Ыстанбұлда туып, Мюнхенде өскен Исмаил болашағын Астанамен байланыстырады

Біз бұған дейін шетелде туып-өскен қан­дас­тардың елде кенжелеп дамыған ІТ саласын іл­герілеткісі келетіні туралы бірнеше рет жаз­ғанбыз. Үш апта бұрын жарияланған сұхбатта АҚШ-та өсіп-өнген, италиялық отбасы асырап алған Луис Азамат Альбертинидің елде жеке ком­пания ашып, Кремний алқабы мен Қазақ­стан арасында көпір болуға ниетті екенін айтқан еді. Енді бұл қатарға Түркияда туып, Гер­мания өсіп-өнген Исмаил Четинкөз қосыл­ды. Өзге елде өсіп-өнсе де, түптің түбінде ұлт­тық бірегейлік маңызды рөл ойнайтынын же­те түсінген Исмаилдің Астанаға көшіп кел­геніне екі ай ғана болған. Астанада туысы, танысы, ортасы жоқ болса да, шетелде жиған-терген тәжірибесімен атажұртының дамуына тит­тей де болса, үлес қосамын деп тәуекелге бел буып келген Исмаилге хабарласып, сұх­баттасқан едік.

– Германия, Түркия қазақтарынан «Біз­дің жастар қазақша білмейді» де­ген­ді көп естиміз. «Қазақ мәдениетінен алыс­­тап барады» дегенді де естідік. Алай­да сіз өскен ортада басқаша екен. Қа­зақша түсініп тұрсыз. Қазақ мә­де­ниетінен де хабардар екенсіз.

– Мен негізі Ыстанбұлда дүниеге кел­ген­мін. Екі жасымда отбасыммен бірге Гер­ма­ния­ның Мюнхен қаласына көшіп келдік. Кейін он жаста болғанда Түркияға оралып, он­да үш жылдай тұрдым. Алайда отыз жылға жуық Германияда тұрдым. Ата-анам – Түр­кия­да туып-өскен қазақтар. Екеуі де қазақи ор­тада, қазақ мәдениеті жиі насихатталатын ауданда тәрбиеленген. Сондықтан біз де ол ортадан алыс болмадық. Олар тіпті біздің қа­зақ мәдениетіне баса көңіл бөлгенімізді қа­таң қадағалады. Есімде, Ыстанбұлда тұр­ған кезде анам домбыра курсына апаратын. Ал әпкем қазақ биі үйірмесіне барып, «Қара жор­ға» биін билейтін. Кейін тоқсаныншы жыл­дары Германияға көшсек те, біз ондағы қазақ диаспорасымен тығыз байланыста бол­дық. Сөйтіп, қазақилығымыздан ажыра­мадық. 

– Қазақстанға қоныс аударып, осын­да жоба бастауға не түрткі болды?

– Түркияда туғандықтан, онда туыстар көп тұратындықтан жаз сайын Түркияға ба­­­ратынбыз. 2014 жылы ең жақын доста­рым­ның бірі қазақ тілін үйрену үшін Алма­ты­ға көшті. Ол уақытта Қазақстандағы жал­ғыз досым сол болды. Сосын оның ша­­­қыруымен Алматыға қыдырып бардым. Ма­ған ол қала қатты ұнап қалды. Содан соң жиі баратынды шығардым. Кейін Германия, Түр­кияда жүргенде айналамнан ұлттық біре­гейлікке қатысты мәселені байқадым. Түр­кия­да Орталық Азия, ал Германияда жалпы Азия­дан келген адаммын. Ал Қазақстанда мен – қазақпын. Әрі мұнда бәрі менімен өз ана тілімде, қазақша сөйлеседі. Керемет се­зім! Соңғы рет Алматыға 2019 жылы кел­ген­де осында қалып, жұмысқа тұрайын деп ой­ладым. Ол кезде визам болмады, қазақшам да анау айтқандай жетік емес еді. Соған қара­мас­тан Қазақстандағы көп компанияға жұ­­­мысқа тұру туралы өтініштер жібердім. Өзі­ме де Қазақстандағылардың қалай жұ­мыс істейтіні, жұмыс жағдайы, жалпы мұн­да­ғы жұмыс ортасы қызық болды. Әлі есімде, бір аптада 70-ке жуық орынға түйіндеме жібердім. Бірақ мұнымнан түк шықпады. Сол кезде дижитал, креативті индустрияда жұ­мыс табу өте қиын екенін түсіндім. Содан соң ең дұрысы жеке жобамды дамытайын деп шештім. Қайыра айтқанда, тарихи Отан­ға оралуыма себеп болған осы екі нәрсе. Бі­рін­шісі – ұлттық бірегейлік. Жоғарыда ай­тып өткенімдей, Қазақстанда мен – қазақ­пын. Екіншісі – халықаралық компанияларда жинаған тәжірибемді осында кіріктіріп, бар білгенімді ортаға салғым келеді. Мен  – біліп отыр­ғаныңыздай, ІТ саласының маманымын. Көп жыл бойы ІТ логистикалық байланыс са­ла­сында еңбек еттім. Шетелдік көп бренд­тер­мен, алпауыт компаниялармен жұмыс істе­дім. Басшылық қызметтерді де атқардым. Енді қазір түп тамырыма оралып, ондағы ІТ саласының дамуына үлес қоспақ ниеттемін.

