? – Сәлафизмнің мүддесі – байлық пен би­лік, көкейін тескені – дүние. Тозақ пен жұ­мақ деп жанталасып жүргендер бар шы­ғар. Дегенмен олар аз. Олар билікке келсе не бо­лады? Олар қалғандарын тұқыртып, ығыс­тырады, талибандар сияқты қырып-жояды, өз білгендерін істейді. Яғни, кім мемлекетке иелік етеді, билік соның қолында. Ал байлық кімнің қолында, соның айтқаны жүреді. Ал көнбегеннің көзін жояды. Солайша діннің ішінен догматикалық аргументтер тауып, өз әре­кеттерін қалайда ақтап алады. Карен Армстронгтың «Әлемдегі ең жойқын қантө­гіс­тердің бәрі Құдайдың атымен жасалған» де­ген сөзі бар ғой. Солайша, пәтуаны өздері шы­ғарып, өздері жасайды, өзі жасаған қыл­мысын Құдайға жабады. Өзі тудырған бала­сынан безініп, әйелін де кез келген жерде «та­лақ» етіп, тастап кете береді. Сәлафизмде адам­заттық мүдде, ұлттық мүдде, мемле­кет­тік мүдде деген жоқ, ол жерде қара бастың қа­мы, сосын басшысының мүддесі бар. Дог­ма­тикалық, радикалды позицияны ұста­на­тын адамдардың ақыл-ой жүйесі, таным кеңіс­тігі өте таяз болып келеді. Өйткені олар­ды «ешкімді тыңдама, олар сенің жүре­гіңе күмән салады» деп, зомби етіп тәрбие­лей­ді. Барынша аналитикалық ойлау қабіле­тін оятып алмауға тырысады. Мұның бәрі – өз мүддесіне 100 пайыз пайданалу үшін жаса­латын әрекеттер. Әйтпесе, дін ойланба демейді, Құран ойланба деп тұрған жоқ. Шығыс ғұламалары Ибн Сина, әл-Фараби, Ұлық­бек, әл-Бирунилер дінді ұстана отырып ғы­лымның негізін қалады емес пе? Әлемдегі кез келген саланың дамуына үлес қосып, ғы­лыми еңбектер, трактаттар жазып кетті. Абай мен Алаш зиялылары құран оқымады ма, оқыды. Мешіт-медреселерден де білім ал­ды. Ал неге олар зомби болып кеткен жоқ?! Де­мек, мәселе оқуда емес, идеологияда. – Ұлттық идеологияның жетіспеуі­нен туындаған рухани жұтаңдықтың ор­нын дін толтыра ала ма? Оған қан­ша­лықты маңыз берген дұрыс? – Жалаң дін – догматизм, жалаң ақыл – атеизм. Ғылым мен дін қосылмай, бізде идео­логия, руханият дұрыс болмайды. Өйт­кені біреуі ойлаудан жұтаң, біреуі иман­ды­лықтан жұтаң. «Дін – ғылымның көкесі, ғы­лым – діннің баласы» дейді Мұқағали, «Дін­сіз ғылым – соқыр, ғылымсыз дін – ақ­сақ» дейді Эйнштейн. Дінді ұстанған адам мін­детті түрде ғылымға ашық болуы керек. Ол ғалым болу, физик болу керек деген сөз емес. Жалпы, әлем туралы, тарих туралы біраз дүниеден хабардар болу. Мәселе дінді қалай ұстануда. Шәкәрімнің «Бұл күнде дұрыс иман жоқ, Шатақ дін нәпсі тыйған жоқ» дегеніндей теріс дін болатын болса, ол рухани жұтаңдықтың орнын толтырмақ тұрмақ, қоғамды ыдыратып, быт-шытын шы­ғарады. Мысалы, мың жылдық Сирияны көз алдымызда құлдыратты, Ирактың тас-тал­қанын шығарды. Мұны жасаған кім? Өз­дері. Қолдарына қару берді, бір-бірін атып тас­тады. Өйткені теріс идеология арқылы қо­ғамды іштей ірітіп, соған дайындап тұра­ды. Қазіргі саяси техника – әскер шығын­да­май, халықты бір-біріне айдап салу. Ал бет­перде ретінде дінді ұстанады. Ал ғылымнан хабары бар адам ондай әрекетке бармайды. Мәдениетті қалыптастыратын қа­бат­тардың ішінде дін де бар. Демек, ол да ұлттық идеологияны қа­лыптастыруда үлкен әсер етеді. Бірақ ол біздің өркениетімізге, өткенімізге, бола­шағымызға, елдігімізге, руханиятымызға, тәрбиемізге бейімделіп, негізделген болуы керек. Егер олай болмаса, ешқандай жақ­сылыққа апармайды. Ол үшін біздің тари­хымыздағы діндарлардың, ағарту­шы­лардың рөлі қандай болғаны зерттеліп, бағасын алуы тиіс. Бір ғана Шәкәрімнің «Жаман тәпсір жайылып жер жүзіне, дін десе тұра қашты есті азамат» деген сөзі неге тұра­ды?! Демек, Құран – дұрыс, тек оны тәп­сір­леген адамдар дұрыс емес. «Қиянатың бар болса, иманың жоқ, маған десе мың жылдай қыл ғибадат» дейді. Яғни ішкі жан дүниеңді тазартпасаң, пендешіліктен арыла алмасаң, сенің діндарлығыңнан не пайда? Сондықтан сонау Иүгінеки, Қашқарилар, Баласағұннан бастау алған біздің мәдени қабатымыздағы дін­нің орны ерекше. Иүгінекидің өзі «Білім­менен танырсың Жаратқанды» дейді. Білім – адамның көңіл көзінің шырағы. Жалаң догма, жалаң уағыз, түсінбейтін арабша сөз­дермен біз дін жасай алмаймыз. Жасаған күннің өзінде ол қоғамға ізгілік әкелмейді, керісінше діннен суиды. Қазір көп адам дін десе, шошынып тұрады. Бірақ діннің еш кінәсі жоқ. Егер дін кінәлі болса, онда жаңағы айтқан ғұламалар шықпаған болушы еді. Оған өздері не ұстанып жүргендерін біл­мейтін діндар, имамдар кінәлі. Ислам мен мұсылман арасын ажырата алмай жүрген біз кінәліміз. Дін – бейтарап құндылық. Ал оны әр адам әртүрлі жеткізеді. Бізге соны дұрыс тәпсірлейтін кәсіби мықты, рухани әлемі іс-әрекетіне сай, айтқаны мен жасағаны қабысатын тұлғалар жетіспейді. Румидің «Не көрінгенің сияқты бол, не болғаның сияқты көрін» деген бір жақсы сөзі бар. Соның екі арасын халық ажырата алмай жатады. Ал бұл – үлкен трагедия.

Сұхбаттасқан Әсем БЕКТЕМІРҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары