Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады

Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады

Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады
ашық дереккөзі
51209
Арқалық Рысбекұлы – Ресей Федерациясы Алтай Республикасына қарасты Қо­сағаш ауданына таралатын «Шүйдің нұры» газетінің редакторы. Одан бөлек, ол Қоса­ғаш ауданындағы қазақтар ұйымының төрағасы қызметін атқарады. Қазақ көп шо­ғырланған Алтай өлкесіндегі Шүй жазығында тұратын 10 мың қазақтың басын бірік­тіріп, берекесін арттыруға күш салып жүрген қандасымыз қазақша оқулықтар ба­сып шығарып, қазақ күресін айрықша дәріптеп жүргенін айтады. Бүгінде «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатқан қандасымызға хабарласып, әңгіме-дүкен құрған едік. – Әңгімеміздің әлқиссасын туған өл­кеңіз, өскен ортаңыз, сондай-ақ журна­лис­тикаға келу жолыңыздан бастасақ. – Мен 1985 жылы 5 мамырда Алтай Ре­с­пуб­ликасы Қосағаш ауданына қараған Ақтал ауы­лында дүниеге келдім. Бір жасқа толған ке­зімде ауыл топырағынан жерасты сулары көп­теп шыққан соң ауыл тұрғындарын Шүй жо­лында орналасқан қыратқа көшіріп, оны Жаңа ауыл деп атады. Қосағаш ауданында туып-өскенімізбен, бізді көпшілік «Шүй қа­зақ­тары» деп атайды. Ал жергілікті халық бұл маң­ды «қасиетті қара Шүй» деп атайды. Сол Жаңа ауылда орта мектепті тәмамдаған соң Моң­ғолияның Баян-Өлгей аймағында жаңа­дан ашылған Қобда университетінің фи­лиа­лына оқуға түсіп, қазақ тілі мен әдебиеті пәні­нің мұғалімі мамандығын алып шықтым. Со­сын өз ауылыма оралып, ондағы мектепте ма­мандық бойынша үш жылдай, кейін Моң­ғолиямен шекаралас жатқан Тошанты ауы­лында бір жылдай жұмыс істедім. Бертін келе бізде аудан орталығы са­на­латын Қосағаштағы үлкен мектепте сабақ бер­дім. Өзім бұрыннан ауданда үш тілде шы­ғатын газеттің қазақтілді қосымшасына мақала жа­зып тұратын едім. Ресей Федерациясы, Алтай Рес­публикасы журналистер одағының мү­ше­сімін. Кейіннен сонда журналист болып жұ­мыс­қа тұрып, ізінше бас редактор болып та­ғайын­далдым. Негізі, біздің газет – күллі Ресей бойынша үш тілде шығатын жалғыз газет. Орысшасы «Чуйские зори», алтай тіліндегісі «Эре-Чуйдыҥ таҥдагы», ал қазақшасы «Шүйдің нұры» деген атпен аптасына бір рет шығады. Біз­дің штатта жұмыс істейтіндердің дені – қа­зақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ беретін мұ­ғалімдер. Штаттан тыс тілшілеріміз де бар. Осы өлкенің көркін жырлаған ақын, жазушы аға-апаларымыз жиі мақала жариялайды. Имамдар да өз жазғанын бізге ұсынады. Со­ны­мен қатар Қазақстанда, Алтайда болып жатқан үл­кен жаңалықтарды жариялап отырамыз. Қоса­ғаштағы қазақтардың жетістіктері туралы жа­замыз. Жалпы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, дін, ұлттық мерекелер туралы материалдарды үз­бей береміз. Одан бөлек, магистратура бөлі­мінде білім алып жатырмын.  