Шалахметов шеңберіндегі штрихтар

Бізде өзі де, сөзі де көркем кісілер көп. Қай уақытта да аз бол­ма­ған. Арғы аталарымызды айтпағанның өзінде бертіндегі жай­­саңдарымыз да жетіп артылады. Қазақ қашан да аузы дуа­­лы адамға қараған, көшелі кісінің сөзіне тоқтаған. Осы  орай­­да,  кесек турап, келелі іске бастайтын көшбасшылардың жөні бө­лек.  Қай мәселеде болсын. Тұлғаларымызды насихаттау бізге оларға та­быну үшін емес, ұлтты ұйыстыру үшін керек. Олардың әр қайсысы – бір-бір әлем. Сондықтан да «Кекілбаев кеңістігі», «Әбдік әлемі» деп жата­ты­нымыз. Бүгінгі кейіп­керіміздің дүниетанымын «Шалахметов шеңбері» деп атасақ та жарасатын сияқты. Неге шеңбер? Шынын айтсақ, ол өз шеңберінде айна­ласына алаңдамай өмір сүрді. Әрине, туған халқының келешегі жолында барын салды. Дей тұра, дәл осы толағай шаруаларын атой салып айтуға, жар салып жарнамалауға жаны қас болды. 

Бір анық: Ғаділбек Шалахметовтің өзіне ғана тән ешкімге ұқсамайтын кең шең­бе­рін­де шырайлы штрихтар өте көп. Сол шы­мыр штрихтардан оның халқына сіңірген еңбегін аңғармау мүмкін емес. Ол кісімен көп жыл бойы араластым. Жаны таза адам еді. Ақын­жан­ды еді. Толып жатқан қырларының бірі ға­на деп айтайын, Абай мен Мұқағалидың жыр­ларын орыс тіліне аударды. Сол туын­ды­ларды оқыған кезде жанының ақықтығы ай­қын білініп тұратын. 
Қолға алған ісін мұқият атқармай көңілі жай­лана қоймайтын. Тыным көрмейтін. Қол­ды-аяққа тұрмайтын қағылез болатын. Ас­танадағы толып жатқан жұмысына нұқ­сан келтірместен бір айдың ішінде бірнеше ел­ге іссапармен шығып келуге де үлгеретін. Бойын тік ұстап жүретіндігін былай қой­ған­да, ешқашан консерватизмге беріл­мей­тін­ді­гі­мен тәнті ететін. Өткенін айтып мақ­тан­бай­тын. Бұрынғы жинаған ұпайларымен мы­сыңды баса беретін кісілердің бойынан мүл­дем кездестіре алмайтын керемет қасиет. Әйт­песе, «телевизия патриархы» деген атқа таза еңбегімен жеткен оның бұрынғы істері он адамның өміріне жетерлік. Айна­ла­сын­да­ғы адамдарға деген сүйіспеншілігі қара­пайым­дылығынан анық байқалатын. 
Өмірге құштар болатын. Оны өлмес­тей көретінмін. Атасы Шалахмет те, оның туған інісі Шеруен де жүз жасаған кі­сілер екен. Ғадекең де ғасырды иектеп құ­ла­са деп тілейтінмін. Бірақ «Адамның дегені емес, Алланың қалауы болатыны» рас. Те­леви­зия мен публицистика майталманы, мемлекет және қоғам қайраткері Ғаділбек Мінә­жұлы Шалахметов ағамыз осы жылы сәуір айының басында дәрілбақиға жол тарт­ты. Енді ардақты ағамды еске алып, Құран бағыштағаннан басқа амал бар ма?! Сонымен, штрихтар...
Толеранттылық – төл қасиеті. Ол сол­түс­ті­­­гіміздегі көршімен шекаралас облыста ту­ған, орта мектепті Ресейде бітірген, бірақ жо­ғары оқу орнын Қазақстаннан таңдаған, қыз­мет бабымен әлемнің талай еліне табан тіре­ген. Бір қарағанда төл мәдениетінен қол үз­ген космополит қазақтардың бірі деп ой­лап қалуыңыз ықтимал. Шынында да, қазақ журналистикасы мен мәдениетіне ерекше үлес қосқан ол туралы өзіміздің ағайын көп біле де бермейді. Алайда оның өміріне жа­қы­­нырақ үңіліп, дүниетанымына бойлай ал­са, бұл ойдың асылық екеніне көз жеткі­зері хақ.