– Осыдан төрт жыл бұрын әлемнің ал­пауыт компанияларында жұмыс іс­тейтін қазақтар Қазақстандағы IT сала­сы тілі шықпаған баладай дегенді алға тартатын. Ал кейінгі кезде қазір жағдай тіп­ті басқаша екенін айтып жүр. Осын­да келмес бұрын Қазақстанның ІТ-дағы же­тістігін тізбелеп, кем-кетігін саралап, зерт­теу жүргізіп көрген боларсыз?

– Әлбетте. Меніңше, Қазақстанның бұл салада әлеуеті орасан зор. Инфрақұрылымы, мүм­кіндіктері де мол. Ерекше қолдау көр­се­тілетіні көңіл қуантады. Мысалы, мен екі ап­та бұрын Astana hub-тан жобамның бекі­тіл­генін растайтын ресми сертификат ал­дым. Сондықтан құрылғанына аз уақыт бол­ған компанияларға, стартап жобасы ерек­ше жастар қолдаудан кенде емес екеніне көзім жетті. Содан соң ІТ-ға қатысты форум­дар, түрлі ивенттер көп­теп өткізіледі екен. Жал­пы, мұнда бұл са­лаға көңіл бөлінетіні бай­қ­алып тұр. 

– Қолға алған жобаңыз туралы бірер сөз айта кетсеңіз.

– Мен Қазақстанның креативті және мә­де­ни индустриясын дижитал тұрғысынан да­мытуға септігін тигізетін платформа құ­рып жатырмын. Бұл платформада жұмыс түр­лері, онлайн білім, әлеуметтік ивенттер, мә­дени орындар туралы мәліметтер табуға бо­лады. Жалпылама айтсам, креативті және мә­дени индустрияны ілгерілететін үлкен мар­кетплейс құрып жатырмын. Неге бұл ни­шаны таңдадыңыз десеңіз, мен алғаш елге кел­генде осыған қатысты қиындықтарға тап бол­­­дым. Бірден жұмыс таба алмадым. Ба­ра­тын ивенттер болмады. Болса да, олардың қай­да, қашан өтетіні тек Instagram желісінде жазылады. Сондай-ақ жоба бастайтын кезде талантты фрилансерлерді таба алмай әлек бол­дым. Қазір осының бәрін ескеріп, креа­тивті мәдени жүйе құруға барымды салып жа­тырмын.

– Идея авторы да, инвесторы да өзіңіз бе? Бәрін жалғыз өзіңіз істеп жа­тыр­­сыз ба?  

– Иә. Бәрін өзім, өз ақшама істеп жатыр­мын. Өзіме де қызық. Жоғарыда айтып өт­ке­німдей, Astana hub-тың ресми сертификат беруі мен бастаған жобаның болашағы бар екенін білдіреді. Мен бұл нарықты зерттеуді өзгеге тапсырғанша өзім зерделеп, өзім мә­лімет жинағанды құп көрдім. Қазақстанда көп уақытқа қалғым келсе, бәрін өзім істе­ге­нім дұрыс болар деп ойладым. Дегенмен зерттеу, мәлімет жинау мен ойлағаннан да көп уақыт алды. Алайда бұл процесс қазір пай­дама тиіп жатыр. Кей жерде бар біл­ген қазақшамды қолданамын. Ал кей­бірде сөздіктің көмегіне жүгі­не­мін. Осы­лайша, қазақшамды жақсартып аламын деп ой­лай­мын. Сіздер мұнда қа­зақша мен орыс­шаны қа­лай ара­лас­­ты­рып, сөй­лес­сеңіздер мен өскен ор­­та­да тү­рік­­­ше мен қа­­зақ­­шаны да со­лай ара­­­­­лас­тырып сөй­­­лейді. Де­ген­­мен алдағы уақытта жетік сөй­лейтініме се­нім­дімін. Оған қоса, «Отан­дастар қо­ры» тіл кур­сын тегін өт­кізетінінен хабар­дар­мын. Олар­мен хабарласып, жа­қын ара­да курсқа жазылмақшымын.

