Ғазиза Құдайберген: Кітап оқу трендке айналды

«Жұрт қазір кітапханаға бара ма?», «Сирек қорымыздың халі нешік?» «Кітапханаға адам тарту үшін не істеуіміз керек?». Міне, осы жә­не басқа да сұрақтар төңірегінде Қазақ­стан Рес­публикасы Ұлттық академиялық кі­тап­ханасының директоры Ғазиза Құдай­бергенқызымен әңгімелескен едік.  Күніне 20-25 жаңа оқырман тіркеледі Қазір қоғамда «Кітапханаға ешкім бар­майды», «Кітапханаға баратын адам­дар­дың қатары көбейді» деген екі түрлі пі­кір бар. Алғашқысын қасиетті ордаға мүл­де бас сұқпайтындар айтады. Рас, оқыр­мандар қатары сирексіп кеткен жағ­дайлар болған. Алғаш телевидение пай­да болған кезде «Бітті, енді ешкім кі­тап оқымайды» дегендер табылды. Бір­ақ кітапханаға келушілер саны азай­ған жоқ. Интернет, электронды кітап шық­қанда да осындай әңгіме болды. Жаппай базар жағалап кеткен кезде то­қы­рау болғаны рас. Алайда ұлт есін жи­ған кезде тағы да кітапхананы тапты. Соң­ғы он жылда оқырман кітапханаға орал­ды. Кітап оқу трендке айналды. Әлем бойынша кітапханалар өз функ­ция­ларына өзгеріс енгізді. Ғимараттың өзін модернизациядан өткізді. Оқыр­ман­ның талап-талғамы ескерілді. Біреуге клас­сикалық үлгідегі, ал екінші біреуге аме­рикалық open space түріндегі ашық алаң­дар ұнайды. Коворкингті ұната­тын­дар бар. Демек, бәрінің де көңілінен шы­ғу керек. Сан қуалағанды жақтырмаймын, бір­ақ біздің кітапханаға келуші­лер саны былтырғыға қарағанда 40 пайыз­ға өсті. Күніне жоқ дегенде 20-25 жаңа оқырман тіркеледі. Аптасына 100-125 оқырманның тіркелуі – өте жақсы көр­сеткіш. Біздің кітапханамыз әу баста элек­трон­ды кітапхана болып ашылған. Яғни, ба­сында кітап жинайтын сөрелер қа­рас­тырыл­маған. Кейін дәстүрлі түрде кі­тап жи­налып, қазір екі бағытты да ұс­тап отыр­мыз. Жабылған кітапха­на­лардан әке­лінген, жеке авторлар ұсынған, кейін­гі жылдарда мемлекеттік тапсырыспен шық­қан кітаптар есебінен қазір 1,5 мил­лионға жуық қорымыз бар. Оның ішінде 13 мыңы – сирек қор. Жеке адамдардың қол­жазбасы бар. Мысалы, Тұрсынбек Кә­кішевтің, Шора Сарыбаевтың қолжаз­ба­лары бізде сақталған. Жеке библиог­ра­фиялық көрсеткіш жасап, сайтқа қойып жатырмыз. Хасен Оралтайдың қол­жазба, аудиожазбалары да сақтаулы тұр. Аудиожазбалары негізінде «Азат­тықтан сөйлеп тұрмыз» атты кітабын шығарып, Алматыда таныстырылымын өткіздік. Реставрация орталығы қажет Сирек қор – біздің байлығымыз. Жұрттың Азия кітапханаларына қы­зығатын себебі неде? Өйткені оларда өте сирек кездесетін жауһарлар бар. Сон­дай баға жетпес құндылық бізде де бар. Онда біздің өткен тарихымыз жатыр. Мы­салы, сирек кітаптар қорының же­тек­шісі Д.