Қазіргі қазақ көп параметр бойынша ба­сы тұтаспай тұрған кезеңді бастан өткеріп жат­қаны шындық. Біреуі қазақша, біреуі орыс­ша, енді бірі аралас сөйлейтін қазақтың ба­сы бірігіп тұр деп өтірік көлгірси ал­май­сың. Қазақтың «басқа бәле – тілден» деген мә­телі бұл күндері жаңа реңкке ие бола бас­тады. Қазақты тіл бөліп тұр. Орысша хат та­нығандар бізге шікірейе қарайды. Біз олар­ды мойындағымыз келмейді. Осындай ит­жығыспен алысқа бара алмайтынымызды бі­ле тұра бір мәмілеге келе алмай жүрміз. Ты­ғы­рықтан шығар жол қайда?
Осы сұрақ алдымнан шыққан сайын тағы да есіме Ғаділбек Шалахметов тү­­­­седі. Неліктен? Ол кісі бірде маған айтып еді: «Дүниедегі ең сорақы нәрсе – қасаңдық. Біз­­дің түбімізге бір нәрсе жетсе, томаға­тұйық­­­тық жетеді. Осыдан арылуымыз ке­рек». Өте есті сөз! Шынымды айтсам, бұл ма­қаланы жазудың өзі басқалар да осы сөз­дің астарына тереңірек үңіле түссе екен де­ген ниеттен басталғанын жасырғым кел­мейді.
Шынында да, Абай орыс әдебиетін мойын­дамаса, философияның көгіне көте­рі­ле ала ма? Капица «английский мальчик» бол­мағанда Кеңес Одағының қорғаныс қа­бі­леті қорғансыздың күнін кешер еді. Осын­дай риторикалық сұрақтарды одан әрі шек­­­сіз жалғастыра беруге болады. Иә, өз мә­дениетімен ғана шектеліп қалу әлемдік мас­штабта ұлы істерге жеткізе алмайтынын біз­дің заманымызда түсіндіріп жатудың өзі ар­тық. Әлгі Ғадекеңнің меңзеп тұрғаны осы мә­селе. Әрі қарай былай деп еді: «Қазақ тіл­ділер мен орыс тілділер ең соңында тіл та­бы­са­ты­ны­на сенгім келеді. Оған бізде алғы­шарттар көп. Солардың ішіндегі ең бастысы – қазақ хал­қының толеранттылығы».
Ғадекең кез келген ойын темірдей ло­ги­каға құрып айтатын. Шынында да, ас­тындағы аты оқыста кісінесе де, Аллаға тәу­басын айтып отыратын халық екеніміз – ақи­қат. Барға қанағат, жоққа мезірет біл­діру­ді бұлжымас әдетке айналдырғанымыз қаш-ш-ш-ааан?! Төзімділік төл қасиетіміздей кө­рінеді. Заманауи тілмен айтсақ, тұла бойы­мыз тұнып тұрған – толеранттылық. Бұл қа­сиет біздің қанымызда бар. Бар тәтті-жұм­сағын туған балаларына қимай, қашан келе­ті­ні беймәлім Құдайы қонағына сақтап оты­ратын әже-апаларымыздың ақ сүтімен кел­ген осы тамаша қасиет бізді өзімізден бұ­рын басқаның күйін күйіттеуді көксетіп  тұратыны – қызық құбылыс.
Ең аяғы, ХІХ ғасырда орыс империясына қы­лыш алып жүгірген Кенесарының өзі ге­не­рал Перовскийге жазған хатында Абылай ата­­сының кезінен берік орын алған Ре­сей­мен дос-жарандық, тату-тәтті сыйластыққа адал екенін, орыс халқына емес, отарлық бас­қыншылыққа қарсы күресетінін айтып өл­ген жоқ па?! Жаратушының алдында адам ба­ласының тең құқығын сыйлайтын қазақ­тан асқан альтруис халық бар ма екен?!