– Әдетте, қандастар тауы мен та­­би­ғаты, суы мен бауы келіскен Ал­ма­­ты­ға қоныс аударғанды құп көреді. Ал сіз неліктен Астананы таңдадыңыз? 

– Бұл негізі бизнеске негізделген шешім бол­ды. Мен Алматыда тұрып көрдім. Ол қа­ланың өзіндік ерекшелігі бар екені сөзсіз. Онда өмір қыз-қыз қайнап жатыр. Онда креа­тив нетуоркинг керемет қалыптасқан. Маңайындағы Көлсай, Қайыңды, Шарын шатқалы секілді туристік жерлерді ара­лағаннан ерекше әсер алдым. Мен тіпті екі күн Көлсай аумағындағы жайлауда тұратын от­басының үйіне тұрақтадым. Қазақша ет жеп, атқа мініп, қазақша сөйлесіп, шүйір­ке­ле­сіп, екі күн бойы керемет күй кештім. Жал­пы, Алматының әдемілігін жоққа шыға­ру­ға болмайды. Алайда маған ондағылардың жұ­мыс істеу қарқыны баяу секілді көрінді. Аста­на бас қала болғандықтан, жобамды осын­да жүзеге асырған дұрыс деп ойладым. Мем­лекеттік билік органдары осында. Маған қа­жет Astana hub пен «Отандастар қорының» бас кеңсесі де осында орналасқан. Мен секіл­ді қандастарға көмек қолын созатын орта­лық­тың бары қуантпай қоймайды. Өткенде көп елден келген қандастардың басын қос­қан форумның өзі ойландырып, желпіндіріп тастады. Осы сияқты факторларды ескере ке­­ле, маған Ал­ма­ты­­дан гөрі Аста­на­ға ор­нық­қан әлде­қай­да оңай­­­ға түсіп жа­­тыр. Тағы бір ес­керетін жайт, мен өсіп-өнген Мюн­хен қала­сын­да қатаң жұ­мыс мәдениеті сақ­тал­ған. Астана да соған ұқсайтын секілді. Дегенмен алдағы уақытта ел ішін аралап шығу ойымда бар. Ата-анам биыл сәуір айында Қазақ­стан­ға келіп, он күн бойы Түркістан, Шым­­кент, Алматы, Талдықорған қалаларын ара­­лаған еді. Сол кезде табиғаты мен тұр­ғын­­дардың қонақжайлылығын айтып, мақ­таған еді. Мен де солай аралап көргім келеді.

– «Көп уақыт қалғым келеді» деп қал­дыңыз. Сіз Қазақстанға жұмыс виза­сымен келдіңіз бе? «Ата жолы» картасы­на құжат тапсырасыз ба?

– Иә, жұмыс визасымен келдім. Әлбетте, «Ата жолы» картасын алғым келеді. Сол үшін ал­дағы уақытта «Отандастар қорының» қыз­меткерлерімен ақылдаспақпын. Негізі, мен бұған дейін этникалық қазақтарға арналған С10 визасымен келіп жүрген едім. Биыл да сол визаға құжаттар тапсырған едім, алайда ма­ған бұл виза түрі берілмейді деп бас тарт­ты. Бір қызығы, төлқұжатымда сол визаның бұрынғы мөрі басылған. Сондағы бар гәп – ол визаны алу үшін қазақ екенімді дәлелдеуім керек екен. Біздің құжатта жазылмаса, мен қазақ екенімді қалай дәлелдеймін? Қатты таң­ғалдым. Өзіңіз елестетіп көріңізші, біз өмір бақи қазақи ортада, қазақ мәдениетіне сусындап өстік. Кішкене күнімізден қазақ екенімізді біліп өстік. Ес жиып, ақыл тоқтат­қан соң, виза орталығына тарихи Отаның – Қазақстанға оралмақ ниетпен келіп тұр­сың. Қазақстанда кәсіп ашқың келеді. Қа­зақстанда дамығың келеді. Алайда онда­ғы­лар бұған дейін миымызға кіріп шықпаған қа­зақ екенімізді дәлелдеу мәселесін көтереді. Қызық жайт. Сондықтан атажұртқа ұзақ мер­зімге келудің жалғыз жолы жұмыс виза­сына ғана құжат тапсыру болды. Көп уақыт алды, біраз кедергілерге де тап болдым. Құжа­тымды әлі күтіп отырмын. Дегенмен алдағы уақытта бәрі оңынан шешіледі деген үміттемін. 

