Ханбибі Есенқарақызы: «Нұрикамалды» тоқтату ешкімнің қолынан келмейді

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, «Парасат», «Барыс» ордендерінің иегері, ақын Ханбибі Есенқарақызы –қазақ әдебиетінде орны бар қаламгер. Көптеген поэзия және эссе кітабы, 10 томдық шығармалар жинағы басылып шыққан. Өткен ғасырдың басында Ташкент қаласында шығып тұрған «Ақжол» газетінің материалдарынан 25 том, сондай-ақ «Шолпан» журналының барлық санын жинап, кітап қылып шығарды. Ақынмен мерейлі мерекесі қарсаңында әңгімелесіп, оның шығармашылығы жайында сұхбат алған едік.

– Ханбибі апай, қаламгерлер жай­лы көп оқитындықтан сіздің өмір жо­лыңыздан да біраз хабарым бар. Сіз со­нау Төлеген Айбергенов секілді қа­зақ поэзиясының үлкен тұлғасы Са­рыағашта тұрған кездің өзінде өлең­де­ріңіз баспасөз бетінде көрініп жүр­ген жас ақын екенсіз. Төлеген ақын сіздің өлеңдеріңізді оқып, дәптеріңізге екі шумақ арнау жыр жазып бергенін естелігіңізде жазыпсыз. Сондай үлкен ақындармен жүздесу, өлеңдерін оқу сіз­ге қандай шабыт берді? Ақын болу туралы ар­м­аныңызға қалай әсер етті?

– Мен 1964 жылы Мұхтар Әуезов атын­да­ғы мектептің 9-сынып оқушысы едім. Кір­­­­піштен қаланған екі қабатты сарғыш мек­тептің алды биік-биік жасыл ағаш­тармен жайқалған. Аулада қысы-жазы тын­бай ағып жататын су құбыры болатын. Үзі­ліс кезінде құрбы қыздармен су шашы­сып ойнап тұр едік, жанымыздан жағасы кес­телі, ақ көйлек киген сылыңғыр қара жі­гіт өтіп бара жатты. Бізден екі класс жо­ға­ры оқитын (ол кезде орта мектеп 11 жыл­дық еді) Гүлжамал: «Әне, ақын кетіп бара­ды, ол – Төлеген Айбергенов!» – деді. Бар­лығымыз ойынымызды қоя салып, қа­рап қалдық. Тірі ақынды тұңғыш көруім, жү­регім қатты соғып кетті. Өзім де өлең жа­зып жүргендіктен бе, ақын аға жа­ным­дағы қыздардан гөрі маған жақындау сияқ­ты көрінді. «Қуып жетіп, сәлемдессем бе екен?» деген ойымды батылсыздық пен дәр­менсіздігім жеңді.
Бұл кезде күз айы еді. Арада біраз уа­қыт өтті. Мектептегі кабырға газе­ті­не шығып жүрген өлеңдерімді мақтайтын Рабиға апай бір күні маған: «Осыларыңды ау­дандық газетке апарып көрсең қайтеді?» деп ұсыныс жасады. Мектеп пен редакция ара­сын қиып өтетін бір ғана көше бар, тіп­тен тиіп тұр. Жалғыз қабат ескі үйге имене кіріп, есік қақтым.
«Кіріңіз» деген дауыстан ішке ендім. Кі­лең ер кісі. «Ақындар мен жазушылардың бәрі ер кісі болады екен, ә» деген ой келді ба­сыма. Мұнда отырғандардың бәрі ше­ті­нен көңілді, жүздерінен жарқын сәуле леп еседі. Кіріп келгеніммен, тілін жұтып қой­ған адамдай үнсіз тұрып қалдым. Аздан соң өзім­ді таныстырып, келген шаруамның жайын баяндай бастадым.
– Ой, айналайын, өлең жазып жүрген қа­рындасымыз екенсің ғой! – деді, жа­нында сүйеулі балдағы тұрған бір ақ­жар­қын аға жылы тіл қатып. – Жолың болады екен, қарағым, өзіміз де сирек көретін мы­на Төлеген ағаң бүгін редакцияға бас сұқ­қан еді, өлеңдеріңді көрсетіп ал, – деп ме­ні «арман-ақынмен» таныстырып та үлгер­ді.
Ақын аға алғашында маған қадалып бір қарады да, қайта көз салмады.
– Өлеңдеріңді әкелші, – деді. Денеңді бей­мәлім діріл билегенде, қолмен жұмыс жа­сау дүниенің азабы екен, кітап салатын портфелімнен өлең дәптерімді алуым мұң болды. Сезімтал ақын мұнымды байқамай қалған жоқ.
– Ақын адам батылдау болуы керек, – деп саңқ ете қалды. Дәптерде қайбір өлең бар дейсің, майда-шүйде тақырыптар. Ме­нің талай күн жазған өлеңімді қас қағымда парақтап шықты. Талай көріп, талай оқып жүрген өлеңдері сияқты. 
– Мынау үлкен арнаның бастауы екен, қара­ғым, сен түбінде бір қараға жетіп жы­ғы­латын боларсың! – деп, дәптеріме ж­а­зылған өлеңдерімнің ашық тұсына бірдеңе жазуға оқталып біраз отырды. Аз-кем уа­қыт­тан соң, өлеңмен жазылған қолтаң­ба­сын қалдырды. Онда:
«Ұшуға қанат қомдаған,
Аққудай көкке самғаған.
Құралай көзді ақын қыз,
Ақұштап ізін жалғаған.

