Қазақ мәдениеті туралы кітап жазған америкалық жазушы
Қазақ мәдениеті туралы кітап жазған америкалық жазушы
Америкалық жазушы Эшли Ланина On a train in Kazakhstan (Қазақстанды пойызбен шарлағанда) кітабын жазуға қазақ мәдениеті түрткі болғанын айтады. Атырауда алты жыл тұрған ол қазақ мәдениетінің ерекшелігіне таң-тамаша болып, өзіне қызық көрінген құбылыстар мен бұйымдардың суретін салып, қағазға түртіп алған. Сол жазбалары бүгінде Гүлмира есімді қазақ қызының шытырман оқиғалары баяндалған кітап болып басылып, Amazon-да сатылымға шықты. Қазақстанды пойызбен шарлағанды ұнататын, біздегі мединициналық қызмет көрсетудің бәсі бәрінен биік екенін мойындаған Эшлиге хабарласып, сұхбаттасқан едік. – Атырауға көшіп келгенге дейін Қазақстан туралы аз-кем мәлімет білетін бе едіңіз? – Жоқ, мүлде ештеңе білмейтінмін. Өзім Нью-Йорк штатына қарасты Friendship деп аталатын шағын қалашықта қарапайым отбасында туып-өскенмін. Онда тұрғындардың көбі ауыл шаруашылығымен айналысады. Ал мен бала күнімнен суретші болуды армандадым. Сөйтіп, колледжге оқуға түстім. Сол жерде Атырауда туып-өскен, ұлты орыс азаматпен көңіл жарастырып, соңында екеуіміз отбасын құрып, шаңырақ көтердік. Бастапқыда Американың бірнеше қаласында тұрдық. Кейін күйеуім туған жерін, туыстарын сағынған соң Атырауға қоныс аударуды ұйғардық. Басында онда екі жылға тұруға келіскен едім. Бірақ жылға жыл қосылып, арада қалайша алты жылдың зулап өте шыққанын сезбей қалдым. Ал оған дейін күйеуім Қазақстанды қанша сипаттаса да, толығымен түсіне алмайтынмын. Күйеуімнің айтқанын жай ғана сөз ретінде қабылдап, көз алдыма ештеңе елестемейтін. Дұрысы, Қазақстанды мың рет естігенше, бір рет көріп қайтқан жөн екен. Сол кезде ғана ел туралы мол түсінік пайда болады. – Гүлмира есімді қазақ қызы туралы хикая жазу идеясы қайдан туындады? – Атырауға көшіп барған соң екі жылдан кейін балаларға арналған кітап жазғым келді. Бірақ «кітапқа арқау болатын қызықты оқиғаны қайдан аламын?» деп ойладым. Кейін ойланып қарасам, мен шетелде тұрып жатырмын. Маған бұл жерде бәрі таңсық. Оған қоса, қайда барсам да, қазақ мәдениетіне ұшырасамын. Бұл хикая жазуға керемет орта емей немене?! Сөйтіп, бұған ден қойып, сюжет ойластыра бастадым. Кітаптағы басты кейіпкер Гүлмира есімді қыз пойызда көп уақыт қала алмайтынына қапа болады. Отбасымен бірге пойызға мінген ол келесі күні Атырауға жетуге тиіс. Бірақ сол бір түннің ішінде Гүлмира түрлі шытырман оқиғаның куәсі болып, қызық жайтты бастан кешіреді. [caption id="attachment_184739" align="alignnone" width="2048"]