width= – Ал Қосағаш қазақтарының ұйымына бас­шылық еткеніңізге қанша уақыт бол­ды? Ол ұйым қашаннан бері жұмыс істей­ді? – 1991 жылы Қазақстан егемен ел атанған кез­де Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығы құрыл­­ғанын білетін боларсыз. Сол кезде Қо­сағаш ауданында «Бірлік» деген атпен қазақ­тар­дың басын біріктіретін ұйым құрылды. Сол жыл­дан бері тынбай жұмыс істеп келе жатқан бұл ұйым қазір «Қосағаш қазақтарының жер­гі­­­лікті қоғамдық ұйымы» деп аталады. Бұрын Алтай Республикасында тұратын «ат төбеліндей он мың қазақпыз» дегенді жиі айтатын едік. Қа­зір, шүкір, санымыз 15 мыңға жетті. Сол 15 мың­ның 12 мыңы осы Қосағаш ауданында тұра­ды. Мен бұл ұйымға 2018 жылдан бері төра­ғалық етемін. Бұл лауазымға халық сай­лады. Жалпы, бізде ұйым төрағасын халық өзі сайлайды. Өз қалауындағы адамды төраға етіп тағайындайды. Басқа ұйымдардағыдай 5-10 кісі жи­налып, ақылдасып, сайлау деген жоқ. Ста­дион­да үлкен жиын өткіземіз. Мысалы, мені біз­дің аудандағы Төбелер деген қазақ ауылында үл­кен жиын кезінде қазақтар «Сенің оқығаның – қазақ тілі мен әдебиеті. Тілді білесің, заң­ды білесің, ұйымдастырудан да кенде емес­сің. Төраға сен бол» деп маған жүк артты. Төра­ға ретінде ауыл ақсақалдары мен орта жас­тағы аға-апаларымызды үлкен стадионға жи­нап, жыл сайын өтетін Қосағаш қазақ­тары­ның құрылтайы кезінде атқарылған жұ­мыс туралы есеп беремін. Олардың алдында тұрып, айтар ақылы мен уәжін тыңдаймыз. Олар топ­тың ішінен қолдарын көтеріп, өз ұсыныстарын ортаға салады. Жалпы, Алтай Республикасында 12 аудан бар, сол 12-нің екі-үш ауданында бес-ал­ты жүзден қазақ тұрады, кезінде сол жердегі қазақтардың басын біріктіретін аймақтық автономия құрғанбыз. Қазақ көп қоныстанған әлгі бірнеше ауданда жұмыс істейтін қоғамдық ұйымдар тағы бар. Олар да біздің құрылтайға ар­найы келіп, тыныс-тіршілігімізбен танысып қай­тады. Ол құрылтай осы жазда болмай қал­ды. Бұйырса, күзде Қосағаш қазақтарының құрыл­тайы өтетін кезде барлығына бір ай бұ­рын хабарлап, халықты стадионға жинаймыз. Халық ұйым төрағасынан бөлек, басқарма кеңе­сіне мүше атануға лайық азаматтарды да өзі сайлады. Олардың алдына шығып, қандай азамат екенін айтып береміз, сосын өздері таң­дауын айтып, дауысқа салады. Біздің ұйымның бас­қарма кеңесіне он бір адам мүше. Барлы­ғы­мыз қоян-қолтық жұмыс істейміз, бірақ біз жақта қызметте отырған қай қазаққа барсаң да, орнынан түрегеле жүгіріп, көмегін аямайды. Екі айтқызбай-ақ қол ұшын созып, алып-ұшып тұра­ды. Мысалы, жуырда бізде талантты күйші аға­мыз Жанайдар Ермекұлының шығарма­шы­лықта жүргеніне 30 жыл толды. Оны естіген осын­дағы қазақтар бірігіп, әп-сәтте барлығын ұйымдастырып, керемет кеш ұйымдас­тыруы­мызға септігін тигізді. Ауызбіршіліктің, ұйым­шыл­дықтың нағыз үлгісін біздің ауданнан көру­ге болады. Ақылдасу қажет болса ақсақал­дар­дың алдына барамыз. Біздің салтымыз бұрын­ғы салт. Қазақылығымыздан айырыла қой­ған жоқпыз.  