Бақыт құсы барын бағалай білетін елдің ғана басына қонатынын қазақ әлімсақтан бі­­ле­ді. Білгеннен кейін бәріне де шы­дам­ды­лық­пен қарайды. Тәуелсіздігімізді үркітпей ұстап тұруымыздың басты қазығы да осы тө­зімділікпен қағылған. Қоян-қолтық ғұмыр ке­шіп жатқан жүзге жуық ұлыс өкілдерін өзек­ке теппей, керісінше өз бауырына тарту­дан жалықпайтын, қаққан шегедей қалыпты қалпымызды бәзбіреулер төменшектеумен ша­тастырып алып жатады. Солай ма? Жоқ. Құс қанаты талатын сайын даламыздай кең­пейіл көңілмен ұлттық санамызға қапысыз қон­ған кемелділік кей сәттерде кем­ші­лі­гі­міз­дей көрініп қалатынына қарның ашады. Бір­ақ барлық ұлы қасиеттердің қарапайым кө­рінетінінің өзі ұлы дархандықтан туған ке­меңгерлігімізді көмкере алмайды.
Ұлты үшін бір қазақтай еңбек сіңірген қайраткер ұлдарымыздың бірі Ға­діл­бек Шалахметов дүниеден өткенде де маған осын­дай ойлар келді. Жалпы, толеранттық қа­зақ болса, жалқы толеранттық Ғаділбек Мі­­­нәжұлы болатын. Толеранттылықтың туын көтеріп келе жатқан тұлғаларымыздың бі­ріне айналған оның бойынан дүниенің бас­қа бір түпкірінде бір адам өлсе, бүкіл адам­зат өліп бара жатқандай күй кештіретін бар­лық гуманистік қасиеттер іздемей-ақ та­былатын еді.
Сабақтас көзқарас. Жайшылықта ұлтым деп кеуде қағып, сын сағатта көлеңкені па­на­лап кететіндермен салыстырғанда Ғаділ­бек Шалахметовтың ұлтшылдығы мен гу­ма­нистігі анағұрлым артық екенін дә­лел­дей­тін деректің ұшы-қиыры жоқ. Соларды бір-бір сөйлеммен жазып шыққанның өзі жарты бет­тен асып жығылады. Назар салыңыз.
Мемлекеттік телерадио комитетін ұзақ жыл­дар басқарған, Қазақстан Президентінің ал­ғашқы баспасөз хатшысы болған, «Қаз­Ақ­парат» агенттігінің президенті, Парламент Мә­жілісінің депутаты сияқты жауапты са­ты­лардан да абыроймен өткен Ғаділбек Мі­­нәжұлы өзінің журналистік жолында да көп­теген ерлік жасады. Қазақтың Корчагині ата­нып кеткен Рахмет Өтесінов ағамыз ту­ралы жетпісінші жылдары сонау Жаңаөзенде то­пырақ жұтып жүріп деректі фильм тү­сір­ген туындыгерді өмір бойы басшы бо­лып, ком­форт іздеген пенде деп кінәлай алмайсыз.
Балапан басына, тұрымтай тұсына кетіп, бұ­рынғы КСРО халықтары тәуелсіз мем­ле­кет­тер құрып жатқанда, сол елдердің бәріне та­райтын ортақ «Мир» телерадио ком­па­ния­сын құрған біздің кейіпкеріміздің амби­ция­сы кейіннен өзінің дүниеге келгенін ақтады. Ке­шенді арнадағы диалогтар арқылы қантө­гіс­тер мен қақтығыстардың жолына тос­қауыл қойылды.
Алмағайып тоқсаныншы жылдардың бел ортасында БҰҰ-ның Бас хатшысы Бутрос Га­лиден сұхбат алған жалғыз қазақтың шы­ғармашылық ізденісі мен шеберлігіне қай­та-қайта қол соққың келеді.
АҚШ-тың экс-президенті, биыл жүз жас­қа толғалы отырған Джимми Картермен та­лай рет табақтас болып, адамзатқа пай­дасы бар бірнеше жобаны бірге жүзеге асы­ру­ға қатысқан Ғадекеңе қызыға қарайтын­мын.
Ешкіммен араласпай, бәрінен безіп, үйіне тығылып жатқан Лев Нико­лае­вич Гумилевтің өмірдегі ең соңғы сырласы болған ағамыздың жүрегі кең адам еді. 
Ғаділбек Шалахметовтің барша адамзат ба­­­ласын «ұлық» немесе «кішік» деп бөл­мей­тін, әлемнің әр түпкіріндегі өркениеттерді бір-бірінен бөле-жармайтын, керісінше са­бақ­­тастыра түсіндіретін алабөтен көзқарасы оның өмір жолында түйген тәжірибесінің, ке­мел білімінің арқасында келгені тайға таң­ба басқандай көрінеді. Сондай-ақ ғұлама ға­лымдардың еңбектерін оқып қана қоймай, олар­мен тікелей пікір алмасудың арқасында қа­нына сіңген түсінік деп айтсақ та қателесе қой­­маймыз. Ғадекеңнің өрелі істерінің бәрін тізіп шығу мүмкін емес. Енді солардың  бір­қа­тарына кеңірек тоқталып өтсек те жет­кі­лікті.