Сен шыққан биік жоқ әлі,
Сен шықпақ биік жоғары.
Алқынып туған жас жүрек,
Қиып түссем деп соғады!» деп қолын қойды. Буырқанған шабытты шағында, ақын­дықтың алтын тағында отырған бұл аға­ны жүзбе-жүз тұңғыш және соңғы көруім еді… Менің ойымша, ақынның жа­лын­­сыз, көңілсіз, өлеңсіз жүретін кезі бол­майтындай. Төлеген ағадан сол жолы Алма­тыға көшетінін естідік.
Әрине, шығармашылық жолың енді басталып жатқанда Төлегендей ақын­мен жүздесудің әсері болмай тұрмай­ды. Балауса өлеңдеріңді оқып, келешегіңнен үлкен үміт күтетінін білдірсе, ол арманыңа қанат байлайды ғой. 

– Қаламгерге керек нәрсенің бірі бай өмірбаян десек, сіздің халқымызға бел­гілі небір ірі тұлғалармен аралас-құ­ралас болғаныңыз да көп нәрсені аң­дататын секілді. Сіз бір естелігіңізде Бауыржан Момышұлымен кездес­кеніңізді, үйінде болып, ақыл-кеңесін тыңдағаныңызды жазыпсыз. Сол кі­сінің айтуымен Алматыда қалмай, өзіңіз туып-өскен мекенге кетіп, сол жақ­та шығармашылықпен шұғыл­дан­дыңыз. Алматы секілді үлкен әдеби ор­та­да қалмағаныңызға өкініш жоқ па?

– Ауылда қалуымның сыры мынада.ба­тыр Бауыржан Момышұлына барып: «Ақын болғым келеді. Алматыда тұрғым ке­леді», – дегенімде: «Қайт, ауылға!», – деп ай­қай салған. «Өмір де, романтика да – ауыл­да. Егер сен мықты болсаң, ауылда жа­тып мойындат!», – деді. Қандай қатты та­лап, бірақ жақсы талап. Сол Баукеңнің бір ауыз сөзінен кейін ауылға келіп, біраз адам­ды мойындаттым деп ойлаймын. Сон­дық­тан Алматыда қалмағаныма өкініш те, ре­ніш те жоқ. Шығармашылық адамы үшін қайда тұру мәселе емес, мәселе жазғандары­ның халық кәдесіне жарауында, лайықты бағасын алуында деп білемін.

– Өткен ғасырдың 80-жылдары поэ­зия­мызда Фариза Оңғарсынова, Ақұш­тап Бақтыгереева, Тұрсынай Ораз­баева, Күләш Ахметова және өзіңіз се­кілді санаулы ғана танымал ақын қыз­дар болды. Осылардың ішінде Фа­риза апаймен өте жақын аралас­қа­ныңызды жазыпсыз. Ол кісі туралы көп­теген естелік бар, тіпті, ақын Ақұш­тап Бақтыгерееваның «Менің Фари­зам» атты кітабы да жарық көрді. Ол кісінің ақын және адам ретіндегі біз біл­мейтін ерекшеліктері туралы айта отырсаңыз?