On a train in Kazakhstan кітабынан көрініс[/caption] – Кітап қолымызға тимесе де, әлеуметтік желідегі парақшаңызға жүктеген видеодан қазақтың мәдениеті мен тұрмыс-салтынан хабар беретін, айшықты иллюстрацияларға толы туындыны көріп, бір марқайып қалдық. – Әу баста «Қазақстанды қалайша әдемі сипаттасам болады?» деп бас қатырдым. Айналама ерекше назар аудара бастадым. Жалпы, бұл кітапты жазуға үш жылдай уақыт жұмсадым. Графикалық әңгімені қамтитын бұл кітап сырт көзге комикс секілді көрінуі ықтимал, бірақ мұнда маңызды жайттар қамтылған. Қазақстанның ерекшелігін, пейзажын, салт-дәстүрін және тағы басқа бұйымдарды оқырманға осындай стильде таныстыруды жөн санадым. Шетелдіктерге бейтаныс елдің мәдениетін визуалды түрде осылай айшықты етіп көрсеткен дұрыс. Оның үстіне, мен бұл кітапты жазуды Қазақстанда тұрғанда қолға алдым. Бұл – мен үшін керемет уақыт. Атыраудан бөлек, Ақтау, Алматы, Нұр-Сұлтан және тағы басқа қалаларға бардым. Айта кетерлігі, мен пойызбен саяхаттағанды жақсы көремін. Америкада онсыз да ұшақпен жиі ұшамыз. Ал пойызбен жүру маған әлдеқайда қызық көрінетін. – Сол үшін сюжет желісін пойызбен байланыстырып, кітаптың атауын On a train in Kazakhstan деп атадыңыз ба? – Иә. Гүлмираның да саяхаты пойыздан басталады. Көпшілігі маған «Пойыздан гөрі ұшақпен барғаның дұрыс-ау» дегенді жиі айтатын. Мен ешкімге дес бермей, пойызбен жол жүргім келетінін айтып, үнемі солай қатынайтынмын. Екі қызыма да Қазақстанды пойызбен аралаған ұнады. Пойыздардың іші де, төсек-орын жабдығы да тап-таза. Барлығы жинақы, ұқыпты. Маған сонысы қатты ұнады. [caption id="attachment_184737" align="alignnone" width="2048"]
On a train in Kazakhstan кітабынан көрініс[/caption] – Ал кейіпкерді неліктен Гүлмира деп атадыңыз? – Негізі, тізімде бірнеше қазақ есімі болды. Айтылуы оңай, әсіресе америкалықтар қиналмай атайтын болған соң таңдауым Гүлмира деген есімге түсті. Оған қоса, бұл – Қазақстанда көп таралған есім. Қазақстанда Гүлмира атты таныстарым жетерлік. Сол үшін осы есімді таңдадым. Сөйтіп, көпшілік Қазақстанды Гүлмира арқылы танып жатыр. Кейде айналамдағылар Борат туралы сөз еткенде «Ол – қазақ емес, ағылшын. Оған емес, Гүлмираға көп назар аударыңыздаршы. Гүлмира – шынайы қазақи кейіпкер» деп айтамын. – Көздің жауын алатын иллюстрацияларды суретші маманға салдыртқан болар деп ойласам, қателесіппін. Бұл кітапты ешкімнің көмегінсіз бір өзіңіз басып шығарғаныңызға таң-тамаша болып отырмын. – Кітапты басынан аяғына дейін өзім әзірледім. Иллюстрациялардың түгелін өзім салдым. Десе де, кәсіби редакторлар үстінен бір қарап шықты. Қазақстанда жақын араласқан бес қазақ әйелге туындыны визуалды түрде түзеп беруін өтіндім. Олардың «Мынау дұрыс, ал мынау дұрыс емес. Мынаны сәл өзгерту керек» деп ақыл айтып, бір шолып шыққанын қаладым. Өзге мәдениет туралы сөз қозғаған соң сол ұлттан тарайтын