Қазақтың ақбас сиырын әлемге қалай танытамыз?
Өткен ғасырда қазақ даласында британдық герефорд бұқасы мен қалмақтың ірі қарасын будандастыру арқылы қазақтың асылтұқымды ақбас сиыры пайда болды. Бұқасы орта есеппен 800-900 келі, сиыры 450-500 келі тартатын тұқымды халық «құтты мал» деп атаған.
Е.Лискун, А.Ланин сынды зерттеушілер Ресей базарларында қазақы сиыр етінің жоғары бағаланғанын, «черкес еті» деген атпен танылғанын жазады. Сол тұста ақбас сиыр қазақ даласында жеткілікті мөлшерде өсіріліп қана қоймай, Ресей нарығын түгел жаулаған деседі. Олардың саны 1950 жылы 388 мың бас болса, 1970 жылдардың ортасында 1 млн 300 мыңға жеткен. 1991 жылы Қазақстанда олардың саны 1 млн 500 мың болған. Өкінішке қарай, ақбас сиыр тұқымы құрып кете жаздады. Экономикалық тұрақсыздық кезеңінде көптеген мал басы пышақ астына түсті. Нарықтық өтпелі кезең, шаруашылықтардың жекешелендіруге өтуі, асыл тұқымға көңіл бөлінбеуі салдарынан 2010 жылға қарай олардың саны 75 мыңға дейін азайып кетті. Бұл асылтұқымды шаруашылықтарға да зиян келтірді. Мал басы санын көбейту, даму үшін бірнеше жылдар қажет болды. Осы мақсатта 2011 жылғы наурыз айында Қазақтың ақбас тұқымды ет тұқымдарының қауымдастығы негізін қалады. 2012 жылы қауымдастық қазақ ақбас тұқымының Республикалық палатасы болып қайта құрылды.
Ақбас сиыр саны – 637 мың!
Бүгінде мал шаруашылығын жандандыру мақсатында атқарылған жұмыстардың арқасында елімізде аталған мал басы саны шамамен 637 мыңға жетті. Ақбас тұқымының үлес салмағы елдегі барлық ет тұқымдарының 60 пайызын құрап отыр. Оны өсірумен 17 713 шаруашылық айналысады, онда барлығы 423 041 асылтұқымды мал ұсталады. Ақбас сиыр Батыс Қазақстан облысында, сондай-ақ елдің шығысында таралған.
Бұрнағы жылдары ақбас сиыр басын көбейту мәселесіне депутаттар үн қосқан болатын. Бұл бағыттағы жағдайдың ауырлығын ескеріп, Парламент депутаттары Үкіметке «Қазақтың ақбас сиыры» деген жеке бағдарлама қабылдауды ұсынғаны есімізде. Халық қалаулылары шетелден келетін мал өзіміздікіне қарағанда 2-3 есе қымбат екеніне ашынған болатын. Өйткені шетелден сатып алынған бір бас ірі қараның субсидиясы – 300 мың теңге, ал елімізде өсірілетін асылтұқымды ірі қара үшін екі есе төмен ақша беріледі. Бұл оның құнының 25-30 пайызын ғана құрайды. Алайда Үкімет бұл бағдарламадан бас тартып, «қазақтың ақбас тұқымы туралы арнайы бағдарлама қабылдау мақсатқа сай емес» деп мәлімдеді.
Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында Қазақстанды Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналу керек екенін атап өтті. «Алдымызда тағы бір өте маңызды міндет тұр. Біз агроөнеркәсіп кешенінде нақты серпіліс жасауымыз керек. Ауыл шаруашылығы саласының әлеуеті орасан зор. Бірақ біз қолда бар мүмкіндіктерді әлі де толық пайдаланбай отырмыз», – деді Президент.