– «Халқының қорғаушысы да, қам­қор­шы­сы да, жанашыры да – жазушы. Суреткер жазу­шының жер бетінде үш міндеті бар. 
Ол – адамзаттың адалдығы үшін күрес, ел билейтін пенденің ойы адаспауы үшін, қара жердің тазалығы үшін күрес» депті Ғабит Мүсірепов.
Фариза Оңғарсынова осы үшеуіне адал болып өтті деп ойлаймын. Солай бола тұра, ақындықтың сыры мен қырына терең үңілген, жүрек қазынасын халқына толық ар­наған, онысы үшін лайықты бағасын ал­ған ақын. Оны сүйіп оқымайтын оқыр­ман кем, әлі де оқи беретініне сенеміз.
Фариза – өмірге босқа келіп-кеткен жоқ. Өз еңбектерінің арқасында феноменге ай­налған жан. Өз форматын өзі жасаған ең­бекқор, уақытының әр минутын белгілі мақсатқа жұмсай білген, уақытты өзіне жұ­мыс істете білген ыждағатты да қуатты жан.
Апай қалай жазды? Жұрт жүрегін қалай бау­рап алды? Оның сыры неде? Жауап із­дей­сің. Қолына қалам алған бойда осы сұ­рақ­тардың сансыз жауаптары бір-бірі­мен тайталасып, көкірегіне сыймай жата­ды. Ол – өзін аяламаған, аямаған қаламгер. Кейде өзіне қойған талапты өзгеден де та­лап ететін. Біреулерге ұнамай қалып жа­та­тыны да сондықтан.
Фариза – түбірлі, қуатты сөз. Оқшау сөз. Оған ешқандай жалғау-жұрнақтарды жап­сыра алмайсың. Оның даралығы да осын­да. Ол – тұлға! Ол – мазмұн. Ол – қай­таланбайтын құбылыс!
«Уақыт Пирамидадан қорқады, мен уа­қыттан қорқамын» деп жазған Наполеон­ның поэзиядағы прототипі де – осы Фариза! Қазақ поэзиясының есігін сығалап, тереңі­не оза алмай жүрген ақын қыздарға тас қа­мал­ды бұзып, қақпасын ашып берген де Фариза.
Мұның бәрі оңайға түспегені мәлім. Ол бас­тан-ақ алдына қойған мақ­са­тына жету үшін өмірдегі бар қызықтан баз кешті. Біз кей­де, жазу-сызу – уақыт жей­ді, бір кітапты жазу үшін бірнеше жы­лы­мыз, уақытымыз кет­ті деп жатамыз. Ал апай­дың ерекшелігі – ол бүкіл өмірін осы жол­да сарп етті. Осы жолға арнады!
Ол өлеңде де, өмірде де математика­лық дәлдікті таңдады. Құдіретті өлең – қуатты ойдан туады. Фариза ой мер­гені еді.

– Поэзиялық туындыларды былай қойғанда, эсселеріңіз бен прозалық шығармаларыңыз, естеліктеріңіз бен әдеби мақалаларыңыздың, баспасөзге берген сұхбаттарыңыздың өзі бірнеше қалың томды құрайды. Ал Сұлтанбек Қожанов, Жүсіпбек Аймауытов секілді Алаш қайраткерлерінің бастамасымен 1920-1926 жылдары Ташкентте жарық көрген «Ақ жол» газетінің 25 томдығын әзірлегеніңіз және 1922-1923 жылдары жарық көрген «Шолпан» журналының барлық санын кітап етіп шығарға­ныңыз­ға қарасақ, осынша қыруар жұ­мысты атқару бір адам үшін өте ау­қымды еңбек екеніне көзіміз жетеді, әрине. Мұның бәріне үлгеру оңай емес. Осы еңбектеріңізді ұзақ жыл қалай ыж­дағатпен дайындадыңыз?