– «Түп тамырыма оралдым» деген сө­зіңізді естіп, осы жылдар ішінде Қа­зақ­станға бірнеше рет қана келген, қа­зақ тілін жетік білмесе де, осында үй­ренемін, өсемін, өнемін деп келген сіз­ге риза болып отырмын.

–  Қазақ тілін жетік білмесем де, мұнда кеш­ке қол босағанда өзімді жайлы сезінемін. Бұған себеп – тағы сол ұлттық бірегейлік. 2017 жылы Алматыда болған кезімде немере іні­лерімнің бірі елге қыдырып келді. Бұрын-соң­ды Қазақстанға келіп көрмеген ол мұнда бәрі орысқа ұқсайды, бәрі орысша ғана сөй­лейді деп ойласа керек. Жалпы, ол бұған дейін Қазақстан дегенді естігенде ештеңе елес­тете алмайтынын, толық картина жоқ еке­­нін айтатын. Алматыға келген соң мен оны әбден қыдырттым. Сол кезде бәрі ол ой­­ла­ғандай емес екеніне көз жет­кізген ол райынан қай­тып, ойын өзгертті. Бір кү­ні оны таксиге отыр­ғы­­зып жіберген едім.  Сонда так­си жүр­гізу­шісі оны көр­­ген бет­те бірден қа­зақ­ша сөйлепті. Осы сәт оған қат­ты әсер етсе ке­­рек. Тө­бесі көкке бір елі жетпей, қуанғаны сонша, «Өмірімде бірінші рет бөтен адам менің қа­зақ екенімді айтқызбастан танып, ме­німен қа­­зақша сөйлесті ғой» дегенді қай­талап айта бе­реді. Бұл сіздерге білінбес, бірақ біз үшін кере­мет жайт. Қазір әлемде, әсіресе, Түркияда жағ­дай өзгеріп жатыр. Ол жақта бәрі­бір са­ған Орталық Азиядан келген аза­мат ре­тін­де қарайды. Онда қазақтардың тұ­рақ­­­таға­ны­на жетпіс жыл уақыт болса да, әлі күнге дейін солай қабылдайды. Сен – бө­тенсің. Ал Гер­ма­нияда, соның ішінде Мюн­хен­де сен өз ортаңмен топтасқаныңды үз­дік­сіз дәлел­деуің керексің. Олардың мә­де­ние­тін берік ұста­нып, тек немісше сөй­леуің ке­рек. Бұл бір жа­ғынан дұрыс, алайда екін­ші жа­ғынан шар­шатады. Ал атажұртта жағдай бас­қа­ша. Өз ортаңда, өз жеріңде, өз бауыр­ларың­ның ортасында жүрудің өзі керемет!

–  Жоғарыдағы сұрақты қойған се­бебім – бізде Қазақстанда туып-өскен, шет­­елге жұмысқа тұруды көздеген жас ма­мандарды байқаған көпшілік «Қазақ­тың миы шетелге кетіп жатыр» деп байбалам салады. Кейде оларды «Қазақ­стан­нан алған біліміңді ел мүддесіне жұм­са» деп сөзбен сыбап та алады. Ал сіз­дегі жағдай тіпті басқаша.

– Қазақстанда студенттердің шетелде, со­ның ішінде Еуропада екі-үш жыл білім алуына мүмкіндік беретін «Болашақ» бағдар­ла­масы бар екенін білемін. Ал біз балабақша, орта мектеп, жоғары мектеп, университетке сол көпшілік қызығатын Еуропада бардық. Сон­дықтан біз, шетелде туып-өскен іскер қан­дастар елге басқаша перспектива алып ке­леміз деп ойлаймын. Мен мұны өз тәжіри­беме сүйеніп айтып отырмын. Мен Қазақ­стан­ды өзгертуге келгенім жоқ. Тек басқа идея, басқа көзқарас ұсынғым келеді. Соның шеңберінде не істеп, нені жақсарта алаты­ным­ды байқап-көргім келеді. Еуропада, со­ның ішінде Германияда Қазақстанға қара­ған­да көп мүмкіндік бар екені бесенеден бел­гілі. Жалақысы да жоғары. Тұрмыс салты да басқа. Жастар әртүрлі себеппен көшеді. Оларды «Неге көшесің?» деп сөге де алмай­мыз. ІТ саласын зерттеп, зерделеп жүрген соң олардың қоныс аудару себебін бір кісідей түсінемін. Дейтұрғанмен, «Елге қай­тып келсін» дейтіндерді де түсінемін. Қа­жет тәжірибесін жинап, зерттейтінін зерт­теп, білім багажын кеңейтіп алған соң, Қа­зақстанға көшіп келсе, біз секілді түрлі көз­қарас пен тың идея ұсынатындардың қа­тары көбейеді, тиісінше елдің іргесі мық­ты болады деп сенемін.