Осыдан 3-4 жыл бұрын Қазақстанда асылтұқымды ұрғашы ірі қара мен ұсақ малдың экспортына уақытша тыйым салынған болатын. Министрлік мұндай өзгерістер таяу жылдары қазақстандық мал басын сақтап ұлғайтуға, отандық ет комбинаттарын қолайлы бағада сапалы шикізатпен қамтамасыз етуге және дайын өңделген өнімнің өндірісі мен экспортын арттыруға мүмкіндік беретінін мәлімдеген болатын. Осы орайда тірі малды экспорттауға енгізген мораторий елдегі мал басы мен ет өнімінің көлеміне қалай әсер еткені туралы Ақбас тұқымы республикалық палатасының атқарушы директоры Бақтияр Өтелбаевтан сұраған едік.
– Қазақстан бойынша асылтұқымды малдың жағдайы қиындау. Бұған алдымен ауа райы, құрғақшылық, екінші жағынан мемлекет тарапынан толықтай қолдаудың болмауы әсер етіп отыр. Субсидия бағдарламасы 4 жылда 5 рет өзгерді. Сырт елдерге тірі малды сатуға тыйым салынды, экспортталатын малдың бірнеше түріне квота бекітілді. Соңғы кездері квота санын көбейтіп жатыр, алайда бұл мәселені шешуге өзгеріс әкелген жоқ, – дейді.
Палата жетекшісі экспортқа тыйым салынғаннан кейінгі динамикалық көрсеткіштер аналық мал бас саны азайып бара жатқанын көрсетеді деп отыр. Керісінше, шетелге мал сатуға шектеу қойылмаған кезде асылтұқымды аналық бастар саны көбейген. Малды сыртқа сатуды тоқтатсақ, санын көбейтеміз деген мақсат оң нәтиже бермей отыр. Сондықтан бұл қазір шаруаларға тиімсіз бизнеске айналған жайы бар. Фермерлердің де қызығушылығы төмендеген. Өйткені «Сыбаға» бағдарламасы жабылды. Бүгінде оған ұқсас бағдарлама болғанымен, мөлшерлемесі жоғары және кепілдіктер қажет. Осы орайда ақбас сиыр өсіріп отырған шаруалар экспортқа салынған тыйымды алса, саланың тынысы ашылар еді дейді.
Сүтінің майлылығы – 4,8 пайыз
Жыл он екі ай күтімін жасап, баптайтын фермерлер ақбас сиырдың тез өсетінін, басқа малға қарағанда салмақты жақсы жинайтынын айтады. Ақбас сиыр көнбіс келеді, талғампаз емес, күй таңдамайды, жемшөбі аз жерлерде де салмақ жинай береді. Тәулігіне 1-1,5 кг салмақ қосады. Алғашқы төлдеу жасы – 15-18 ай. Туғаннан кейін 8 айдан соң олардың салмағы орта есеппен 220-270 кг-ға жетеді. Ауруға да төзімді, температура ыстықтан суыққа күрт өзгерсе де қыңқ етпейді. Ақбас тұқымы еліміздің ең ыстық, ең құрғақ аймақтарында аптап ыстықта да еркін жайылады. Қатаң климаттық жағдайға да шыдамды. Сондай-ақ ақбастар жақсы жайылады, айдауда ұзақ қашықтықты оңай жүріп өтеді және көп уақыт сусыз жүре алады. Ақбастың күтіміне сабан, шөп, минералдар мен тұз жеткілікті. Қосымша азықтандыруды қажет етпейді, соған қарамастан еті семіз, дәмі ерекше. Бұлшықет арасындағы май қабаттарының арқасында ақбас еті өте шырынды. Жылына бір сиыр орташа есеппен 1,5-2 тонна сүт береді. Сүтінің майлылығы 3,8-3,9 пайыз, тіпті кей жағдайда 4,8 пайызға жетеді.