Дәуренбекова 4 мыңға жуық кі­тап пен құжаттан тұратын «1929-1940-жыл­дары жарық көрген латын қарпіндегі мер­зімді қазақ басылымдары» безен­діріл­ген ретроспективті библиог­рафия­лық көрсеткішті әзірлеп ұсынды. QR ар­қылы оқи бересіз. Өткен ғасырдың басында кітап шығару ісі жақсы дамыған. Мы­са­лы кітап діни тақырыпта болса оған арнайы белгі қойылған. Алаштықтардың бүркеншік атпен аударған классикалық дүниелері бізде сақтаулы тұр. Қазір ко­микс деп жүрміз ғой, Жүсіпбек Аймауыт­ұлы оның әкесіндей дүниені 1929 жылы-ақ жазып тастаған. Сенбесеңіз, келіп, «Жа­ман тымақ» атты әңгімесін оқыңыз. Жүз жыл бұрын жарық көрген балалар әде­биеті сақтаулы тұр. Осы аптаның басында Алматы қала­сын­да Ұлттық академиялық кітапхана, «Ғылым ордасы», Ахмет Байтұрсынов атын­­дағы тіл білімі институты, Ясауи атын­­дағы халықаралық қазақ-түрік уни­верситетінің Еуразия ғылыми-зерт­теу институты арасында өзара ын­ты­мақ­тастық туралы меморандум жасалды. Осы меморандум аясында жоғарыда атал­ған мекемелерде сақталған сирек кі­таптар Ұлтттық академиялық кітап­ха­насының http://kazneb.kz/ порталына енгізілетін болады. Мысалы «Ғылым ордасында» 100 мыңға жуық сирек қор бар. Оның 14 мыңға жуығының элект­рон­ды нұсқасы дайын тұр. Соны портал­ға енгіземіз. Бұндағы ойымыз Қазақстан бойынша сирек қорлардың ортақ ката­логын жасау, бір ізге түсіру, электронды нұсқасын қалыптастыру. Сондай-ақ біз қазір Ресейдің Б.Ель­цин атындағы Президенттік кітапха­на­сы­мен, Ресейдің мемлекеттік кітапха­на­сы­мен, А.Пушкин атындағы Омбы об­лыс­тық әмбебап ғылыми кітапхана­сы­мен, Түркия, Өзбекстан, Түркіменстан, Қыр­ғыз Республикасы, Әзербайжан, Та­тарстан елдерінің ұлттық кітапхана­лары­мен тізе қосып жұмыс істеп отыр­мыз. Онда біздің еліміздің тарихына қа­тысты көп дүниелер бар. Былтыр Санкт-Петербург кітапханасынан 76 құ­жат алдық. Қазір зерттеп жатырмыз. Бір жақсысы, орыс ғалымдары біздің же­рімізге келген экспедиция ғана емес, жай тексеру жұмыстарының өзін хатқа тү­сіріп отырған. Онда біз үшін өте құн­ды деректер бар. Мысалы, Ақмола өңі­рін­де жер атаулары қандай, аумағы қан­ша шақырым, жер бедері қандай, қан­ша халық өмір сүреді, байы кім, бо­лысы кім, міне, осы деректер алдыңыздан шығады. Тағы бір бағытымыз – түркі ха­лық­­тарының ежелгі жазуына үңілу. Түркі академиясында өте құнды де­ректер бар. Түркия да бізбен тізе қ­о­сып жұмыс істеуге әзір отыр. Қазір 5 мем­лекетпен келісіміміз бар. Міне, осы­лай ынтымақтаса қимылдай берсек, жо­ғымыз түгенделе береді. Сирек қор туралы айтып қалдық қой, оны сақтап қалу оңай дүние емес. Бә­рін порталға орналастыру керек, әрине. Бірақ түпнұсқаларын да сақтаған жөн. Ол үшін реставрация орталығы ке­рек. Ол арнайы құрылғылармен қам­тылу­ға тиіс. Мысалы арнайы желдеткіші, ар­найы желімі болуы керек. Белгілі бір температура сақталуы қажет. Міне, сол орталықты салу – арманымыз. Түркияға бар­ғанда көріп қатты қызықтым. Осы жерден тағы бір проблема шы­ға­ды. Ол – маман даярлау мәселесі. Бізде бір­неше оқу орнында кітапханашылар даяр­ланады. Ұлттық кітапхананың база­сын­да мамандар әзірленеді. Бірақ бұл – аз. Мысалы, біздің сирек қор бөлімінде 3 маман жұмыс істейді. Олардың мой­ны­на жүктелген жұмыс өте ауыр. Мыса­лы реставрация орталығы құрылса, ма­ман керек болады. Шетелде осы мә­се­ле­лер жіті зерделенеді. Мол тәжірибесі бар Иранда сирек мамандық иелерін ұлттық кітапхана базасында даярлайды