– Өкінішке қарай, басқаларды былай қой­ғанда, әріптестеріңнің өзі жазған­да­рыңа зер салып оқымайтынын, тіптен се­нің шығармашылығыңнан бейхабар еке­ніне таңғаласың. Тіптен биыл Мемлекеттік сый­лыққа ұсынған «Эсселер» деген кіта­бым­ды сыйлық беру комиссиясы мүшелері­нің өзі оқымағанын, «Ол ақын ғой, өлеңмен түспеді ме?» деген сырғытпа сөздерін құла­ғым шалып қалды. Қолдарынан бірдеңе кел­се, өлеңдеріммен екі рет сыйлыққа түс­кенімде «құлатып» тынып еді ғой. Сый­лықтың бір шартында «деректі проза» де­ген пункті болған. Сол үшін ұсынғам. Ұсын­ған кітабымдағы халықтың біртуар ұл­дары – Бауыржан Момышұлы, Қасым Қай­сенов, Әзілхан Нұршайықов, Сафуан Шай­мерденов, Әбіш Кекілбаев, Фариза Оң­ғар­сынова, Аман Төлеев, т.б. туралы жа­зыл­ған эсселер кезінде оқырманның жақсы ба­ғасын алған. Өкінгенмен не пайда? «Жо­ғары жақ шешеді» дегендері рас болып тұр. Жылда 4-5 адамға берілетін сыйлық, биыл неге екі адаммен шектелген? 

Алаштықтардың атын өшірмеу – басты мақ­сатым. ХХ ғасырдағы қазақтың руха­ния­тының негізін қалағандарды ұмыту мүмкін бе?

Жұрт қолға ала қоймаған немесе зерт­теуге ғалымдардың потен­циа­лы жетпей жүргенде, тәуекел етуімнің ар­қасында «Ақ жолдың» 25 томы жарық кө­ріп айды аспанға бір-ақ шығарғаныма өзі­ме өзім риза болғаным рас. Бірақ «Көр­мес – түйені көрмес» деген бар. Бұл еңбек не ғалымдардың, не биліктің назарын ау­дара қойған жоқ. Кітаптар болашақ ұрпақ үшін жазылған. «Шолпан» да менің ғылым­ға салған олжам. Онда Мағжаннан бастап, Әуезовтің цензурадан өтпеген, қырқылып, жөнделмеген таза табиғи туындылары бар.
Әдебиетте өзің­нен алдыңғылардың тындырған істері­нен хабардар болу да жақсы қасиет қой.

– Жарты ғасырдан аса уақыт әде­биет майданында тер төгіп келесіз. Шы­ғармашылығыңыз халыққа кең та­нымал. Десе де, кітап оқи бермейтін көп­шіліктің өзі жақсы білетін сіздің тағдырыңызға үлкен әсері бар «Нұри­камал» әніне қатысты жайттың сыры өзгеше. Оны өзіңіз де талай сұхбат­та­рыңыз­да айттыңыз. Жақында «Нұри­камал» атты фильм шығып, кино­театрларда көрсетіліп жатыр. Сұрайын дегенім – фильм түсіргендер фильм­нің сценарийін жазған кезде сізбен ақыл­дасты ма? Өзіңіз ол фильмді көр­діңіз бе? Жұрт оны әртүрлі әсермен қа­был­дап жатыр екен...

