«Қара қаншық» – халық әні, Мұхиттікі емес!

Шығарманың Мұхит Мералыұлына таңыла бастағаны атақты әнші Жүсіпбек Елебековтің шәкірті, жазушы Жәнібек Кәрменовтің 90-жылдары «Әнім саған аманат» деген әңгімесі жарық көргеннен кейін еді. Ақиқатында, мұнда баяндалған оқиға басқа аймақ түгіл салдың туған өңірі – Қаратөбе жұртына мүлде беймәлім-тұғын. Бұрыннан ел ішінде айтылып жүрген таныс әңгіме болса Ж.Кәрменовтің көркем шығармасындағы жайттарды, соған иланып «Қара қаншық» Мұхиттың әні» деп дуылдатып жүргендерді құптар ек...

Енді «Әнім саған аманат» аталатын әң­­­гімедегі баян етілген оқиғаларды куә­лікке келтіріп, пікірімізді одан әрі жал­ғас­тырайық. 
Былай деп таңбаланған онда: «Содан, – де­ді жолаушы бурыл тартқан мұртын си-­пап, – әкем адасыпты... Айнала шағыл. Ай ас­­­тын­да сары ала жыландай жоны жыл­тыл­даған құм белдер. Екі күн соққан дауылдан ада­сып, қатты қиындық көреді. Қасында Әділ­керей деген серігі бар. Қара қаншық де­ген тазы иті бар. Қашқан қоянды қыр асыр­май, иелерін аштықтан сақтап, осы жер­ге жеткізіпті. Е, қоян көрінсе, құм шетіне ілін­дік. Енді құтылармыз дегенде Қара қан­шығын үйірлі қасқыр қамап, жарып тас­тай­ды. От жинап, от жағысады. Айнала қор­ша­ған қасқыр. Жансауғалар таса жоқ. Бауы­ры­нан құм боратып, қасқырлар ұлиды дейді. Әділ­керей есі шығыпты. Сонда әкей арқа­сын­дағы домбырасын алып, аспандата ән шыр­қапты... Жаны мұрнының ұшына кел­ген әкей соңынан түсіп қуғаным осы ән еді ғой, өлсем де құмарым бір тарқасын деп аңы­рата беріпті. Дауысы айтқан сайын өр­леп шарықтайды. Отын таусылып, от азая бас­таған кезде қасқырлар да қозғалады. Сон­да әкем жеті қазынаның бірі, қызықты дәу­ренім, әніммен бірге алысқа кеткен ата­ғым, жан серігім қара қаншық, сен де атау­сыз қалма деп әйгілі «Қара қаншық» әнін тап сол арада шығарыпты» (Қараңыз: Әні­мен елін тербеген... / Құраст. М.Құр­ман­ға­­лиева. – Алматы: Дайк-Пресс. 2010. 95-96 беттер).
Автор ән шумақтарында баяндалған жайт­тарға үйлестіріп, өз қиялымен өрбіт­кен оқиғаны кейіпкері – Мұхиттың неме­ре­сі Шайқыға осылайша әңгімелеткен. Жәнібек «Қара қаншыққа» бек әсер­лен­ген сықылды. Бір үзік тұсын шы­­­­­ғармасына арқау қылған әншілер ғұмы­ры­мен оны да байланыстырып, енгізуі со­дан болар деп пайымдаймыз. 
Ж.Кәрменов әңгімесінің аяқталар тұ­сында былай дейді: «...Шау тарта бастаған ән­шінің көңілі әлденеге алаңдап, елегізетін жа­ратылысында дүниебастылық әдеті жоқ әй­гілі әке мінезін бағып өскен Шайқының ой-қиялы отбасы, ошақ қасынан кетіп, кең дү­ниеге өнермен құлаш жайып дағдыланған. Қуат азайып, шаш ағара бастаған соң, кө­кі­ре­гін белгісіз бір уайым кілкітіп, маза­сыз­да­нып жүрді. Ол не? Өзі де білмейді. Орал­дан ән оздырған әкемнің киелі жолын ме­нен кейін кім жалғайды деп қана ой­лай­тын...» (Қараңыз: Әнімен елін тербеген.../ Құ­раст. М.Құрманғалиева. – Алматы: Дайк-Пресс. 2010. 103-бет). 
