Бақытжан Бұхарбайдың «Қазақтарды қалай басқару керек» атты кітабы жарық көрді

Алматыда AmalBooks баспасының негізін қалаушы Бақытжан Бұхарбайдың «Қазақтарды қалай басқару керек» (Как управлять казахами) атты кітабы таныстырылды, деп хабарлайды turkystan.kz Azattyq Rýhy-на сілтеме жасап.

Кітап 1734 жылғы мұрағат құжаттарына, Ресей империясының обер-хатшысы Иван Кирилловтың жобасына негізделген. Басылымға Кириллов жобасының мәтіні ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін алғашқы жылдардағы отарлауды көрсететін өзге де құнды тарихи құжаттар кірді, деп хабарлайды 

«1731 жылы жоңғарлармен ұзаққа созылған соғыста Қазақ хандығының әлсіреуіне байланысты Кіші жүз ханы Әбілқайыр Ресей империясына бодандыққа өтуге мәжбүр болды. Үш жыл өткен соң обер-хатшы Иван Кириллов Сенатқа «Қазақтарды Ресей бодандығында ұстау және оларды басқару тәсілдері туралы жобасын» ұсынады. 1734 жылы 1 мамырда императрица Анна Иоанновна Кирилловтың жобасының барлық бөлігін мақұлдап, оны орындауды сол кісіге жүктеді. Жоба авторы көшпелі халықтар арасындағы араздықты қоздыру Даланы бақылаудың ең жақсы тәсілі деп санаған. Құжаттарды 1900 жылы ресейлік тарихшы, этнограф, Орынбор бөлімшесінің Рус географиялық қоғамының мүшесі және Ғылыми мұрағат комиссиясының мүшесі А. Добросмыслов жинап, жариялаған», – дейді Бақытжан Бұхарбай.

Иван Кирилловтың жобасының түпнұсқа атауына сілтеме жасай отырып, Бақытжан Бұхарбай барлық материалды, оның ішінде Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Зиябек Қабылдиновтың қазақ даласының отарлануының бастапқы кезеңі туралы мақаласын «Қазақтарды қалай басқару керек» атты күрделі шығармаға біріктірді. Сондай-ақ мәтінді қабылдауды жеңілдету үшін ол дореформациялық орыс орфографиясын қазіргі заманғы орфографияға айналдыру бойынша жұмыс жүргізді. Кітап «Таза тарих» сериясы аясында жарық көрді.

«Өз жобасында Иван Кириллов қазақтарды қалай ұстап, басқару керектігі туралы баяндайды. Бұл кітап мұрағаттық материалдарға негізделген. Біздің «Таза тарих» кітап сериясы 2021 жылдан бастап шығып келеді және бұл он бірінші кітап. Біз кеңестік кезеңде қазақтардың Ресейге қосылуы ерікті түрде болды деген нарратив үстемдік еткенін білеміз. Ресей империясы кезеңінде басып шығарылған ғылыми мақалаларда дала мен Түркістан аймағының жаулап алынуы туралы жазылған. Егер қосылу ерікті түрде болған болса, онда отарлауға қарсы көтерілістер қайдан пайда болды?!» – деп атап өтті Бақытжан Бұхарбай.

Оның айтуынша, басылған кітап сол уақыттағы оқиғаларға басқа қырынан қарауға мүмкіндік беретін бірегей дереккөз болып саналады.

«Біз көптеген үдерістерге басқаша қарай бастаймыз әрі бұл кітап оқырманның санасын мүлдем басқа арнаға бұрып жібереді. Одан бөлек, осы тарихи материалдармен танысқаннан кейін бодандық туралы өтініш болды ма, әлде протекция туралы сөз болды ма деген сұрақ туындайды. Иван Кириллов: «[Қазақтар] жоңғар қалмақтары тарапынан жәбірленген және олардың императорлық мәртебесінің протекциясында болғанда, уақыт өте келе өз иелігін қайтара алады» деп жазған», – деп жалғастырады кітап авторы.

Баспагердің айтуынша, кітап Ресей империясының даланы қалай бағындыру керектігін оқырманға көрсететіндігімен бірегей. Сол сияқты біз әртүрлі мәселелер бойынша егжей-тегжейлі сипаттаманы көреміз, 1731–1734 жылдарға арналған бюджеттерге дейін әрі сұлтандарға сыйлықтар мен түрлі гарнизондардағы сарбаздарды ұстауға қанша жұмсалғаны туралы мәліметтер бар.

«Бұл шығарманың өзегі – қазақтарды Ресей бодандығында ұстау жобасы. Бізде бұл сәтті саясаттандыру міндеті жоқ, біз ешқандай түсініктеме бермейміз, бұл бәрі дерлік 300 жыл бұрын жарияланған нақты тарихи материалдарға негізделген», – деп баса айтты баспаның негізін қалаушы.

Кітаппен жұмыс істеу барысында Бақытжан Бұхарбай бірнеше қызықты тұжырымға тап болған. Біріншіден: Ресей империясы ХVIII ғасырдың бірінші жартысында Хиуа, Бұхара және әрі қарай Үндістанға сауда жолдарына мұқтаж болған. Иван Кириллов былай деп жазады, Петр I «бұған өте ынтық болған». Өйткені сауда оның экономикасы үшін өте маңызды болған.

«Ресей мен Хиуаның арасында Дала жатыр. Әрі даланы әлі зерттемегендіктен, Кириллов: егер біз керуендер жіберсек, оларды саудагер ретінде барлаушы етіп енгізу керек деп ұсынады. Олар металдар мен минералдарға дейін бәрін зерттеуі керек дейді. Екінші жайт: қазақтардың тарихындағы бұл күрделі кезең жоңғар шапқыншылығына байланысты болған. Сондықтан Кирилловтың қорытындыларынан көрініп тұрғандай, Әбілқайыр хан протекцияға қатты мұқтаж болған. Әртүрлі дереккөздерден біз Әбілқайырдың билікқұмар адам болғанын білеміз, және хан өз билігін қысқартуға ерікті түрде баруға дайын болған жоқ шығар, бірақ қалыптасқан жағдайларды ескере отырып, протекцияны іздеу керек болды. Сонымен қатар, Ресей империясы сауда жолдарына және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мұқтаж болған. Ал олардың бағыты Әбілқайыр ханның иеліктері арқылы өткен. Біздің сол уақыттағы билеуші ​​элитамыз империялармен протекция ойнаудың қажеті жоқ екенін түсінбеген сияқты. Кириллов біздің халқымызға жеңілтектік тән екенін және сондықтан бодандық сенімсіз болады деп жазған. Сол себепті қазақтарды ұстау үшін осы жобаны дайындаған. Кириллов – ресейлік тарихта айтарлықтай танымал тұлға, ол Орск қаласының негізін қалаушы болып саналады», – деп түйіндеді Бақытжан Бұхарбай.

AmalBooks баспасынан шыққан кітапты «Меломан» негізгі кітап сауда желілері және маркетплейс арқылы сатып алуға болады.