екен. Олар бізге қолұшын беруге әзір. Қоғамдық лекциялар оқылуы керек Біз ел боламыз десек, кітап­хана­лар­­­­да қоғамдық лекциялар оқылуы керек. Кезінде Мұхтар Әуезовтің, Зейнол­ла Қабдоловтың дәрістерін басқа факуль­теттердің де студенттері келіп тыңда­ға­ны жөніндегі аңыздар бар. Қазір де жо­ғарғы оқу орындарында жақсы ғалымдар аз емес. Көп түлек кейін неге біз сол кез­де лекцияларға толық қатыспадық екен деп өкініп жатады ғой. Қайтадан бара алмайсыз, өйткені, сізді кіргізбейді. Ол дәрістерді студенттер ғана тыңдай алады. Демек, ересектер үшін ЖОО-ның орнын кітапхана басуы керек. Бізде әр салада өте мықты мамандар бар. Олар­дың әлеуетін пайдалануға міндет­тіміз. Мысалы, қазір біздің кітапханада мықты әдебиеттанушы Амангелді Кеңшілікұлы дәріс оқиды. Жазып алып YouTube ар­қы­лы таратамыз. Әлем әдебиетін терең білетін һәм оған талдау жасай алатын оның лекциялары әдебиетшілер үшін таптырмас қазына. Қажет кезінде ал да тыңда. Қазір заң саласы сұранысқа ие. Бізде заң нормаларын қарапайым халыққа тү­сінікті жеткізетін маман аз. Алматы­дағы Жамбыл кітапханасының дирек­торы болып істегенімде белгілі заңгер­лерді тарта отырып, аптасына екі рет «Заң кеңесін» ұйымдастырдық. Адам ағы­лып келетін. Жақында белгілі заңгер, Мәжіліс депутаты Абзал Құспан кітапха­на­мызға келіп лекция оқыды. Сұрақтың көп­тігі сондай, межелеген уақыт жетпей қал­­ды. Демек, сұраныс бар. Абзал Темір­ға­­­лиұлымен алдағы уақытта дәрісті жал­­­ғастыру жөнінде келісіп отырмыз. Құдай бізге Димаш Құдайберген се­кіл­ді керемет талантты берді. Димаштың ар­қасында бізге бүкіл әлем көз тігіп отыр. Мәдениетімізді біліп, болмы­сы­мыз­ға үңілгісі келеді. Осы мүмкіндікті біз де пайдалануымыз керек. Біздің бел­сен­ді оқырманымыз Жандос Карин­баев­тың ұйымдастыруымен жақында кітап­ха­намызда поляк археологы, египтолог, про­фессор Йонна Гжыбовска-Попельска «Мы­сыр перғауындары құпияларының кіл­ті» атты тамаша дәріс оқыды. Бұл ға­лым Димаштың Польшадағы фан-клу­бы­ның мүшесі екен. Әншінің әр қадамын ба­қылап отыр. Оның халқы туралы кө­бі­рек білгісі келеді... Ғалымның лекциясының қызықты бол­­ғаны сондай, жас ғалымдар, ар­хео­ло­гия факультетінің студенттері тап­жыл­май отырды. Көп сұрақ қойып, қызу пі­кірталас өрбіді. Бір-бірімен ақпарат ал­масты. Йонна Гжыбовска-Попельска ха­ным Димаштың еліне келіп, қазақ хал­қы туралы мол мағлұмат алса, біз де оның сапарын өз пайдамызға жарата ал­дық. Ғалым бізге екі зерттеу кітабын қал­дырды. Жақында Қырғыз Республикасына бар­ғанда Орталық Азия ғылыми-зерттеу инс­титутының басшысы Әлішер Икра­мов мырзамен кездестім. Нағыз ғалым. 