width= – Кезінде ата-бабаларымыздың үш жүздің басын қосып, жұрт болып жиы­лып, халық алдында үлкен жиын өткізетін дәстүрі сіздер жақта сақталған ғой демек? – Дәл солай. Осылай халықты жинап, сай­лай­мыз десем көбі сенбейді. Әсіресе, Омбы, Ново­сібір қазақтарына осылай айтсам олар «Сен­дерде әлі солай ма?» деп аң-таң болады. Иә, бізде әлі солай. Бір күні сыртынан келіп көр­сеңіз, сіз де таңғалуыңыз мүмкін. Ата-ба­ба­лары­мыздың Күлтөбенің басына шығып, үнемі жиын өткізетін дәстүрі бізде сақталған. Біз елу кісіні шақырып, құрылтай өткізе алмаймыз, ол құрылтайға кемі мыңнан астам адам қатысады. Жал­пы, бұл қауымдастық осындағы көп қазақ ана тіліміз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз, діні­міз бен ділімізден ажырап қалмасын деген мақ­­сатта құрылған. Сондай-ақ Алтай Рес­­пуб­ликасында тұрып жатқан қазақтардың құ­қы­ғын қорғауды көздейміз. Рухани даму жағына құрылған. Біз атқарып жатқан шаруаны Ре­сей­дің өзге аймағында тұратын қазақтар мойын­дай­ды. Балаларымыздан бастап үлкендерімізге дейін қазақшадан ажырап қалғамыз жоқ. Кейде Моңғолиядағы қазақтар моңғолданып, Өзбек­стандағылар өзбектеніп бара жатыр дегенді естіп қаламын. Ал бізде ондай жоқ. Шүкіршілік ай­тамыз. Бір аспан астында тату тұратын тө­леңгіттер мен орыстардың бізге көмегі көп тиді. Қо­сағаш – өзге ұлттардың береке-бірлігі жарас­қан өлке. Ешкімге бөле-жара қарамайды. Тіліне, діні­не ешкім тиіспейді. Білім министрлігіне жүгінсек те, тілімізді сақтап қалудың амалын қарас­тырып, түбі бір жолын тауып береді. Осы ретте бір мысал келтіре отырайын. 2016 жылы Ресейде бірыңғай білім беру стандарты туралы заңға өзгеріс енгізіліп, Қазақстаннан әкелінетін оқулықтар бойынша оқытуға тыйым салынды. Балаларымызды қазақша оқыту үшін оқулық Ресейде құрастырылып, осы жерден басып шығарылуы қажет болды. Ал Ресей бойынша қазақ тілі оқулығын бізге кім әзірлеп береді? Астра­хань қазақтары ма, әлде Омбы қазақтары ма? Мәскеуде тұратын аз қазақ құрастырып бере ме бізге? Ал біздің ауданда 12 ауыл бар, сол 12-нің 8-індегі мектепте қазақ тілі пән ретінде оқы­тылады. Сол сегіз мектепте қазақ тілі мен әде­биетінен жалпы саны 36 мұғалім сабақ бере­ді. Олардың көбі Баян-Өлгей, Семей, Өске­мен­дегі оқу ордаларында білім алған. Сол 36 мұ­ғалім, тілді, заңды жетік білетін бірнеше азамат жұ­мылып, аудан әкімдігінің көмегімен өткен жы­лы 1-4-сынып оқушыларына арналған қазақ тілі оқулықтарын әзірлеп шығардық. Сосын оны Ресейдің Оқу-ағарту министрлігінің реестріне тіркедік. Біраз уақыт тексерістен өт­кен соң қазір сол оқулықтар арқылы аудандағы сегіз мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытуға мүмкіндік алдық. Пандемия басталмай тұрып, осы оқулықтың шығуына байланысты Ресейдегі белсенді қазақтардың басын қосып, осында ғы­лыми-практикалық конференция өткіз­ген­біз. Алтай Республикасының өзге аудандарында тұратын қазақтар да мектеп бағдарламасына кіріктіру үшін 500 оқулыққа тапсырыс берді. Астрахань, Омбы қазақтары да хабарласып жа­тыр. Енді қазір 9-11-сынып оқушыларына ар­налған қазақша оқулықтар дайын тұр. Бұйыр­са, күзде алдымен өлкемізден, сосын Мәс­кеуде ғалымдардың сараптамасынан өткі­зіледі. Сосын заң тұрғысынан барлығы дұрыс бол­ған жағдайда реестрге тіркеп оқу бағдар­ла­масына пән ретінде енгіземіз. Бізде Ресейде бі­лім берудің федералды мемлекеттік стан­дарты деген түсінік бар. Ол бойынша осында тұрып жатқан өзге ұлт өкілі ана тілінде білім алуы­на құқы бар. Орта білім туралы аттестатта негізгі пәндердің