Жазушының «Әнім саған аманат» әңгі­месіндегі «Жолаушы бурыл тартқан мұртын сипап...», «Әкем адасыпты...», «Жаны мұр­ны­ның ұшына келген әкей...», «Сонда әкем жеті қа­зынаның бірі...», «Әйгілі әке мінезін бағып өс­кен Шайқының ой-қиялы...», «Шау тарта бас­таған әншінің...» «Қуат азайып, шаш аға­ра бастаған соң...» (астын сыздық.-Б.К.) деген баян­даулардың бәрін шындыққа баласақ, Шайқы – Мұхиттың Нәу деген ұлынан ту­ған немересі емес, бел баласы және ол егде тартып, кәрілікке жетіп, дүниеден өткен тәрізді. Бірақ анығында әнші отызға толар-толмаста өмірден ерте озған (1892-1894 – 1922). Бұл – жан-жақты зерделеніп, нақты­лан­ған ақиқат (Қараңыз: Кәртен Б. Дархан да­рын Шайқы хақында.// «Ақтөбе» газеті, 14.01. 2021 жыл).
«Әнім саған аманат» атты әңгімесінен Жә­нібек Кәрменовтің Ғарифолла мен Шай­қыға, «Қара қаншық» әніне деген құрметі аң­далады. Бірақ ашығын айтайық, аталған тұл­ғалардың тағдырларына қатысты автор­дың білгені тым аз болған. Олардың кей­бі­рін куәлікке тартып, көрсетіп өттік... 
Және ескерте кетейік, Әділкерей, Құлша есімді кейіпкерлерді де анықтағымыз келіп, бұ­дан біраз уақыт бұрын атажұртының өт­кен тарихын жақсы білетін көзі ашық, кө­кі­регі ояу бірнеше шежіреші, өлкетанушы қа­ратөбелікке сұрау салғанбыз. Олардың қай-қайсы да «топырағымызда ондай кісі­лер болды дегенді мүлде естіген жоқпыз» деп жауап берді. 
Жалпы, роман, повесть, әңгімеде автор кей­бір жағдаяттарды жанынан тудырады, өткен басқа бір оқиғаны өз кейіпкеріне әкеп байлайды. Өзгелер сенетіндей қып баян­дап, расқа айналдырады. Өйткені көр­кем шығарманың бағзыдан сабақтасып келе жатқан дағды-кейпі солай. Бұған эпос­тық жырларымыз – нақты бір дәлел. Өкі­ніш­ке қарай, көркем сөз өнері жанрларының өзіне тән қалыптасқан осы тәртібін, жағ­дайын былайғы қарапайым жұрт тұрып­ты, кітап оқығыш, өздерін сауатты санайтындар да түсіне бермейді. Шын көреді, бәріне шүбә кел­тірмей қабылдайды. Кейбіреу: «Не, сон­да, Ж.Кәрменов өтірік айтқаны ма?» деп дау­ласуы мүмкін. Бұл жерде Кәрменов ма­қа­ла немесе ғылыми зерттеу жазып отырған жоқ, көркем әңгіме жазып отыр. Мұндай туын­дының жөні бөлек. Түсіндіре кетейік, М.Мағауин «Аласапыран» атты еңбек (Алматы, 1982-83 ж.ж.) түзді. Бұл – жай ро­ман емес, тарихи роман, Ораз-Мұхамед сұл­тан туралы, соның кез келген бетін ашып қа­лайық, мысалы, 130-бетін: «Сұлтан бұл күн­дері үнемі ордада отырды. Көк күй­менің есік, терезесіне дейін жауып алған», – дейді. Мағауин осы сәтте Ораз-Мұхамед сұлтан­ның қасында тұрған жоқ қой. Екеуі бір-бірі­нен алыс жатқан екі ғасырдың адамы... Көр­­кем шығарма негізінен жазушы қиялы­нан туады, әйтпесе ол көркем туынды бола алмайды. 