азаматтардың жазған-сызғаныңды тексеріп шыққаны дұрыс әрі өзің де сенімді жүресің. Атырауда тұрғанда қазақ достарым сыйлаған түрлі кәдесыйды, қызым мектепте өткен концертке киген сәукелені, жиендеріме сыйлық ретінде алған тақияларды, бәрін-бәрін кітапқа кіріктірдім. Мен оларды қазақтың қазыналары деп атаймын. Сондай-ақ Қазақстанды аралаған кезде өзіме қызық көрінген заттарды суретке түсіріп алатынмын. Сонымен қатар таңғалдырған деректерді бірден қағазға түртіп алатын едім. [caption id="attachment_184740" align="alignnone" width="2048"]
On a train in Kazakhstan кітабынан көрініс[/caption] – Кейбір бұйымдарды суретке қарап салу оңай болғанымен, енді бірін қағаз бетіне түсіру қиын. Мысалы, кітапта салынған киіз үйді суретке қарап салу мүмкін емес секілді. Оны арнайы зерттеген боларсыз? – Иә, киіз үйді суретке қарап салу қиын екенін білемін. Атыраудағы жергілікті кітапхана қызметкерлері киіз үйді сипаттайтын кітап тауып берді. Сол кітап арқылы киіз үйдің жабдықтарымен танысып, суретін саларда нені ескеру керек екенін ойыма түйдім. Бәлкім, ол иллюстрация керемет болып шықпаған болар, бірақ оны шынайы етіп салу үшін қолымнан келгеннің барлығын жасадым. Ұмытып барамын, оқырмандар дәл осы суретке көп жылы пікір айтты. Олардың көңілінен шыққанына қуаныштымын. Жалпы, кітаптың оқырман жүрегіне жол табуы үшін барымды салдым. Тіпті, әлеуметтік желідегі парақшама кітап туралы жүктеген видеома қазақ музыкасын қолдандым. Кітапта домбыра, қазақ биі туралы да мәлімет қамтылған. Оқырман оны тек визуалды түрде көреді. Ал мұның қандай өнер екенін сезсін, білсін деген мақсатпен қазақ музыкасының «көмегіне» жүгіндім. Музыканы күні бойы сипаттауға болады, бірақ бір рет тыңдасаң, оның астарындағыны бірден түсінесің. Видеоны көрген, кітапты оқыған америкалық оқырмандар тек жақсы фидбэк беріп жатыр. Соның ішінде Қазақстанмен байланысы бар азаматтар бұл кітапты сүйсініп оқитынын айтады. Айтпақшы, Америкада тұратын қазақ әйел бұл кітапты өз ұлына сатып әпергенін, оның кітапта өз есімін көргенде қатты қуанғанын айтады. Мен кітапта қазақша есімі бар бірнеше кейіпкерді кіріктіргенмін. Онда Мыстан кемпір секілді орыс кейіпкер тағы бар. Қазақстан көпұлтты мемлекет болғандықтан, орыс кейіпкер қосу әділ деп ойлаймын. Әлгі әйел мәдени элементтерді қосқаныма алғыс білдіріп, кітапты қайта-қайта оқи бергісі келетінін айтты. Бұл – мен үшін ең жақсы пікір. Білуімше, АҚШ-та тұратын қазақ отбасылардың түгелі бұл кітапты сатып алса керек. Олар туған күнге, мереке күндері балаларына сыйлауға таптырмас сыйлық екенін айтады. Мақтанбаймын, бірақ көпшіліктен тек жағымды пікір естідім. Бұл – менің бірінші кітабым. Бірінші туындым болса да, жақсы жұмыс істеген секілдімін. 