астында жазулы тұратын екінші ана тілі деген бағанға баға қойылуы керек. Мысалы, алтай немесе неміс халқы заң бойын­ша тіркелген, өз ана тілінде басып шы­ғарылған оқулықтар бойынша білім алса, аттес­татта екінші ана тілі деген жерге алтай не­месе неміс тілі деп жазылып, баға қойылады. Жоғарыда айтып өткен, жоғары сыныпқа арнал­ған оқулықтарымыз барлық тексерістен өтіп, реестрге тіркеліп, басып шығарылса, біздің балаларымыздың да аттестатында дәл солай жазылады.  width=«Отандастар» қорымен меморандумға отырдық. Қор өкілдерімен үнемі байланыс­та­мыз. Олар бізге көп көмек береді. Бірдеңе керек болса, хабарласып, ресми хат жазамыз. Мәде­ниет­ті дамытуға бағытталған іс-шараларға үне­мі шақырып тұрады. Қосағаш қазақтары ол қор­дың қызметкерлеріне дән риза. – Сұрайын деп ұмытып кетіппін. «Әліп­пені» қазақстандық нұсқасына сай құрас­тырып шығардыңыздар ма сонда? – Иә. Біздегі қарапайым мұғалімдер 1-сы­нып­тың оқулығын сіздердегі «Әліппеге» ұқсас­тырып әзірледі. Ал жоғары сыныпқа арналған кітапқа қазақ ақындары мен Алтай елінің майталмандары туралы деректер енгіздік. Алтайдың атын шығарған біраз ақынның шы­ғар­масын қазақшаға аудардық. Мысалы, бір бетін­де қазақтың бас ақыны Абайдың «Қыс» де­ген өлеңі тұрса, екінші бетіне алтай хал­қы­ның мақтанышы, ақын Лазарь Кокышевтың да «Қыс» атты өлеңін қазақшаға аударып салдық. Қазақ тілі сабақтары жүргізілетін мектептерде арнайы қазақ тілі кабинеттерін ашуды қолға алған едік. Алғашқы кабинет Жаңа ауыл ауы­лын­да ашылды. Амандық болса, бұл жұмы­сы­мыз­ды осы оқу жылында да жалғастырамыз. [caption id="attachment_190929" align="alignleft" width="358"] width= Қосағаш мұғалімдері мен тіл жанашырлары құрастырып шығарған оқулықтар[/caption] Не­гізі, 15 мың қазақ осындай ауқымды шаруа­лар жасайды деп ешкім ойламайды. Ресей қазақтарының өздері «Ресей ішінде қазақ тілін ең таза қалпында сақтап отырған – Қосағаш қа­зақтары» деп мойындайды. Қазір біз күзде өтетін, үш күнге жалғасатын «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатырмыз. Бар ойымыз сол фестиваль­да. Онда қолөнер, күй, терме, ұлттық ән, алтай күре­сі, қазақ күресінен сайыстар өткіземіз. Атал­ған фестивальға Қазақстанның бізге жа­қын орналасқан аймақтары – Шығыс Қазақ­стан, Павлодар, Өскеменнен, сосын Омбы, Бар­науыл, Астраханьнан, Алтайдың басқа аудан­дарынан арнайы қонақтар шақырамыз. Бұл фестивальдың соңы мерекеге ұласып, бір-бірімен бас қосқан қазақтар арқа-жарқа бо­лады. Жалпы, Ресей көлемінде мақтанатындай Қосағаштың жағдайы бар. Біз «Ананы өткіздік, мынаны өткіздік» деп қайта-қайта айта бер­мей­міз, бізде ондай іс-шаралар жиі өтеді. Күн­делікті өтетін болған соң оны тізіп айтып, мақ­танғымыз келмейді. Жоғарыда айтқандай, біз­де бірдеңе ұйымдастыру керек болса бар­лы­ғы «жүгіре» жөнеледі. Мысалы, кітапханада жұ­м­ыс істейтін бір мәдени қызметкер «бүгін «Жігіт сұлтаны» байқауын өткізу керек» десе, тез арада жиналып, бірге өткізе саламыз. Біз тек Қосағаш қазақтары емес, мұқым Ресейде тұра­тын қазаққа пайдасы тиетін шаруалар ат­қаруды көздейміз. Айтуды ұмытып барамын, біз қазақ күресіне