Анығында, аталған мұраға қатысты тари­хи шындық басқаша. Соған көшейік.
Мұхит әндерін нотаға алғаш түсіріп, қат­тап кеткен кісі – А.Затаевич (1869-1936). Му­зыкант. Мәскеуде, Петроградта тұрады. 1920 жылы көктемде Орынборға келеді. Осын­да тұрақтап қаржы-есеп саласында, ха­лық ағарту бөлімінде қызметтер ат­қа­ра­ды. Концерттік топтың аккомпаниаторы бол­ған. Көп ұзамай қазақ халқының ән-күй­лерін жинай бастайды. Онысын соңы­ра­тын, 1925 жылы, Орынбор шаһарынан «1000 песен Киргизского народа» деген атау­мен кітап қып шығарған. 
А.Затаевич сол кезде Мұхит Мералыұлы ән­дерін де композитордың немересі Ғұбай­дол­ланың, жерлестерінің, немере туыс­та­ры­ның, Ырғыз уезі қазақтарының айтуында қа­ғазға түзген. Енді соларды атап өтейік: Ба­басова Айшадан «Мұхиттың әні», Бисеков Қонысбектен «Мұхит салдың әні», Әбдікеев Омар­дан «Мұхиттың әні», Тәкенов Жүсіптен «Қып­шақ», Жұмағалиев Есімғалидан «Ой-дай», Қалжанов Сапарғалидан «Сал Ораз», Әкім­керей Қостановтан «Алпыс төрт», «Ақ Иіс», Сәлімов Бақытғалидан «Иіс», Бабасов Дос­қайырдан «Мұхиттың әні», Ықсанғалиев Са­лықтан «Дай-дай», Қаратаев Мұраттан «Жай­­­мақоңыр», «Ахау», Жардемәлиев Қайыр­дан «Үлкен «Айдай», Мұхитов Ғұбайдолладан «Мұ­хиттың күйі» (анық атауы – «Алшаң­боз».-Б.К.) «Дүние», «Жуас қоңыр», «Зәуреш», «Ай­намкөз», «Қилым», «Бала Ораз» әндерін но­таға түсірген. 
Мінекей, куә боп отырмыз, шынымен «Қа­ра қаншық» Мұхиттікі болса, есімі атал­ған кісілердің бірі болмаса бірі не атасының ән­дерін жетік білетін Ғұбайдолла осы шы­ғар­малардың қатарында қалыс қалдырмай орын­дап берер еді. 
А.Затаевич «Қара қаншық» әнін нотаға түз­ген. Жымпиты уезі, Таланды болысына қа­­­расты №5 ауылдың қазағы Мырзалиев Дәу­­­қараның айтуында. Бірақ информатор «Мұ­хиттың әні» демеген. Халық әні сана­тын­да орындаған. Әйтпесе, А.Затаевич шы­ғар­ма­ның авторы деп Мұхиттың есімін көр­се­тері еш күмәнсіз еді (А.Затаевич түзген сол «Қара қаншық» әнінің нотасын беріп отыр­мыз, қараңыз.-Б.К.). 
А.Затаевич таңбалаған нотадағы осы «Қа­ра қаншықтың» әуезі Ғарифолла Құр­ман­ғалиев орындайтын үлгідегі әуенге жа­қын. Алайда мелодияның құрылымында өз­­гешеліктер де бар. Елге кең тараған нұс­қа­сымен салыстырып тексергенде, өлеңнің бірінші тармаққа тиесілі әуезі екінші жолда да ұқсас қайталанып тұр. Әуен мұнан кейін бірден өлеңнің төртінші тармағына түседі, бірақ тым қысқа қайрылған. Анығырақ айтқанда мұнда әннің нобайы ғана түзілген. Қа­зақтың ән-күйін қалай да түгендеп, жи­настыруды мұрат қылған поляк А.Затаевич ал­дына келген «әншілігі» ауылдың алты ауы­зынан аспайтын кісілерден де жазып ала берген сықылды шамасы. Бұл жайт – эт­нографтың нотаға түзіп, еңбегіне енгізген ва­рианттардың кейбіреуінен халық ара­сына жайылған баршаға таныс нұс­қа­ла­ры­мен салыстырып, сынай қарағанда аң­ға­ры­лып тұрады. 