– Қазақстанға қоныс ау­дар­ған қандастарға қоятын дәс­түрлі сұра­ғымыз бар. Сізді мұн­да не нәр­се қатты таң­ғалдырды?

– Мен бұған дейін 2012 жы­лы көкемнің ша­қы­руы­­мен Астанаға бір рет келгенмін. Алайда ол уақытта қаланы то­лы­ғы­мен аралай алма­дым. Дегенмен осы жолы келгенде қаланың көр­кейгені анық байқалады. Маған мұн­да бой көтерген ғимараттар, әсіресе пәтер­лердің құрылымы ұнайды. Алматыда пәтер жалдау удай қымбат екен. Содан соң мұнда спорттық іс-шаралардың көп өтетіні ұнады. Ең қатты ұнағаны – қазақша ет. Біз мұ­ны Германияда жылына бір рет, үйлену той немесе белгілі бір мейрамда ғана жейтін едік. Ал бұл тағам­ды мұнда күнде жей ала­мын. Дәмі тіл үйіре­тін бауырсақты да солай. Жоғарыда ай­тып өткенімдей, мен мұнда жалғыз келдім. Ата-анам мен әпке-қарын­дасым Германияда тұрады. Түрікше арала­сатын қазақ доста­рым­ның көбі Алматыда тұрады. Астанада да біраз досым бар. Деген­мен көбі мені түрлі ивенттерге шақырып, көңілімді аулауға ты­рысады. «Тұран» этни­калық тобының кон­цертін тамашалап, «Оян, қазақ» фильмін көріп қайттым. Жал­пы, көп ивентке баруға тырысамын. Не­ғұрлым көп жерге барсаң, соғұрлым көп нәр­сені үйрене­сің. Байқағаным, жұмыс барысында көбі ара қашықтық ұстайды екен. Суық, сұсты көрі­не­ді. Алайда жұ­мыстан тыс кездессең, емен-жар­қын ара­ласып, бауырыңдай болып ке­теді.

–  Ал не нәрсеге көңіліңіз толмады?

– Мен жаяу жүргенді ұнатамын. Астанада жаяу жүргіншілерге жағдай жасалмаған се­кіл­ді көрінді. Мысалы, өткенде хоккей ойы­ны­на барғанда үлкен көшелермен жүрдік. Сол кезде ол жермен жаяу немесе велоси­пед­пен жүріп өту қауіпті екеніне көзім жетті. Со­дан соң адамдардың табиғат пен қорша­ған ортаға немқұрайлы қарайтынына таң­ғал­дым. Әкем қоқысты лақтыратын кезде плас­тиктерді бөлек, қағаздарды бөлек мө­шек­ке салып, реттестіреді. Бізді де соған үй­­­­рет­кен. Егер олай істемесек, бізге ұрыса­тын. Алғаш рет Алматыға келгенде тау бөк­терін­де шашылып жатқан қоқысты көріп, аң-таң болдым. Отырған жерін жинап, тазалау мәдениеті қалыптаспаған секілді. Со­сын қоғамдық жерлерде, әсіресе жаяу жү­гіре­тін жерлерде адамдар түкіріп жүре береді екен. Содан соң  тайм менеджмент жағы да таң­ғалдырмай қоймайды. Дегенмен Қа­зақ­стан – жас мемлекет. Барлығы дұрыста­ла­тынына сенімдімін. Осы ретте тағы бір түй­ге­німді айта кеткім келеді. Менің отба­сым­да анам да, әкем де жұмыс істейді. Анам жұ­мыстан шаршап келсе, әкем тағам әзір­лейді. Әкемнің мұршасы болмай жатса, мен тағам әзірлеймін. Бізде әйелдер мен ерлерге арналған арнайы ереже жоқ. Ал мұнда отба­сын­дағы ереже тіпті басқаша екенін бай­қа­дым. Жалпы, Астанаға көшіп келгеніме екі ай енді болды. Бейімделу процесінен өтіп жа­­тыр­мын. 

– Іске сәт! 

Әңгімелескеніңізге рах­мет!

Сұхбаттасқан 
Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