қатты көңіл бөлеміз, өзге ұлт өкілдеріне көп насихаттаймыз. Біле білсеңіз, Қо­сағашта қазақ күресінен бірінші Азия чем­пио­наты өткен болатын. Арамызда төл спор­тымыздың атын шығарып жүрген спорт ше­берлері көп. [caption id="attachment_190932" align="alignright" width="482"] width= Ат жарыс кезінде[/caption] Қазір халықаралық төреші қыз­метін атқаратын Ернар Өкеев пен ержүрек Ра­­мазан Мәжетханов деген азаматтар қазақ күре­сі десе жанын беруге әзір. Осындағы кәсіп­керлер де қазақ күресін дамытуға қаражатын ая­майды. Оларға «Біз осындай мереке өткізгелі жатырмыз. Сіз алып салмақты, ал сіз мына салмақтың бәйгесін «көтеріп» аласыз ба?» десең, олар «Мен мына сыйлықты әперемін» деп бір­ден келісе кетеді. Біз өткізетін сайыстарда жүл­деге жылқы, мотоцикл секілді үлкен сый­лықтар тігіледі. Біздегі басты мақсат – өзге ұлт­тарға «қазақ күресі деген – осы, киімі міне, балуан­дар осылай екі киіз үйден, иығына ша­пан жауып шығады» деп ұлттық күрестің ерек­шелігін көрсету. Алдағы қыркүйек айында «Шүй барысын» өткізейік деп отырмыз. Соған балуандар киетін күртешеге тапсырыс бердік. Жасырып не қылайын, «Отандастар қоры», Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығына «Бізге күр­теше алып беруге көмектесіңіздерші. Қо­лымызда бары ескіріп, тозып қалды» деп ресми хат жазған едім. Әзірше ешқандай жауап жоқ. Бірақ бізде олардың жауабын күтетіндей уақыт жоқ. Арамызда мықтылығымен көзге түскен, республика парламентінде депутат болған аза­мат­тарымыз көмектесеміз деген соң бірнеше күртеше сатып алғалы отырмыз.  width=– Омбы, Красноярск қазақтарының ба­сын біріктіретін ұйымның жұмысына жауап­тылар бізге берген сұхбатында олар­ды толғандыратын басты мәселе қазақ тілі екенін айтқан еді. Байқап қарасам, сіз­дер­ді күртешеден өзге алаңдататын басқа мә­селе жоқ секілді. – Құдайға шүкір, бізде бас қатыратындай мә­селе жоқ. Бізге барлығы жетеді. Жағдайымыз жақсы. Барлығын өзіміз істейміз. Оқулықты да өзіміз құрастырамыз. WhatsApp-тағы «Ресей қа­­­зақтары» деген топта Астрахань, Омбы қа­зақ­тарына үнемі «Күзге дейін тапсырыс берің­дер. Ата-аналарға «Әр адамға туған тіл керек. Ана тілін ұмтыпауымыз керек» деп айтып жү­рің­дер. Әкімшіліктен қаражат сұрап алыңдар. Горно-Алтайскідегі баспаханаға барып, тап­сы­рыс беріңдер» деп жар салып отырамын. Неге Горно-Алтайск десеңіз, Ресей баспаха­на­лары­ның шет тілдегі оқулықты басып шығаратын ли­цензиясы болуы қажет. Одан бөлек, ол бас­паханада қазақтілді қаріпті «тануы» керек, қа­зақ тілін түсінетін адам беттеуі қажет. Осын­дай мәселенің барлығын аудан әкімдігі шешіп, жағ­дайды жасап қойған. Қазақстан тарапынан «Отан­дастар» қоры, Дүниежүзілік қазақтар қауым­дастығы мен Білім министрлігі бізге кө­мектеспейміз деген жоқ. Бірақ көмектессе де Ре­сей заңы бойынша олардың көмегі бізге «ке­ліңкіремейді» екен. Сондықтан дәл қазір біз­де қазақ күресіне қажет күртешеден басқа еш мәселе жоқ. Негізі, ол күртеше өзімізде тігіл­се, көмек сұрамас едік. Бірақ Ресейдің қай өңі­ріне барып қазақ күресінен киім сұрайсың? Кім болса да, «Дұрысы, атамекеніңнен сұра­саң­шы» дейді