137 құжат алып келдім. Болашақта ол кі­сі де бізге келіп дәріс оқиды. Жоғарыда үш дәріс туралы айттық. Кө­­ріп отырғаныңыздай, үшеуі үш бағыт­та­ғы дүние. Үшеуі де өз саласының мық­ты мамандары. Тыңдаушылар да өте көп келді. Демек, қоғамдық лекциялар керек. Олар және әртүрлі тақырыпта болуы қа­жет. Мысалы, бізге дін саласын терең зерт­теген теологтардың дәрісін тың­да­ған артық болмас еді. Әрине, дін – өте нәзік мәселе, біз бұл ретте өзіміздің құ­зыр­лы органдармен ақылдасамыз. Өйт­кені артық қыламыз деп тыртық қылып алмауымыз керек. Осылайша, қоғамдық лекцияларды бірте-бірте халықаралық деңгейге көтеруіміз қажет. Әлемнің мен деген ғалымдары біздің кітапханамызға келіп дәріс оқуға тиіс. Әрине, олар тегін кел­мейтіні анық. Жатақ жайы тағы бар. Қа­зір осы мәселені шешу жолында жұ­мыс істеп жатырмыз. Ол үшін барлық ел­дер­дің Қазақстандағы елшіліктеріне шығып, меморандум жасастық. Көп ұза­май нәтижесі көріне бастайды деп ой­лай­мын. «Қияли» балаларды шеттетпейік Қазір бүкіл әлем Қытайдың эконо­ми­калық секірісіне таңғалып жатыр. Ол туралы ғылыми еңбектер де жазылды. Ра­сында да, Қытай озық технологияға иек артты. Соның арқасында ғаламат же­тістіктерге жетіп жатыр. Ал осының бастауында кітапхана тұр десем, сенесіз бе? Бұл – менің емес, ғалымдардың бай­ла­мы. Қытай қаламгерлері әлемдегі ғы­лыми-фантастикалық дүниелердің бәрін аударыпты. Өздері де осы жанрға ерекше ден қойған. Соның арқасында ғылымға ден қойған жастардың саны күрт артып­ты. Баланың қиялы кейін нақты ғылымға айналды. Қытайдың кітапханаға бөліп отырған қаржысы сұмдық. Яғни, мемле­кет өзінің болашағына инвестиция са­лып отыр. Біз де баланың қиялын шекте­меуі­міз керек. Қайта қолтығынан демеп, қа­наттандырып отыруымыз қажет. Рүс­тем Сауытбай деген жас фантаст-жазушы бар. Жақында кездесу өткіздік. Бір қы­зы­ғы, балалар көп келді. Әдеттегідей «жи­нап алған» көрермен емес, Рүстемнің шы­ғармаларын оқып өсіп келе жатқан ба­лалар. Алған әсерін сурет қылып салып кел­гендер бар. Әр кейіпкері туралы ег­жей-тегжейлі сұрап автордың есін шы­ғарды. Оқырманның сұранысын ескере отырып, біз Рүстем Сауытбайдың фан-клу­бын аштық. Қазір белсенді жұмыс іс­теп жатыр. Бізде Еуропа құндылықтарға самар­қау қарайды деген түсінік бар. Жоқ, ке­рі­­сінше олар өте мұқият қарап, қолда бар дүниелерден айырылып қалмауға ты­ры­сады екен. Мысалы, алдағы уақытта Еуропада көркем әңгіме айта алатын адам­дарға сұраныс болады деген болжам бар. Бізде де бір кезде жырауларға, қисса айтатын адамдарға деген ықылас бөлек болды ғой. Енді сол үрдіс Еуропаға келіп жатыр. Өйткені қазір әңгіме айтатын адам азайып барады. Тыңдаушының да дең­гейі төмендеп кетті. Жақында Ду­бай­да жасанды интеллект жазған кітаптар сөреге қойылды. Сарапшылар оларды көп редакциялаудың қажеті болмағанын ай­тып отыр. Демек, алдағы уақытта адам өз табиғатынан айырылып қалмауы үшін күресуі керек. Күрестің бір жолы – өз ұлтың­ның болмысын бойыңа сіңіру. Біз­дің кітапханада балалар бөлімі бар. Сол бөлімге әжелеріміз келіп ертегі айтады. Зира Наурызбаеваның «Бату жә­не оның достары» клубы жұмыс істеп жа­­тыр. Сондай-ақ «Әке мен бала» клубын аш­тық. Балалар демалыс күндері әке­сімен бірге кітапханаға келеді. Апта сайын 20-30 әке мен бала кітапхана есігін ашады. Бір ғажабы, балалар осы күн­ді асыға күтеді екен. Сырт көзге ұсақ-түйек болып көрінуі мүмкін, бірақ бұл – өте үлкен дүние. Бала үшін әкесінен