– Америкада тұратын қазақтардан бөлек, Қазақстандағы кітапқұмар қауым да On a train in Kazakhstan кітабын қайдан сатып алуға болатынын сұрап жатыр. Оны өзіңіз де байқаған боларсыз? – Иә. Қазір осы мәселені шешу – басты мақсатым. Бірақ мен – жалғызбын. Сондықтан бұл мәселені тез арада шешуге қауқарым жоқ. Қазір On a train in Kazakhstan Amazon-да және тағы басқа кітап сатылымын қамтитын сайттарда қолжетімді. Бұған көңілім толмайды, себебі келіп түскен табыстың бір бөлігі Amazon-ға емес, қазақстандық компанияға бұйырғанын қалаймын. Сол үшін қазір Қазақстаннан бірге жұмыс істейтін баспагер мен принт компания қарастырып жүрмін. Қазақстандағы кітап дүкендерінің сөресіне жеткізетін, маған шынымен көмектесе алатын адал жан кездессе, қуанышымда шек болмас еді. – Бір жазбаңызда «Қазақ мәдениеті – менің алғашқы кітабымды жазуға ынталандырды» депсіз. Біздің бай мәдениет тек бұл кітаппен шектеліп қалмайтын шығар. Тағы хикаялар шығару ойыңызда бар ма? Жалпы, шығармашылығыңызда қандай жаңалықтар бар? – On a train in Kazakhstan-ның трилогия болып шығуға «әлеуеті» бар. Оны қазақстандық дүкендерге жеткізе алсам, болашақта бұл туралы тағы екі кітап шығарып қалуым мүмкін. Өзіңіз айтқандай, Гүлмираның бастан кешірген хикаясының мәдениеті бай, локациясы көп Қазақстанда қалай өрбитінін көргім келеді. Жалпы, Гүлмираның хикаясы жалғасын табуға тиіс деп ойлаймын. Ал шығармашылығымды сөз етер болсам, туған қалама қайтып оралған соң балаларыма арналған The Great Booger Debate (Бургер үшін ұлы тайталас) атты кітап жаздым. Сосын Нью-Йорк қаласында тұратын, TikTok-та 5.6 миллион жазылушысы бар музыка пәнінің мұғалімі Чез Брюспен бірлесіп, The Brucegang Coloring Book бояу кітапшасын басып шығардық. Онда мен оның TikTok-қа жүктеген 32 видеосының суретін салдым. Қазір үш кітабым да Америка мен Еуропа кітап дүкендерінің веб-сайттарында сатылымда тұр. – Үш күн бұрын Америкада жергілікті мектептердің бірінде өткізілген автормен кездесу кешіне қонақ ретінде шақырылғаныңызды жаздыңыз. Ол жаққа құралақан бармай, кішігірім көрме ұйымдастырып, онда қазақтың ұлттық киімі, сәукеле, көрпе және тағы басқа кәдесыйларды көпшілік назарына ұсынғаныңызға риза болдық. – Мені кездесуге шақырған оқушылар мен айтқанға дейін қазақ мәдениетінен хабарсыз болған екен. Құр сөзбен айтқанша, дәлелім болсын деп Қазақстаннан алты жыл ішінде жинаған бұйымдарды алып бардым. Меніңше, ең танымал бұйым – көрпе мен ұлттық киім. Қызым Қазақстанда мектепте оқығанда концертте ұлттық киім киген, сол киімді көрсетіп «Қазақстанда концертке барғанда осындай әдемі көйлек киесіңдер» деп қызықтырып қойдым. Олар көйлек пен сәукеленің дизайнына жоғары бағасын берді. Жалпы, алдыңда улап-шулап отырған жүзге жуық баланың сырттан келген бөтен адамға бағынбасы анық. Әрі айтар әңгімең қызық болмаса, олардың іші пысып кетуі әбден мүмкін. Бірақ қазақ мәдениеті туралы айтып, бұйымдарды таныстырғанымда олар мені ұйып тыңдап отырғанын байқадым. Оларға бірнеше бұйымды ұстап көруге бердім, әсіресе олар асықты қатты ұнатты. [caption id="attachment_184753" align="alignnone" width="2048"]