Ұлтжандылық іспен дәлелденеді. Ға­де­кеңнің мен байқаған керемет қа­сиет­терінің ішін­дегі адам қызығарлығы – оның достыққа бе­ріктігі. Өмірдегі достарының тізімі да са­лақұлаш. Мұрат Әуезов, Сәтімжан Санбаев, Са­лихитдин Айтбаев сияқты атақты тұл­ға­ларды айтпағанда, әлемге танымал ғалымдар Рахметқажы Берсімбаев, Зинетулла Еңсепов, мәскеулік жазушы Евгений Панов және Фариза Оңғарсынова апамыздың жырларын орыс тіліне аударған тамаша аудармашы мар­құм Татьяна Фроловскаялармен мен Ға­декеңнің үйінде танысқанмын. Ол өзінің пә­терін «Дом друзей» деп атаушы еді. Оның үсті­не, әлемнің әр түпкіріндегі достары тағы бар.
Әсіресе, аспанасты елінде дүниеге кел­ген қан­­­­дасымыз, белгілі ғалым, ақын әрі жур­на­лист Айтан Нүсіпханмен арадағы достығы тіл­ге тиек етуге сұранып тұр. Айтан Нүсіпхан – тағдыры аласапыран қоғамның тал­қысына түскен жандардың бірі. Шыңжаң Ұйғыр автономиялы ауданында қазақ тілі мен мәдениетінің Қытай билігі тарапынан қысымға ұшырағанын сынға алғаны үшін қуғынға түскен азамат туған жеріне бас сау­ға­лауға мәжбүр болған. Тіпті, Ресейдің Хаба­ров өлкесінде орманда ағаш шауып, жан бағу­ға дейін барған. Кейінірек Алматыға ат ба­сын тіреген. Мұрат Әуезовтің себепкер болуымен Ғаділбек Шалахметовпен та­ны­сады. Кеңестік тоталитарлық жүйе шетелден кел­гендер, әсіресе, құпиясы көп Қытайдан кел­ген жандар тиісті органдардың көз қы­рына алынатыны белгілі. 
Соған қарамастан Ғаділбек Шалахме­тов­пен таныстығының арқасында Айтан Нүсіп­хан­ның алдынан ақ жол ашылды. Оның қы­тай, ұйғыр тілдерін жетік білетінін алға тарт­қан Ғаділбек Шалахметов Айтан Нүсіп­хан­ның радио, телевизия саласында жұ­мыс­қа орналасуына, барлық қарым-қабілеттерін көр­сете алуына мүмкіндік туғызды. Алаш­тану­шы ғалымдар Айтан Нүсіпханды ХХ ға­сыр­дың басындағы қызыл қырғынның құр­банына айналған қазақ зиялыларының тағ­дырын зерттеуші тұлғалардың бірі деп біледі. 
Ұзақ жылдар бойы құпиялылық құр­сауын­да қалып, есімін атауға тыйым салы­нып келген Мұстафа Шоқай сынды Алаш ұлы­ның еңбектері елге жетіп, есімі қайта оралуына бірден-бір себепкер болған да осы Ай­тан Нүсіпхан. Қытайдан келгені үшін құ­зырлы органдардың қырағы назарына алын­ған, құжат дегенде қайдан келгені, кім екені туралы жазылған бір жапырақ қағазы ғана бар қандасымызды кеудесінен итермей, кері­сінше оған қамқор бола білген Ғаділбек Ша­лахметов – шынында да ұлтжанды тұлға. Ай­қын да ұстамды позициясы бар Ғаділбек Мінә­жұлының шетелден қашып келген бел­гілі ғалым, ақын әрі журналист Айтан Нү­сіп­ханды ешқандай төлқұжатсыз өз қарамағына қаймықпай жұмысқа қабылдағанын қан­дас­тарын қолдаудың классикалық үлгісі деп айт­қан абзал.