Батыс өлкесінің халық әндері мен ха­лық композиторларының шығармашы­лы­ғын арнайы зерттеген өнертану ғылым­да­ры­ның кандидаты Бақыт Тұрмағамбетова: «Орал әндерінің Атырау, Ақтөбе жақтың әуен­дерінен ерекшелігі – сол, тәмамдалар тұ­сында кіші терцияға түседі. Затаевич таң­балаған нотадағы «Қара қаншықтың» әуезі де сол үрдісте аяқталған», – деген еді. 
Б.Тұрмағамбетова тағы былай дейді: «...«Қара қаншық» көпшілік құлағына қа­зақтың тұңғыш операсы арқылы жетіп отыр. Ол 1934 жылы Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсына еніп, өз атымен атал­май, «Зар» деп өзгертілген еді. Операның тра­гедиялық шешілімі, Жібектің Төлеген өлі­мін естіп, ендігі өмірден мән таппай, жа­рық дүниемен қоштасу сәті зор қайғыға то­лы осы әуезбен басталады» (Қараңыз: Тұр­мағамбетова Б. Қазақстанның батыс ай­мағының ән мәдениеті. Монография. – Ал­маты: «Тау-Самалы», 2009. 31-бет).

«Қара қаншық» әнінің әу бастағы орын­даушысына қатысты һәм кейін «Қыз Жібек» операсына ену тарихынан мәлімет бере кетейік. 
80-жылдары республикалық эстрада-цирк өнері студиясында оқып жүргенде Ға­рифолла Құрманғалиевтың үйіне жиі со­ғып тұратынмын. Сондай күндердің бірін­де, бетпе-бет ән салып отырып, тікелей өз аузынан естіп, куә болған ек ұстаздың мы­на дерегіне, ол бүй деген-ді: «Он алты-он жеті жасар кезім-ау деймін. Қаратөбе жақта ес­тіп едім осы «Қара қаншықты». Иманғали де­ген әншіден. Күләш: «Бір зарлы ән салып бе­ріңізші, керек болып тұр!» дегенде айтып бер­генмін. Сонан кетті жайылып. Жарықтық Құре­кең (Құрманбек Жандарбеков.-Б.К.) қал­жыңдап, – осы тұста қарт езуін тартып, ақы­рын күлген-ді, – «әй, Қара қаншық, бері кел!» деп шақыратын мені кейде». 
Ғ.Құрманғалиев «Қара қаншық» Мұ­хит­тікі» деген сөзді айтқан емес. Алдынан өт­кен шәкірттері де «халық әні» деп меңгерді. Жым­питылық Мырзалиев Дәуқара да 
А.За­таевичке «иесі Мұхит» демепті. Олай бол­­са, «Әнім саған аманат» атты көркем шы­­­ғар­ма­дағы жазушы қиялымен баян­дал­ған оқи­ға «Қара қаншықтың» Мұхиттың әні еке­нін растайтын құжаттық дерекке жат­пай­ды! 
90-жылдардың басында «Қара қаншық» әні­не тыйым салынған» делінген сөздерді құ­лағымыз шалған-ды. Бұған риясыз сендік. «Ға­рифолла сал» аталатын еңбегімізге (Ал­ма­ты, 1998) біз де сөй деп енгізіп ек. Өйт­ке­ні тәуелсіздік алған соң, бұрын белгісіз бо­лып келген талай құпиялар ашылып жат­қан кез-ді. Сондай жағдайдың бірі деп ой­ладық. Алайда кейін көңілде күмән туа бас­тады. Шын солай болса «Қара қаншық» әні­нің 1934 жылдан кейінгі уақытқа шейін «Қыз Жібек» операсында Жібектің зары бо­лып, тұрақты орындалып келгені қалай?! 