Соңғы жылдары елімізде орын алған құрғақшылық ақбас сиыр тұқымының артықшылығын көрсетті. Бұл сиырдың Қазақстаннан тыс жерлерде де танымал болуына ықпал етті. Әлем бойынша етті бағыттағы көшбасшы ел Аргентинаның фермерлері ақбастың тұқымын сатып алуға құмартып отыр. Аргентинада да біздің оңтүстік аймақты еске түсіретін жайылымы тапшы аймақтар бар. Әлемдегі танымал деген сиыр тұқымдары ол жерге жерсіне бермейді екен. Ал біздің ақбас сиыр ол жақта елде жайылғандай емін-еркін жайыла алады. Ақбас тұқымын шетелге сатудан қыруар қаржы түседі деп айту қиын. Десек те, бұл елдің имиджіне оң әсер етіп, қазақ брендін танытуға ықпал етеді, сонымен қатар елдегі мал шаруашылығы үшін үлкен жетістік болар еді.
Бақтияр Өтелбаев Палата халықаралық деңгейге шығып, әлемдік съездер өткізуге ниетті екенін жеткізді. Мәселен, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Әзербайжан елдері ақбас сиырды сатып алуға және өсіруге үлкен қызығушылық танытып отыр. Бірақ әзірге Қазақстаннан аналық мал басын әкетуге тыйым салу бұған кедергі болып отыр.
Алайда экспортқа салынған тыйым ақбас мал басы санын өңірлерде жоспарлы түрде көбейтуге еш кедергі емес. Бүгінде Палатаға 866 шаруашылық мүше. Палата қайта құрылған 2012 жылы асылтұқымды мал саны 88 мың болса, бүгінде асылтұқымды мәртебесі бар мал басы саны 422 мыңға жетті. Яғни, ақбас сиыр саны 11 жылдың ішінде 8 есе өскен. Бұл жерде мал басы санын айтқанда ескере кететін бір жағдай бар. Елімізде ақбас сиыр саны 637 мыңға жуық дедік. Ал Республикалық палатадан асылтұқымды мәртебесін алған ақбас сиыр саны – 422 мың. Бұлар тұқымдық қайта құруға қатысады. Мәселен, шаруа қолындағы аталық пен аналықтан туған төлді етке өткізетін болса, оны Палатаға тіркемейді, асылтұқымды мал мәртебесін алмайды. Бұл – бордақылауға және союға жоспарланған жануарлар.
Ең қымбат бұқа – 1,5 млн теңге
Қазақтың ақбас тұқымының Республикалық палатасының бұл бағытта өз ұсынысы бар. Шаруалардың аналық басқа бірдей көлемде квота беріп, шетелге сатылса деген тілегі аяқ асты қалмаса дейді. Сондай-ақ субсидия алу бағдарламасының ережесіне өзгерістер енгізу керек дейді палата мүшелері. Өйткені заңның бір-біріне қайшы келетін тұстары бар. Мемлекет тарапынан арнайы ұсыныстар болса жұмыс істеуге, талқылауға, ортақ келісімге келуге дайын екендерін жеткізді.
2021 жылдан бастап Палата мал өсірумен айналысатын шаруашылықтарды санат бойынша бөлуді енгізді. Барлығы төрт санат бар. Бірінші санаттағы бұқаларды сатуға тек бірінші санаттағы шаруашылықтар құқылы. Бұл – асылтұқымды жұмыста қолданылатын жануарлар. Мұндай шаруашылықтар саны – 53. Оның 15-і – Батыс Қазақстан облысына тиесілі. Мысалы, шілде айында Jana Dala/Green Day 2023 мамандандырылған халықаралық көрме-көрсетілімі аясында өткен аукционда бірінші санатты бұқалар 1,5 млн теңгеден сатылды. Ал қарапайым бұқа 300 мың теңге тұрады.