Эшлидің Америкадағы мектепте ұйымдастырған көрмесі[/caption] – Оқушы демекші, Атырауда оқушыларға ағылшын тілінен сабақ беріпсіз. – Мен оқытқан оқушылар мектепте ағылшынша сұраққа жауап бере алады, бірақ сөйлеуге келгенде ұялып, «қате жіберіп алармын» деп артқа тартыншақтайды. Сөйтіп, оларға ағылшын тілінде емін-еркін, қысылмай сөйлеудің қыр-сырын үйреттім. Бұл мен үшін де маңызды болды, себебі мен де орысша үйреніп жүргенде сөйлеуге қысылатын едім. Бірақ кейін акцентпен сөйлесем де, бастысы байланыс орната алсақ, сол жеткілікті екенін түсініп, қымсынбайтын болдым. Ал қазақ тілі «табиғаты» қатаң тіл екенін, төл дыбыстар бар екенін байқадым. Мен «рақмет» дегенді ғана білемін. Қазақстанда жүргенде осылай айтсам, көбі маған риза болып, алғыс білдіретін. – Қазақстанда тұрған алты жыл ішінде не нәрсе ерекше есіңізде қалды? – Қазақстанда негізгі мәдени құндылықтар әлі күнге дейін ерекше құрметтеледі. Америкада да мәдени құндылықтарды құрметтейді, бірақ жергілікті америкалықтар оны мейлінше тыныш «көрсеткенді» құп көретін секілді. Бізде мектепте оған үйретпейді, біз мектепте тілді үйренбейміз. Ал Қазақстанда мәдениетке баса назар аударады. Мектепте қазақ тілінен сабақ өткізеді. Құндылықтарды жиі насихаттайды. Мұнда маған бейтаныс мәдениетпен танысуға мүмкіндік көп. Маған сонысы ұнады. Тағы бір айта кетерлігі, қай мейрамда екенін ұмытып отырмын, бір фестивальда аулаға қаз-қатар киіз үйлер тігілгені есімде. Сол кезде ішіне кіріп, ұлттық тағамдардан дәм татып, рақаттанып күліп, көңілді отырғанбыз. – Наурыз мерекесінде шығар? – Мүмкін. Сол кезде бұлай атап өту мәдениеттің бір бөлігі екенін ұқтым. Қазақтардың күллі әлем айтып жүрген қонақжай халық екеніне көзім жетті. 
– Ал сіздің қалыптасқан «америкалық» көзқарасыңызбен алып қараған кезде қабылдауға қиын болған жайттар болды ма? – Қазақстанда әйелдерге дәстүрлі көзқараспен қарайды. Бұл дұрыс та шығар, бірақ кейде бұл олардың мүмкіндігін шектейтін секілді. Тағы бір байқағаным, қалада тұратын әйелдер сыртқа шықса да макияж жасайды екен. Мен макияжбен «дос» емеспін, кейде жасаймын, бірақ сыртқа шығу үшін жасамаймын. Азық-түлік дүкеніне баратын болсам, шашымды қалай болса солай түйіп, аяғыма кәдімгі тәбішкені киіп, үйде киіп жүрген киіммімен шыға саламын. Ал дүкенге кіріп қалсаң, қыз-келіншектердің боянып, биік өкшесі бар аяқкиім киіп алғанын байқаймын. Күйеуімнің достары үйге қонаққа келгенде бетінде бірде-бір бояу жоқ мен есікті ашқанда «Ой, кешір, ерте келіп алыппыз ғой» дейді (күліп). «Менің бет-әлпетім осындай. Кәне, ішке кіріңдер» деймін сосын. Әлі есімде, бір досым мені макияжсыз көргенде өзін ерте келіп алғанына кінәлі сезінгені бар (күліп). Бірде сұхбатқа шақырғанда да осыған ұқсас жағдайды бастан кешірдім. Қасыма бір әйел келіп «Мүмкін, сізге сәл make-up жасармыз. Көп адам көреді. Жасау керек» дейді. Мен тағы да «Бұл – менің бет-әлпетім. Маған осылай ыңғайлы. Барлығы жақсы» деп жауап бердім. Сөйтіп, адамдар маған сыпайы түрде макияж жасауға ұсыныс айтудан шаршамайды, ал мен болсам табиғи келбетім үшін үнемі кешірім сұрап жүретінмін (күліп). Сосын бір күні «Осы мен неге кешірім сұрай беремін? Бұл менің – бет-әлпетім. Мен