ғой. Балуандардан сұрастырсақ, қа­зақ күресімен айналысатын балуандар кие­тін әлгі күртеше Қырғыз Республикасы мен Өзбек­стан­да тігіледі екен. Бар ойымыз – осында ка­ни­кулда жүрген студенттер Ресейдің әр түк­пірі­не оқуға кетіп қалмай тұрғанда сайысты өткізу. Ара­мызда небір мықты жастар, әлем чем­пион­дары бар. Олардың барлығы төл спортынан күш сынасқысы келеді. Әрі-беріден соң бізде де намыс бар ғой. Біздің балалар алтай күресі­нен, орыстың самбосынан, жапонның дзюдо­сы­нан қарсыласын жығып жатады. Сөйте тұра осында отырған 15 мың қазақ төл күресімізді дамыта ал­маймыз ба?! Өзге ұлттың балуандары «Қа­неки! Кілемдеріңді жайыңдар. Төрешілерді ша­қырыңдар. Қазақша күресте өзара кім мық­тыны анықтайық» деп білек сыбанып отыр. Олар қазақ күресінің ережесін жақсы біледі. Көбі – қазақ күресінен Қазақстан чемпиона­ты­на, өзге де турнирлерге қатысып, топ жарған балуан­дар. Жуырда алтай халқының Эл Ойын деген өлкеаралық фестивалі өтті. Онда түрлі спорттық ойындардан бөлек, көпшілік асыға күткен алтай күресінен сайыс өтіп, бас жүлде иегеріне автокөліктің кілті табыс етілді. Сонда көбі «Қазақ күресі – таза күрес. Қосағашта ұйым­дастырыңдар. Сонда барып белдесейік» деп сұрап жатыр. Оларға айтқан сөзімізде тұрып, қыркүйекте өткізбекпіз.  width= – Біздегі көпшілік Алтай өлкесін ме­кен­деген қазақтардың тұрмыс-тір­ші­лігі­нен бейхабар. Тіпті, Алтай тауындағы Ре­сей, Қазақстан және Қытай мен Моң­ғо­лия шекарасының түйіскен жерінде дүйім халық, мұқым ел бар екенін біле бермейді. Осы ретте қазақтардың ол өлкеге тұрақ­тап, қоныстану тарихы туралы бірер сөз айта кетсеңіз. – Негізі, ата-бабаларымыз бұл өлкеге екі ар­на­дан келген. Осында туып-өскен ақын, ға­лым­дардың жазып қалдырған шежіресіне сен­сек, аталарымыз осында 1860-1870 жыл­дары көшіп келген. Архивті ақтарсақ, Омбы губерниясы туралы мәліметтерде де қазақтар дәл сол жылдары Қосағашқа ат басын тіреген делінеді. Көбі Шығыс Қазақстан жақтан кірсе, енді бірі Қытай, одан Моңғолияға өтіп, Қоб­да­ның бойын жағалай жеткен. Қосағаш қазақ­тары­ның негізгі мекені – Қатонқарағай. Бірақ мал өрісі тарылған соң біразы Қытайға, біразы елде қалып қойған. Бізбен бірге бір нанды бөлісіп жүрген төлеңгіттерге үлкен жиындарда үнемі алғысымды айтып жүремін. Аздап өлең жа­затыным бар. Оларды әнге қосып, той­лары­мызға шақырамыз. Олар ата-бабаларымыз қы­сылып, қиналып келгенде тұратын жер, мал ба­ғатын жайылым беріп, қуана-қуана қабыл­даға­ны естен еш кетпейді. «Бауырлас елміз, түр­кі халықтарымыз» деуден шаршамайтын алтай халқының бірлікке ұмтылатын қасиетін жоғары бағалаймын. Негізі, Алтай – ұлы баба­лары­мыздың алтын бесігі. Түркі халқы бұл жер­ді «атажұртымыз» деп атайды. Алтайдың «құшағында» Ресей, Қазақстан, Қытай және Моң­ғолия халқы күн кешіп отыр. Сондықтан біз – Алтайдың төрт емшегін төл емген елміз деп айтамыз.  