артық әулие жоқ. Кітапхана есігін ашқан жа­сөспірім дүниенің кілті – білімде екенін түсінеді. Сосын алға ұмтылады. Ирандық Әли деген бала үнемі кітап­ханаға келіп жүреді. Ақылдаса келе, Әли бізден демалыс күндері тегін негізде ағыл­шын тілін үйрететін курс ашты. Бұл курсқа жазылғандардың қатары көп. Қазір әлемде кітапханалар транс­фор­­мациядан өтіп жатыр. Мысалы Аме­ри­када кейбір кітапханаларға кіру үшін тұрғындар таңғы 5-тен бастап кезекке тұрады екен. Өйткені бос жұмыс орын­да­рының базасы кітапханаға орналас­тыры­лыпты. Бізде облыстарда Мәдениет үйі­нің ішінде жұмыс істеп жатқан кітап­ханалар бар. Амалсыздың күні. Болашақ­та цифрлық сауаттылық, медиа сауат­тылық, тіл үйрену курстарын кітапха­на­ға тоғыстыру керек. Бұл да кітапханаға адам тартудың бір амалы. Жалпы кітап­ха­наға оқырманның баруы, олардың қатарының көбеюі кітапхананың ғана емес, ұлттың, мемлекеттің мәселесі. Осы­ны жіті түсінген жөн. Tik Tok-та бізді 80-100 мың адам қарайды Бұрын кітапханада әлеумет­тану­шы­лар жұмыс істейтін. Қазір, өкі­нішке қарай, жоқ. Қандай кітап оқы­лады, қай жастағылар белсенді кітап оқи­ды, қай бағыттағы кітаптар сұра­ныс­қа ие деген мәселелерді жіті зерттеп отыр­ған абзал. Жастарды қолдау керек. Біз «Жаңа заман әдебиеті» деген атпен бай­қау ұйымдастырдық. Әлеуметтік желі арқылы насихаттадық. Дауыс беру нә­ти­жесінде қорытындысын шығардық. Енді оны жетілдіре түсу керектігіне көзім жетті. Тым оңайлатып жіберген секіл­ді­міз. Мысалы, «Меценат кz» қазір байқау ұйым­дастырып жатыр. Дауыс беру үшін әуелі сайтқа тіркелу керек. Автор ұнайды екен деп дауыс бере алмайсыз, міндетті түрде шығармасын оқып шығып, пікір қалдыруыңыз қажет. Соны істегеннің өзін­де дауыс бере алмай отырмын. Дауыс берудің тым жеңіл немесе тым ауыр бол­ғанын қаламаймын. Екі ортасынан жол табу керек. Әлеуметтік желі – әр мекеменің айнасы. Айнамыз жарқырап тұру үшін оны дұрыс пайдалануымыз керек. Мысалы, біз Tik Tok-қа тіркелдік. «Си­рек кітаптар сөйлейді», «Кітаптайм» атты жобаларымыз 80-100 мың қара­лым­ға ие болды. Демек, қоғамда жақсы дү­ниеге сұраныс бар. Біз тек ұсына білуі­міз керек. Біз осы тәжірибемізді жақында «Мә­де­ниет. Кітап. Білім. Тіл» тақырыбында өткен фестивальде еліміздің әр өңірінен келген 200-ге жуық кітапханашылармен бөлістік. «Фолиант», «Мұқаба», «Мазмұн­да­ма», «Отбасы хрестоматиясы», «Абай», «Эл­ьдорадо», «Астана-кітап» секілді бас­па­лардың көрме жәрмеңкесін көрген, түр­лі кездесулерден қуат алған олар бізге осын­дай жүздесулерді жиі ұйымдастыру жө­нінде өтініштер жасап жатыр. Мұндай кездесулер, әрине, керек. Бір­ақ кез келген шараны кітапханада өткізе беру де абырой әпермейді. Мерей­той­ларды өткізудің де жаңа форматын қа­растырған жөн секілді. Мысалы, баян­дама жасаған адам авторды мақтамай, шығармасының ерекшелігіне тоқталса, оқыр­манның да ықыласы күшейе түсер еді. Оқырман сол кітапты іздеп кете­тін­дей болуы керек қой.

Жазып алған Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ

Серіктес жаңалықтары