Жеткізуші Ғарифолла Құрманғалиев бұл шығарманы совет дәуірінде кеңі­нен насихаттады. Күйтабаққа түсіртті. Те­ле-радио қорына жаздырды. Сахнада шыр­қады. Шәкірттеріне үйретті. Сондай-ақ 1968 жылы Алматы шәрінен басылып шық­қан атауы «Қазақ әндері» деген III томдық жи­­нақтың 1-томында жарық көрді. Әуені «Қыз Жібек» фильміне де (реж. С.Қожықов. 1969-1970 ж.ж.) енгізілді. Олай болса, «Қара қан­шық» әніне тыйым салынған» деу – түк дә­лелі жоқ бос сөз, әлденендей мақсатпен біреу­лердің ойлап тапқаны! 
Және бір жайт, мұның бәрінде де «Мұ­хиттікі» демеген, «халық әні» деп жазылған (соның бір дәлелі – Ғ.Құр­ман­ға­лиевтың орындауында «Қара қаншық» әні тү­сірілген күйтабақтың суретін ұсынып отырмыз, қараңыз.-Б.К.). 
«Қарақаншық» – зарға құрылған. Ойлы ән. Мәтіні былай:
1. Қоянды шалмай алар қара қаншық, 
Сұңқарға жем тілеген болар талшық.
Есіме беу, қарағым, сен түскенде, 
Сыртым сау болып жүрмін бауырым балшық.
2. Жүгірген құмнан құмға құмай тазы,
Жігітті малдың азы мұңайтады.
«Жігіттер, малым аз» деп мұңаймаңыз,
Бір күні өлім келіп шұнайтады.
3. Дүние өте шығар қудай парлап,
Кетпейді өтерінде сірә жарлап.
Кешегі қара қаншық бар шағында,
Уайымсыз жүруші едім аңымды аулап. 
Қырмызы дәурен сағымданған. Қимай­ды. Жарық дүниедегі бейқам дулы қы­зы­ғы­ның, бой бермеген қайратының кеми бас­та­ғанын ұғып, пенденің сондағы сыртқа шы­­ғарған мұңлы лебі бұл. Жас кезіндегі от­­ты жігерін, алымды уақытын тазының бол­­мысына, қысқа ғұмырына ұқсатады... Өлең­нің ой-қорытындысы қазақтың «Дү­ние­нің басы – сайран, түбі – ойран» деген да­на тұжырымымен жымдасып, сабақтасып жатыр. 
Сондай-ақ тыйымға ұшырататындай мұнда саясаттың еш белгісі жоқ еке­ніне және куә боп отырмыз.
Ғарифолла Құрманғалиевтың Қазақ ра­диосы қорында бұл әннің бірер сөздеріне өз­герістер енгізіп, бірінші, үшінші мәтінімен ғана орындаған нұсқасы да бар. Оның ал­ғаш­қы шумағын былай қайырған:
– Қоянды шалмай алады қара қаншық, 
Сұңқарға жем тілеген болар талшық.
Жігітке нелер келіп, нелер кетпейді, 
Сыртым су болып жүрмін бауырым балшық. 
Ден қойып зерттесе халық компо­зи­торы, әнші Мұхит Мералыұлының шы­­­­ғармашылығы кім-кімге де – үлкен қа­зы­на. Әндерінің құрылымындағы ладтар­дың бірлігін, орналасу реттіктерін, т.б. пайым­дап, сол арқылы оның шеберлік ма­шы­ғын, суреткерлігін айқындаса ғылымға әжеп­тәуір пайда әкелер еді. Бірақ баз­бі­реу­лер бұған керісінше әрекетте. Талай куә бол­дық, «Мұхиттың жүз әні болыпты» де­ген­ді ой­дан шығарып, ұрандатып жүр­­ген кей әншілер кон­церттік бағ­дар­ла­маларда, те­леар­наларда Мұхитқа тек «Қара қаншық» емес, «Гүлжансара», «Жы­лой», «Гурьев», «Ті­леу-Қа­бақ», т.с.с. халық ән­де­рінің бір­­та­лайын дә­лел-ай­ғақсыз теліп, сора­қылық­қа ба­рып жүр... 