Желтоқсан желі. Хәкім Абайдың «Кісіге қа­рап сөз алма, сөзіне қарай кісіні ал» деген да­на сөзі бар. Осы тіркесті біржағынан сәл өз­гер­­тіп «Ісіне қарап кісіні ал» деп түсінуге де болатындай. Адамның тіршілікте жасаған іс­­тері, қайраткерлік қадамдары оның халық ал­­дындағы кескін-келбетін қалып­тас­тыра­ты­ны белгілі. Қазіргі әсіреұлтшылдардың по­­пулистік сарындағы «асқақ» ұрандарына ел­тіген жандар Ғаділбек Шалахметовті сыр­ты­нан шалақазақтардың санатына қосып жі­беруі әбден мүмкін. 
Алайда ұран мен істің үнемі бір жерде то­­ғыса бермейтіні бар. Осы орайда, Ғаділбек Ша­лахметов – сонау 1986-87 жылдардың өзін­де қаһарлы Желтоқсан оқиғасы хақында ха­лық арасында объективті көзқарастың қа­лыптасуы үшін аянып қалмаған жан­дар­дың бірі. Қазақ Мемлекеттік телерадио ко­ми­тетінің басшысы Ғаділбек Шалахметов сол күндері Мәскеуде одақтың Мемлекеттік те­лерадиосының алқа жиналысына қа­ты­сып, қазақ тілді бағдарламаларды кеңірек та­ра­туға, таза қазақша арна ашуға қажетті қа­ражаттың көбейтілуін талап етіп жатқан бо­латын.
Кенет Алматыдан орынбасары, көр­некті сыншы һәм қоғам қайраткері Са­ғат Әшімбаев қоңырау шалады. Ол Ал­матыда қиын жағдайдың орын алғанын а­й­тып, шұғыл түрде елге оралуын сұрайды. Бір нәрсеге қатты толқып тұрғаны бай­қа­ла­ды. Ол кезде республикалық телевизия ғи­ма­­­раты Үкімет үйінің дәл іргесінде орна­лас­қан еді, терезеден қарағанда орталық алаңға жиыл­ған қарақұрым халық алақанға салған­дай айқын көрінеді. Екеуі телефон арқылы сөйлесе келе, барлық түсіру тобын жіберіп, алаң­дағы сұмдықты кеңінен қамтып түсіріп алуға уағдаласады. Ал Ғаділбек Шалахметов Мәс­кеуге келген шаруаларын жиып қойып, бір­ден Алматыға ұшады.
Одан кейінгі жайттан көзі ашық, көкірегі ояу жандардың баршасы хабардар. Алаңда би­лік тарапынан болған сұрқиялықтың та­лайы телеоператорлардың назарынан тыс қал­мады. Қазір телеарналардан беріліп жүр­ген Желтоқсан оқиғасына қатысты кадр­лар­дың көпшілігі – сол бір қиын-қыстау күндері тас­паға түсіп, республикалық телевизияның мұ­рағатында сақталып келген құнды дү­ние­лер. Егер алаңдағы сұрапыл шырқау шегіне жет­кен бас-аяғы екі күннің ішінде телевизия қыз­меткерлері осы оқиғаны таспаға түсір­мегенде, бүгінгі ұрпақтың қолында сол қаһарлы күндер туралы бейнедеректердің болуы екіталай еді.
Ғаділбек Шалахметовтың жетекшілігімен рес­публикалық телевизия мамандары алаң­дағы оқиғаны таспаға түсірумен ғана шек­телген жоқ. Желтоқсан оқиғасын халыққа еш­бір тараптардың сойылын соқпай, қаз-қал­пында жеткізуге тырысып бақты. Сап­таяқ­қа сусын құйып, сабынан қарауыл қарай­тын қиын кезеңде халыққа объективті ақ­парат жеткізу оңайға түспеді. Желтоқсан оқиғасынан шошынған Мәскеудегі орталық телевизия қазақтардың жұмысын кірпік қақпай қадағалап отырған еді. Қазақ ұлт­шыл­дығының өршуіне не ықпал еткенін анық­тау үшін Мәскеуден арнайы келген ко­миссия бірінші кезекте телевизияның жұ­мысын бақылауға алды. 