width=– Іргелес жатқан Баян-Өлгей қазақ­тары­мен байланыс үзілмейтін шығар? – Әлбетте, олармен байланысымыз жақсы. Қо­сағаштан Баян-Өлгейге дейін 200 шақырым жол жатыр. Екі аймақ арасында барыс-келіс, алыс-беріс өте жақсы. Пандемияға бола кейінгі екі жылда қатынас үзіліп қалды, әйтпесе ол жақтағы бауырларымыз біз ұйымдастырған іс-шаралардан қалмайды. Әсіресе, тоғыз­құ­ма­лақ, шахматтан өтетін жарыстарға жиі келеді. – Өзіңіз атамекенге келіп қайтқан бо­лар­сыз?  width=– Иә. Алғаш рет 2012 жылы қыстыгүні бар­дым. Ол кезде қасымда отырған бір ақсақал «Ата­жұрттан атамекеніңе келдің, қалтаңа то­пырақ салып ал» деді. Шекарадан өтер тұста орналасқан «Ауыл» деген бекетте құжат­тарымды тексеріп болған соң, жерде жатқан қарды теуіп, астындағы суық топырақты алып, қалтама бір уыс қып са­лып алдым. Ондай сәтте далада қақаған аяз тұр­са да, бойыңды жылулық билеп, ерекше күй ке­шеді екенсің. Сосын ауылға қайтқан соң бала­ларым «Бұл не?» деп сұрағанда «Бұл – ата­мекеніміздің топырағы, балам» деп айтқаным есім­де. Енді мына қызықты қараңыз. 2019 жы­лы «Отандастар» қоры ұйымдастырған «Туған елге саяхат» жобасына қатыстыру үшін Қоса­ғаш­тан он баланы елге алып келдім. Сондай-ақ ұлдарымды қоса ертіп алдым. Әлгі он бала пойыз­бен ел ішін аралағанша ұлдарыма аста­наны көрсеткім келді. Жаңағы «Ауыл» бекетінен көлікпен өтіп бара жатсақ, үлкен ұлым «Әке, көлікті тоқтатшы» дейді. Жүргізуші жол шетіне тоқтағаны сол-ақ еді, үлкенім сыртқа шығып, сәл­ден соң жүгіріп келіп: «Әке, есіңде ме? Сен қал­таңа салып бір уыс топырақ әкелгенсің. Мен де бір дорба топырақ салып алдым» дейді (күліп). Сөйтсем, қалтасына жылтыр дорба салып алып, дайындалып жүрген екен. Әлгі құм салынған дорба үйде әлі тұр, «Тиіспеңдер, солай тұрсын» дейді. Қазақстаннан оралған соң ұлда­рым онда қайта барамыз деп байбалам салды (күліп). Қазақстанның Туын сатып алдыртты. Жалпы, ұлдарым Қазақстан десе жанын береді, елең ете қалады. Осы ретте отбасымнан тағы бір мысал айта кетейін. Жалпы, бізге отбасы аясында ана тіліміздің құдіретін түсіндіру қа­жет. «Біз орыс елінде тұрамыз, орыс тілі саған керек. Оқы. Алтай халқымен туған бауырдай ара­ласамыз. Алтай тілін үйрен. Бірақ қазақ тілі­нің құдіреті бәрінен жоғары тұруы қажет. Осы­ны есіңнен шығарма, балам» деп айтып отыра­мыз. Кейбірі Ресей қазақтарын орыс­танып кетті деп айтуы мүмкін. Бірақ Қосағашта отыр­ған біз орыстанып кетсек қайда қалдық? Құдайға шүкір, бізде барлығы сақталған. Біздегі кәсіпкерлер елден Otau TV-дің антеннасын әкеп сатады. Соны тұрғызып, Қазақстаннан тара­латын телеарналарды көріп отырамыз. Ел­дегі жаңалықтан, тіпті Түркістан облысында не болып жатқанын біліп отырамыз. Сосын үйде бізді балаларымыз «әке, ана» деп атайды. Оған достарым «Ал бізді папа, мама дейді. Неге сендерді атағандай атамайды? Ол қалай болды екен? Әке деген әдемі естіледі екен» деп айта­тын. Бір күні Ержанат деген досымның үйіне барсам, балалары «әкелеп» жүр. «Қалай үйретіп алдың?» десем, «Сенің балаларыңмен ойнаған соң үйге келіп бірінші мені «әке» деді, екінші күні шешесіне «ана» деді. Осылайша, солай атап кетті» дейді. Қазір байқап қарасам, Қосағашта бар­лығы ата-анасын әке, ана дейтін болыпты. Осыдан-ақ қазақ тіліндегі бір сөздің құдіретін түсінуге болады. – Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ

Серіктес жаңалықтары