– Біз селекциялық асылтұқымды жұмыстарды біреуге сеніп тапсыра алмаймыз, сондықтан фермерлердің күш-жігері керек. Селекциялық-асылдандыру жұмыстарын сауатты жүргізуге цифрлық технологияларды пайдалану көмектеседі. Қазақ ақбас тұқымы Республикалық палатасы қазірдің өзінде Intergado және Vitely атты екі жүйені енгізді. Оларды асылтұқымды шаруашылықтарда қолдану бұқалардың ең жақсысын анықтауға көмектеседі. Яғни, датчиктердің арқасында жүйелер бұқашықтың қанша жем жегені, қандай салмақ қосқаны туралы деректерді талдауға мүмкіндік береді. Палата бұл бағыттағы жұмыстарды қадағалап отыр. Қазақтың ақбас тұқымы біздің ұлттық брендіміз екенін түсінетін шаруашылықтарға ризамыз. Ортақ міндет – ақбас сиырдың генетикасын сақтау және үздік өндірушілерді насихаттау. Маған Қазақ ақбас тұқымы республикалық палатасы бұл брендті тек біздің еліміздің аумағында ғана емес, шетелде де насихаттайтыны өте ұнайды. Біздің мақсатымыз – асылтұқымды малды шетелге сатуды бастау, – дейді Бақтияр Бақытжанұлы.
Республикалық палата селекциялық жұмыстарды да атқарып жатыр. Генетикалық селекция жұмысымен айналысып отырған шаруалар ақбас тұқымын жетілдіруді, сол арқылы нарықтық экономикада бәсекеге сай болуын мақсат етіп отыр. «Мемлекет ақбас сиырды шетелге шығаруға рұқсат етсе, қазақтың төл малын көрші елде ғана емес, алыс шетелдерге де танытушы едік», – дейді палата жетекшісі.
Ақбастың төлдері де тез аяқтанып кетеді. Жемшөптің кез келген түрін жей береді. Мал шөбі тапшы жайылымдарда және қосымша жемшөбі аз болып, пішен мен сабаннан басқасын күйсемесе де, ақбас сиырдың күйі кете қоймайды. Ең бастысы, еті мол болғандықтан, шаруаның еңбегі өтеледі. Ақбас сиырлардың сүті аздау болғанымен, құнарлылығы мен майлылығы жоғары. Әрине, шаруашылықты ұйымдастырудың өзіндік қиыншылықтары да, қолбайлау болатын тұстары да баршылық. Мәселен, сүтті бағыттағы сиырға қарағанда етті бағыттағы сиырды бағу оңайырақ. Алайда етті бағытта мал өсіретін шаруалар күн сайын, ай сайын табыс таба алмайды. Төлін өсіріп, бағып жылына бір рет қана сата алады.
Қазақстанда мал басын көбейтудің ұлттық бағдарламасы қабылданғаны белгілі. Ол бойынша 2018-2027 жылдар аралығында ірі қара санын қазіргі 7 миллионнан 15 миллионға, қой санын 18 миллионнан 30 миллионға жеткізу көзделген. Ал ірілі-уақты мал етінің жылдық өндіріс көлемін қазіргі 600 мың тоннадан 1,1 миллион тоннаға артуға тиіс. Бұл жоспардың қаншалықты орындалып жатқаны туралы Бақтияр Өтелбаевтан сұрағанымызда: «Бұл талап қалай орындалатыны белгісіз. Тығырыққа тірелген шаруашылықтар жабылуда, өйткені олардың мәселесі шешілмеген. Дәл осындай қарқынмен біз бұл мақсатты орындай алмаймыз», – деп тура кесті.
– Қазақтың ақбас бренді тұқымымен біз жұмыс істемесек, бізден басқа мемлекет жұмыс істемейді. Сол себепті біз басқа мемлекеттерге қарап отыра алмаймыз, өз күшімізбен селекциялық жұмыстарды жасауымыз керек. Өйткені бұл тұқым барлық жағдайға бейім. Шығыны аз, өнімі мол. Берекелі бизнес. Әсіресе, климаттық өзгеру, құрғақшылық, азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі өзекті болған тұста ақбасты өсіру пайдалы болмақ. Мал басы санын көбейтіп, Ресей мен Қытай нарығын жаулауға мүмкіндік бар.
Үкімет шаруалардың ұсыныс-пікіріне құлақ асады деп сенеміз.