«Мен қазақ телевизиясының үнемі жо­ғары бағаланып келгенін, тіпті бірқатар бағ­дарламалардың Мәскеуде, Ресейдің бір­қа­тар аймақтарында, басқа да республи­ка­лар­да эфирге шығатынын айтып, жағдайдың мүл­де басқаша екенін ұғындыруға тырыс­тым. Бірақ комиссия тіпті «Тамаша» сынды әзіл-сықақ, басқа да публицистикалық бағ­дар­ламалардан ұлтшылдықты насихат­тай­тын элементтерді тапты. Маған тағылған айып­­­­­тар қызметімнен алып тастауға жететін еді. Шыны керек, оларға қарсылық ретінде парт­билетімді столға тастап, қызметімнен кетіп, сол арқылы арымды таза қалпында сақ­тап қалғым келді» деп отыратын, жарық­тық!
Алайда осындай қадам жасаған жағдайда оны қоғамның түсіне қоюы неғайбіл еді. Қыз­меттен өз еркімен кетсе, Орталықтан кел­ген комиссия бұл қадамды кінәсін мойын­дадыға ба­лайтыны анық. Мұның арты телевизия­да­ғы өзге әріптестеріне соққы болып тимек. Орнына басқа адам тағайындалып, бұған дейін іргесі қаланып қойылған талай те­ле­жо­балар жарыққа шықпай жатып келмеске ке­тетіні тағы бар. Осының бәрін ойша сара­лай келе, ашу-ызаға емес, салқын ақылға ерік бер­генді жөн санап, әліптің артын бақты. Жел­тоқсан оқиғасына ат салысқан бірқатар әріп­тестерін қорғап қалуға күш салды. Талай әріп­тестерін қызметтен қуылудан, партия қата­рынан шығудан қорғап қалды. Енді бірін қор­ғауға шамасы жетпегені де жасырын емес.
Полигонды жабу прологы. Ғадекеңнің Мемлекеттік телерадио комитетінің тізгінін ұстап тұрған тұста жасаған тағы бір ерлігін бүгінде біреу білсе, біреу білмейді. Сек­­­сенінші жылдардың соңында алаш ар­дақтыларының құт мекеніне айналған Семей өңіріндегі ядролық сынақтардың зардабынан запы болған жергілікті халық мұң-мұқтаждарын ұлттың рухани көсем­деріне аманаттай бастағаны мәлім. Бүтін аймақтың халқын апатқа ұшыратқан осы атышулы сынаққа әлемнің назарын аудару Ол­жас Сүлейменовтің қолынан келді. Ал Ол­жас ақынның сөзі жалпақ жұртқа бұл­жымай жетуіне бірден-бір себепкер болған адам Ғаділбек Шалахметов осы іс туралы «Мен солай жасап едім» деп жұрт алдында ақ­тарылғанын көрмеппін. 
1989 жыл ядролық полигонда кезекті сы­­нақтар жасалды, апат орын алып, ра­диоак­тивті газдар жер бетіне шығып кетті. Дәл сол тұста Олжас КСРО Жоғарғы Кеңесіне депу­таттыққа үміткер еді. 25 ақпан күні Қа­зақ телевизиясында сайлау алдындағы сөзін сөй­леуге тиіс болатын. Соның қарсаңында тау­дағы санаторийлердің бірінен ол Ғаде­кеңе қоңырау шалады. Бейнежазба арқылы емес, тікелей эфирде сөйлегісі келетінін ай­тып өтініш білдіреді. Толқып тұрғанына қа­рап «неге?» деп сұрауға Ғаділбек Мінәжұ­лы­ның дәті бармайды. Бұл телефон арқылы ше­шілетін мәселе емес екенін сезеді. Кеш­кілік телеорталыққа келген Олжас Омарұлы Ғадекеңнен бір ғана нәрсені өтінеді: «Эфирді үзіп тастамауыңды сұраймын!».
Он бес одақтас республика телевизиясы­ның әр хабарын міз бақпай қадағалап отыр­ған Мәскеудегі мықтылардың қаһарына ұшы­райтынын білсе де, Ғаділбек Мінәжұлы өзі­нің өкілеттігін пайдаланып Семей поли­го­ны туралы ақиқаттың айдай әлемге жария болуына себепкер болуды жөн деп шешеді. Олжас Сүлейменовтің осы сайлау алдындағы атақ­ты сөзі осылайша барша жұртқа тарал­ды. Ақын сайлау алдындағы бағдарламасын емес, қазақ халқының трагедиясын әлем жұрт­шылығына жайып салды. «Ядролық по­лигон жабылуы керек» деген қаһарлы сөз тұң­ғыш рет айтылды. Олжас Сүлейменов кеу­десінде намысы бар, рухы өлмеген адам­дардың баршасын Жазушылар одағы ғи­ма­ратының алдына шеруге шығуға шақырды. Бұл тоталитарлық режимнің темір ноқтасы­на бас имеген азаматтық қарсылық болатын. 