– Киноның жарық көргеніне көп өт­пе­се де, доллар бағасының күрт көтеріліп не түсіп кеткендегі биржадағы ажиотаж сияқ­ты, түрлі пікірлер лек-легімен ағылып кет­­ті. Өзгесі тоқтап, тек «Нұрикамал» фи­ль­мі ғана жер бетіндегі жаңалық сияқты. Бұл бір жағынан жақсы да. Дүниеде елеусіз немесе ескерусіз қалудан қорқынышты нәр­се жоқ шығар.
Біреулер «Екеуінің серуендеп қыр асып кел­генінен басқа дымы жоқ» депті. Сонда күт­кені, көз үйреніп қалған баяғы эротика ма?
«Сөйлеуік ауыз жыбырлағанын қой­майды» дегендей, кейбір «провокаторлар» киноны көрмеңдер деп, «аттанға» айқай қосып даурығуда.
Бір сіңліміз: «Нұрикамал артынан сөз ерт­кен емес, киноны соған қатысты етіп көр­сету, намысына тиетіндей өте өрес­кел­дік. Нұрикамал тірі болғанда бұл киноны шығармаған болар еді» деген ой тастайды.
Оның өзінің кім екені осы сөзінен-ақ түсінікті. Қарағым-ау, ол әнді, ки­ноны тоқтату ешкімнің қолынан кел­мейді. Сен көксеп отырған баяғы партияң жоқ тыйым салатын. Оны композитор да, ақын да, тіптен Нұрикамал да тоқтата ал­май­ды. Өйткені ол ән баяғыда-ақ халықтың көңіліне қонып, аузымен айтылатын, ха­лықтың иелігіне көшкен. Халыққа ақының да, композиторының да, оның кейіпкері де қа­жет емес! Тек ән керек! Осыны түсін­беге­ніңе өкінемін. Керісінше, Торғай­дың бір қызы дәріптеліп жатса, оған неге қуанбау керек? Не көп – қыз көп, не көп – шенеунік болған әйелдер көп, қайсысы тарихта қа­лып жатыр?
Фильмді шығарғандар жастар екен. Әлі ешбірін түстеп танымаймын да. Бірақ ниеттерінің түзулігіне, жақсы нәрсеге тал­пынып жүргендеріне риза болдым. Бұдан бұрын Мағжан, Мұқағали туралы фильмдер түсірген екен. Фильмнің сөздерінің жұтаң екенін мен де байқап отырмын. Көрсетіп алуларына болар еді. Әттең! Немереммен жасты балалармен тәжікелесіп жатамын ба? Өздерінің жаны таза екенін байқадым.
Өткенде фильмнің шығуына бас-көз бо­лып жүрген Қанат Рамазан (семейлік екен – А.Ө.) телефон соғып: 

– Апа, фильм туралы артық-ауыс сөздер айтылады, сіз жүрегіңізге жақын алмаңыз­шы, – деді.

– Қарағым, менде жүрек қалды ма? – деп айтайын деп тұрдым да, айтпадым. Ол қай­дан білсін!
Жалпы, халықтың пікірі – оң. Кино­театр­ларда аншлаг, билет жетпей жатыр деген сөздер қуандырып отыр.
Біреулер әр нәрсенің жақсы жағын із­дейді. Рухани байығысы келеді. Біреу қо­қыс жәшігін түрткілеп, содан өзіне қажетін із­дей­ді. Екеуі де іздегенін табады. Өйткені бұл – өмір!

– Cізден сұхбат алған nege.kz сайты­ның тілшісі Динара Мыңжасарқызы және Facebook әлеуметтік желісінде Шың­ғыс Мұқан сіз­дің пәтеріңіз жай­лы мәселе көтерген екен. Сол жайында бір ауыз айтпайсыз ба?

– Иә, алдымен Шыңғыс өз білетінін сыдырта айтып өтті. Оны nege.kz порталы іліп алып, мені сұхбатқа шақырды. Өз ойым­ды сол жерде айттым. 
Мен 30 жыл бұрын ипотекаға алған үшінші қабаттағы үйде тұрамын. Өте жай­лы, өзіме ұнайды. Неліктен әкімдерден үй сұрамайтынымның да себебін сұхбатта айт­тым. Тек Қасым Қайсенов ағамыз айт­қан­дай, «Торғайдың баласындай қонақтап отыратыным» рас. Ол кісі әкімқараларға менің жағдайымды айтқанында, қажеті жоқ, үйім бар дегенмін.
– Ертең жасың ұлғайғанда түсіп-шығ­уың қиын болады ғой, – деп еді Қасым аға тебіреніп.
тек сол әңгімеден кейін де жиырма жыл өтіп кетіпті. Бүгінде «Қасым аға не деген кө­ре­ген» деп ойлап қоямын. 75 оңай жас емес екен. Түсіп-шығуымның қиындығын сезі­ніп жүрмін. «Бірақ», – деймін, – көп өмір қалмаған шығар, шыдармын...».
«Бермесең, бермей-ақ қой баспанаңды, Бәрі­бір тастамаймын астанамды» – демей ме, Аманжол, Рақымжанның Қасымы. Маған осы үй де жарайды. Ешкімге өкпем жоқ. елу жылда талай экспо­наттар, сувенирлер, картиналар көбейіп қалыпты, оған қоса 72 кітаптың авторы екенмін. Солар далада шашылып қала ма деген қаупім бар... 

– Әңгімеңізге рахмет! Халқыңызды жаңа шығармаларыңызбен қуантып жүре беріңіз!

Сұхбаттасқан

Ахмет ӨМІРЗАҚ