Көз жеткізген бір жайт, қазір «халық әні» де­ген атау­дың мән-мағынасын, тари­­хын көбісі түсінбейді. Қа­зақ музыка­сындағы осы термин сөзді қолданыстан мүлде шығармаққа әрекет қылып жүргендер де бар. Олар «ха­лық әні» деген не сөз?» дейді. Ха­лық «Әй, мұнда келіңдер, мына жерге жи­­налып, топталып отырып, ән шыға­райық» демеген шығар, қай әннің де авторы бол­ғаны анық қой» дейді. Түйсіксіздердің тү­сінігі міне, осындай! Өздерінің парықсыз осы уәждерін негіз етіп, бұлар бағзыдан жеткен мұра­ларды руынан шыққан белгісіз біреулерге меншіктеп беруді де әдетке айналдырды...
Кейбіреулері мынаны ұқпайды, қа­был­да­ғысы келмейді: халық туын­­ды­ларының әуелгі нұсқасына орын­дау­шы­лар­дың бірі өз жанынан шумақ қо­суы не­ме­се әуе­нін құбылтып, жаң­ғыртып ай­туы мүм­кін. Не­месе сөздері, мелодиясы бұр­ма­ла­нып, кейін­­ге сол нұс­қамен жайылуы да ық­тимал жайт. Бұл өз кезегінде зер­делі әнші тара­пы­н­ан түзетіліп, өзгеше кейіпте қайта қалып­талуы және мүмкін. Бұдан басқа да осы тәрізді көптеген жағдайды айтуға бо­ла­ды. 
Сонымен қатар «халық әні» аталып жүр­ген әуендердің кейбір үзіктерінің өзге бір ком­позитордың шығармасымен болар-бол­мас ұқсастығына қарап, соның жеке дүниесі деп кесіп айту да – бұрмалаушы­лыққа, ада­су­шылыққа әкеледі. Олай болмас үшін әуелі сол музыкалық мұраның әуендік пі­ші­нін, тарихын жан-жақты зерделеп, бұл­тарт­пас нақты дәлелдер, қисынды тұ­жырым­дар ұсы­нып, кімге тиесілі екенін айғақтап шы­ғуы тиіс.
Халық әндерінің баршасы ескі заманнан бе­рі ауыздан-ауызға көшіп жүріп, осылайша әл­денеше айтушының «өңдеуінен» өткені ғы­лымда анықталған жайт.
Манарбек, Жүсіпбек, Ғарифолла, басқа да дарындар бұл мәселені жақсы біл­ген­дік­тен ел ішінен жиған-тергендерін, үйрен­ген­дерін «халық әні» деген атауымен қа­был­да­ғаны, кейінге сол қалпында аманаттағаны. Осы­­ған көңіл аудармай, сараптаудан өт­кіз­бей, «қалай айтсам, солай болуы тиіс» деп өзі­нің долбарын, қисынсыз пікірін дұрысқа ба­лайтын, шындықпен мүлде санаспайтын мен­мен тоңмойындық, дүмшелік етек алды. Әри­не, бұндай әрекетке тек ой-өрісі тар, бі­­лігі төмендер ғана барады. Жазушы Ж.Кәр­­меновтің «Әнім саған аманат» атты көр­кем шығармасы мен ғылыми зерттеудің ара­жігін ажырата алмай, «Қара қаншықты» Мұ­хит шығарыпты» деп далақтап жүр­ген­дер де – осылар!
Жә, жақсы. Сөзімізді осы тұстан үзейік. Ұсын­ған он дәлелге жүз өтірігін «айғақ» қы­лып, кейбіреулер бұдан әрі қарай да мән-ма­ғынасыз өжектей түсуі мүмкін. Қазақ он­дайларға «Аталы сөзге арсыз ғана тоқ­та­май­ды» депті.

Бөрібай КӘРТЕН,
Ақтөбе қаласы