басқалар секілді көрінгім келмейді» деп макияж туралы пікірлерді елемейтін болдым. Айтпақшы, мені таңғалдырған тағы бір жайт, Қазақстанда қарапайым адамдардың өзі аста-төк той жасайды екен. Көп тойға барғанда той ортасында концерттік бағдарлама қойылатынын байқадым. Онда да мәдениетке көп көңіл бөлінеді екен. Тойға келген көп қонақтың әрбірі тост айтуға тиіс. Содан соң тост ұзақ болуы керек. Бірде бір тойда ортаға тілек айтуға шыққанда ағылшынша төрт сөйлем айтып, қысқа қайырып, микрофонды күйеуіме берсем, ол «қазақи стильде» он бес сөйлем айтып, мәз болады (күліп). Өзі қазақшаға судай, қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрін жақсы біледі. Қазақ досы көп. Жалпы, мен жергілікті халықтың ортасында тұрғаныма қуанамын. Атырауда жұмыс істейтін америкалық достарымыз америкалық ауыл деп аталып кеткен Dostyk Village-да тұратын. Ол қалашықтың іші тұп-тура Америкадағыдай безендірілген. Онда арнайы күзет арқылы кіресің. Бірақ олар маған солай оқшаулану арқылы көп мүмкіндікті мүлт жіберіп алатындай көрінетін. Оған қоса, олар керек-жарағын Amazon арқылы алдыртып, ол тауарды шетелден онда жеткізгені үшін көп ақша төлейтін. Ал мен жергілікті дүкенге барып сауда жасағанды, жергілікті емханаға барып қаралғанды жөн санайтынмын. Мен берілген мүмкіндікті молынан пайдаланып, айналамдағы қызық көрінген дүниелерді танып-біліп алдым. Дәрігер демекші, америкалық дәрігеріме осыған қатысты үнемі шағымданамын. Қазақстанда медициналық қызмет көрсету ісі Америкадан гөрі әлдеқайда жақсы дамыған. Дәрілер мен препараттар беріп, сақтандыру бойынша есеп шығаруға көп көңіл бөлетін америкалық дәрігерлерден «Кеше не жедің?» дегенді ешқашан естімеппін. Ал жергілікті ауруханасы заманауи құрал-жабдықтармен жабдықталған Қазақстанда барлығы басқаша. Қазақстанда анализдерім жақсы болды. 
– Ал бізге, керісінше Америкада медициналық қызмет көрсету сервисі бізден әлдеқайда ілгері көрінеді... – Егер сен миллиондаған долларға салынған емханасы бар үлкен қалада тұрсаң, жоғары сапалы медициналық қызмет көрсету сервисін қолдана аласың. Ал шағын қалашықта ондай сервистер қолжетімді емес. Сондай қалашықта тұратын, денсаулығында кінәрат бар азаматты үлкен қаладағы, қызметі қымбат тұратын ауруханаға жібереді. Ал оған барып қаралуға көп адамның шамасы жете бермейді. Осы жағынан алып қарағанда Қазақстандағы аймақтарда денсаулық сақтау жүйесі жақсы жолға қойылған. Ұмытып барады екенмін, мен шағымданатын жалғыз нәрсе – жол. Қаланың қай жерден «бітетінін» көруге болады, ары қарай жол дұрыс төселмеген. Қалғанының барлығы керемет. – Алда Қазақстанға келу жоспарда бар ма? – Күйеуім екеуіміздің жолымыз екіге айырылды. Ол қазір Атырауда тұрады. Мен өз туған жеріме оралдым. Осында тұратын үлкен отбасыммен бірге қызыққа толы күн кешіп жатырмыз. Екі қызымды тәрбиелеп, өсіріп, жеткізсем деймін. Қазақстанға бару туралы әзірге жоспар жоқ. Бірақ кейде онда барып, кітабымды талқылап отырғанымды елестетемін. Бәлкім, жол түссе, барып та қалармын. – Уақыт тауып, сұхбаттасуға келіскеніңізге рақмет! Оқырманыңыз көп болсын!
Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ
