Заманауи кино саласындағы тақырыптық ізденіс

Қазақ киносының тарихы өткен ғасырдың отызыншы жылдарынан бастау алып, бүгінге дейін өзінің жанрлық, тақырыптық тұрғысынан көптеген түрлену, даму сатысынан өтті, мазмұндық жағынан жаңаша стилін қалыптастырды. Бұны біз – қазір прокатқа шығып жатқан көптеген фильмнен және көрерменнің оған деген жылы көзқарасынан анық аңғара аламыз. Жалпылама алғанда, заманауи продюсерлер фильмдерін жаңаша эксперименттік тұрғыда түсіріп, отандық кинематографияның бағыт-бағдарын жетілдіре түсуде. Бұл талпыныстың бірден-бір басты себебі, біз бастан кешіп отырған қоғамның ұшқыр уақыт ағымына қарай талғам-түсінігінің күрт өзгеріске ұшырауы. 

Соңғы он жылдың бедерінде ғылыми тех­­нология да, адами сана да дамудың даң­­ғыл жолына түсті, кешегі бәріміз таң­ғал­ған «жаңалықтар мен кереметтер» көз ал­дымызда ескірді, көнерді. Оның ор­ны­на адам психологиясындағы аласапыран арпалысты сезімдерді баяндайтын баяғы көп томдықтар мен көп сериялы фильм­дер­дің емес, шағын жанрды көркем шы­­ғармалармен-ақ көп түйінді тарқата ала­тындай әдіс-тәсілдер қолданысқа ба­тыл ене бастады. Көптеген дәстүрлі нор­ма, салт-сана, адами қарым-қатынас, жа­ңа мамандықтар, мемлекет пен халық ара­сындағы өзара түсіністік, эко­но­ми­ка­лық-әлеуметтік мәселелер және тұр­мыс­тық мінез-құлықтың өзгеру процесі біз қалайық, қаламайық осындай жаңа­шыл­дықты мойындауымызға тура келді. Осы секілді қоғамдық өзгеріс, ойлау қа­бі­­летіміздің жаңа сатыда дамуы тікелей ки­но саласына да әсер етті. Еліміз тәуел­сіз­дік алған сәтте кино өндірісінде де б­ұ­рын-соңды болмаған үлкен бетбұрыс­тар жасалды. Жасырары жоқ, алғашқы қа­дамды авторлық режиссерлер бастады. Со­ның бірі – ауыз толтырып айтарлық­тай өзіндік дәрежеге жеткен Дәрежан Өмір­баевтың фильмдері еді. Өзінің тал­ғамы биік режиссерлік стилімен қоғам­ның әлдекімдер үшін «жұмбақ» болып келген ішкі сырын барынша аша отырып, ки­нодағы тақырып алуандылығын кеңейт­­ті. Оның тоқсаныншы жылдардан бас­тап түсірген «Кардиограмма», «Шілде», «Киллер», «Студент», «Қайрат», «Ақын» се­кіл­ді бүгінгі күннің өзекті тақырып­та­рына айналған фильмдері әлгі айтқаны­мыз­ға толықтай дәлел бола алады.
Қазақ киносындағы тақырыптық түр­­лену процесін ең алдымен жанрлық жа­­ғынан қарастырсақ, заманауи фи­льм­дердің бір емес, бірнеше сатыға бөлініп, тү­бірлі өзгерістерге ұшырағанын аң­ға­ра­мыз. Бірден айтып кететін жайт, бұ­рын-соңды кезікпеген қайшыласқан сю­­­жетке толы драма мен комедия әр шы­ғарманың өзекті жұлынына айналды. Дра­ма жанрындағы түрлену соңғы он жыл­дың бедерінде бірден оза шауып, бас­қа өрлемей-ақ жай бүлкіл аяңмен өмі­­­­рімізге батыл ене отырып, қоғамда бо­лып жатқан алас-қапас мәселелердің іш­кі өзегін ақтарып, болған оқиғаларды шы­найылықпен жан-жақты көрсете біл­ді. Соңғы жылдары жарыққа шыққан Фар­хат Шәріповтың «18 килогерц», «Схе­ма»; Әділхан Ержановтың «Голиаф», «Чер­ный, черный человек»; Айжан Қа­сым­бектің «От»; Асқар Ұзабаевтың «Ба­қыт» секілді бірегей туындылары көрер­мен қошеметіне бөленді. Экраннан әлі күнге дейін түсе қойған жоқ. Тақырыптық және жанрлық тұрғыдан ерекшеленген Ай­сұлтан Сейітовтың «Қаш» атты карти­на­сы жалпы халықтық тұрғыдан талдау­ға тұрарлық бірегей туынды. Жанрлық түр­лену жағынан қарасақ, тарихи дра­ма­лық хоррор. Қазақ халқын қынадай қыр­ған ашаршылық дәуірінің көзге жас алдыратын сұрқия зұлматын сан түрлі оқиғалар астарымен суреттей отырып, кіш­кентай ғана бір оқиғаны көрсету ар­қылы, бүкіл ұлттың басына түскен ауырт­палықты шыншылдықпен баян­дау­ға тырысады. Және ол мақсаты дітте­ген жерден шыққан. Осы тұста Қуаныш Бейсековтың «Дәстүр» атты картинасы да көпшілік қошеметіне бөленген айтары бөлек туынды. Фильмнің аты айтып тұр­ған­дай, бір отбасының талайлы тағдыры, бел­гілі бір жағдайларға орай діни көз­қа­растары әртүрлі қалыптасқан адамдар­дың тыныс-тіршілігі жетекші орынға шық­қанымен, өмір шындығы олардың іс-әрекеттерін басып-жаншып, көрер­мен­ді тың ойларға жетелейді. Толған­ды­рады, жіберген кемшіліктерден орынды са­бақ алуға үндейді. 
Ал комедия жанрдағы түрлену мә­се­ле­сіне тоқталсақ, бұл жерде бәрі бір қа­лып­ты, бір ырғақпен түсірілген туын­ды­лар секілді елестейді. Фильм­дердің де­ні коммерциялық мақсатта түсіріл­ген­дік­тен, картиналар бір-бірінен анау айт­қандай ерекшеленбейді. Драмалық туын­дылардың әрқайсысы жеке бір та­қырыптық, нарратив, жанрлық, стильдік шешімдермен көмкеріледі де жаңа тұр­патты кино түсіру тәжірибесіне өзін­дік ты­ныс ашады. Турасын айтайық, ком­мер­ция­лық фильмдерді эксперименттік тұрғ­ыда алатын болсақ та, көзге бірден бай­қалатын көптеген мүмкіншілігі ба­рын аңғарамыз. Алдымен олардың бюд­жеті, автордың көптеген ойын ашық жет­­­кіздіруге деген дайындығы; екіншіден көп жанрлық ерекшеліктікті де молымен қолдана алатыны. Комедия жанрының та­қырыптық түрленуі Нұртас Адамбай­дың «Келинка Сабина» атты 2014 жылы шыққан комедиясынан бастау алады. Ол комедияның жаңа тақырып идеясын ай­қындай тұра, жаңа тренд жүргізді. Яғ­ни, ұлттық колоритті ала отырып, са­моирония тұрғысынан комедияның ты­нысын одан әрі аша түсті. Кейінгі өмір­ге келіп жатқан туындылар да осы әдіс-тәсілдерді қолданып, бірегей кар­тина-франшизаларды шығара білді. Нұр­лан Қоянбаевтың «Бизнес по-казах­ски», Ернар Нұрғалиевтің «Келінжан», «Брат или брак», Тимур Дулатовтың «Хотя бы в кино» және тағы сол сияқты ұқсас фильмдер комедияның түрлену мәселесін және халықтың ұлттық кодын айқындайтын туындылар десек те артық айтқандық болмас. 
Қазіргі заманауи қазақ киносындағы тақырыптық түрлену мәселесі әлі де тә­жі­рибе жинақтауды, үздіксіз ізденуді, кө­рермен талғам-таразысымен санасуды қа­жет етеді. XXI ғасырдың постмо­дер­нист­тік бағыты айқын және барынша тү­сінікті, бір өкініштісі қазақ кино өн­дірушілері өздерінің кино түсірудегі тә­лім-тәрбиесінің мол мүмкіндіктері ба­рын біле тұра, түбірлі өзгеріс жасауға, тың бастамаларды игеруге сәл тартын­шақ­тайтын тәрізді. Қоғам сұранысын қа­нағаттандырумен ғана шектеліп жүр. Біз бастан кешіп отырған шапшаң уақыт кейде ондай бейқамдықты да көтере бермейді. Ұлттық кинематографияда та­қырыптық тенденцияларды биік бе­лес­ке көтеруге мүмкіндіктер мол. Табыс­қа жетелейтін ізденіс жолындағы ты­ным­сыз тірліктің іркілмегені абзал, уа­қыт­тан ұтылмағандығымыз алдымен же­ке басымызға, қалды ұлттық кино өне­­­­ріміздің ұпайын түгендейтін тиімді жол. 
 

Бексұлтан Мырзалы, 
Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, 
«Өнертану» факультетінің студенті