Осылайша, кейінірек «Невада-Семей» де­ген атты иеленген атақты антиядролық қозғалыстың ең алғашқы қадамы Қазақ телерадио кешенінің қабырғасында бастау алған-ды. Ғаділбек Шалахметов Мемлекеттік телерадио комитетінің басшысы ретінде осы қоз­ғалыстың қарқын алуына ықпал ететін түр­лі бейнесюжеттердің жарық көруіне тікелей атсалысты. Оған қарсы болған мүйізі қарағайдай мықтылардың қорқытып-үркі­ту­ге тырысқан қарекеттерінен ештеңе шық­па­ды. Елу жыл бойы халқын қасіретке ұшы­рат­қан Семей полигонын жабудың проло­гы­на қатысқан Ғаділбек Мінәжұлын кейде «человек тотального действия» деген атқа ие болған Эрнест Хемингуэйге теңегің келеді.
«Пятый сон». Ғадекең біздің публи­цис­ти­камыздың дамуына да керемет үлес қос­қан. Біраз еңбектері жарық көрді. Десе де, ма­ған оның «Пятый сон» туындысы ерекше ұнай­ды. Қысқаша синопсис. ХІХ ғасырдағы біз­дің ел билеушілеріміз тіпті, социализм ту­ралы ойларын айтып кеткен. Мақаш пра­вительді айтып отырмын. Шеркештен шық­қан Түрке бидің жетінші ұрпағы Мұхам­бет­жан Шолтырұлы Бекмұхамбетовті халық жақ­сы көргеннен осылай атап кеткен. 1886 жы­лы ол Құрманғазыны түрмеден шығарып алу­ға барса, Николай Чернышевкийді кез­дес­тіріп қалады. Сол баяғы «Что делать?» ро­­манын жазып, Сібірге жер аударылған орыс­тың сыншысы.
Мақаш көрген жерде оны үйіне қонақ болу­ға шақырады. Николай Гаврилович «ой­бай-ау, мен мемлекеттік қылмыскермін ғой, ма­ған сый-құрмет көрсеткеніңізді білсе, ақ­патша сазайыңызды береді» деп шыр-пыр бо­лады. Патшадан қорқатын Мақаш прави­тель ме, қояр да қоймай үйіне алып келеді. Сібірден Астрахань түрмесіне рахымшы­лық­пен ауыстырылған жазушыны бес күн қонақ қы­лады. Төрт-бес тілді қатар білетін полиг­лот Мақаш правитель Николай Гаврилович­пен социализм төңірегінде біраз пікір та­лас­тырады. 
Байқап отырсыз ба, Ресейдегі социалис­тік төңкеріске дейін әлі отыз бір жыл бар. Ал біздің атамыз орыстың революционерімен тең дәрежеде болашаққа болжау жасаған. Ма­қаш бұрыннан «Современник», «Колокол» журналдарын алдыртып оқитынын айт­қан­да, Николай Чернышевский таңғалыпты. Бір адам арқылы бүкіл қазақ халқы туралы пікірін жақсы жаққа өзгертіп, ризашылығын әйеліне жазған хатында қадап айтқан.
Публицист Ғаділбек Шалахметовтің 2017 жылы Мәскеудегі «Художественная ли­те­­ратура» баспасынан жарық көрген «Пятый сон» деректі хикаятының басты кейіпкері – осы Мақаш правитель. Мұхамбетжан Бек­мұ­­хамбетов туралы жазған осы деректі пуб­лицистикалық кітабы ізденіс пен дарын­ның қоспасынан туған сүбелі еңбек болған еді. Бұдан бір жарым ғасыр бұрынғы тарихи шындық кітапта құр баяндалып қоймайды. Одан кейінгі оқиғалардан бастап бүгінгі күнгі құбылыстарға дейін органикалық байланыста ой шертетін бұл туындының қа­зақ оқырмандарына берері мол. Мон­шақ­тай тізілген оқиғалар тізбесі – қазақ публи­цис­тикасындағы орасан еңбек. 

Шархан ҚАЗЫҒҰЛ

Серіктес жаңалықтары