БҰЛ ҚҰРЫЛТАЙ ҚАЛАЙ ДА ӨТЕДI
БҰЛ ҚҰРЫЛТАЙ ҚАЛАЙ ДА ӨТЕДI
Мамыр айының 17-18-iнде Қазақ журналистерiнiң тұңғыш халықаралық форумы өткiзiлуi тиiс едi. Бiрақ бұл форум белгiсiз себептермен кейiнге шегерiлдi. Ұйымдастырушылар алқасының айтуына қарағанда, тамыз-қыркүйек айларының бiрiнде өтетiн болады. Форумды ұйымдастырушылар алқасының мүшесi Айдос Сарым мырза алқалы жиын мерзiмiнiң кейiнге шегерiлу себептерiн тарқатып бердi.
— Айдос, сiз Қазақ журналистерiнiң тұңғыш халықаралық форумын өткiзуге мұрындық болып отырған ұйымдастыру комитетiнiң мүшесiсiз. Былтыр күзде осы бастама жайында алғаш сөз қозғалды да, белгiсiз себептермен кейiнге ысырылды. Бұл жолы да жаңадан құрылған Ақпарат және байланыс министрлiгi форумды өткiзудi кейiнге қалдыруды ұсынып отыр екен. Бұның себебiн айта аласыз ба?
— Шараны өткiзу туралы алғашқы идеяны сол кездегi Мемлекеттiк тiлдi қолдау жөнiндегi президенттiк қордың президентi Берiк Әбдiғалиев ортаға тастаған едi. Ол: “Қазақ журналистерiнiң тұңғыш халықаралық форумына қаржыны табуға тырысамыз” деген болатын. Бiз оны жапа-тармағай қолдап кеттiк. Сөйтiп, ұйымдастыру комитетi де құрылды. Бiрақ, өкiнiшке қарай, Берiктiң басқа жұмысқа ауысуына байланысты бұл жоспарымыз ерiксiз кейiнге ысырылды. Осындай кездерде билiктегi әрбiр қазақтiлдi, ұлтшыл азаматтардың аздығын түсiнедi екенсiң. Берiктiң жұмысының өзгеруiне орай, бiраз жоспарымыздың жүзеге аспай қалғаны рас. Бұл жолы да бiраз тер төктiк. Нақты жұмыстар мен тiршiлiк жасалып жатыр.
— Жақында ұйымдастыру комитетi форумның кейiнге қалатыны туралы мәлiмдеме жасағаны қалай?
— Рас. Ұйымдастыру комитетi осыған дейiн бiраз алқалы ұйымдар мен орындарға хабарласып, оларды форумға қатыстыру мақсатында бiршама қызмет атқарған болатын. Форумның жоспарында жаңадан құрылған Ақпарат және байланыс министрлiгiнiң басшыларын шақырып, олардың аймақтар мен шеттен келетiн әрiптестермен басқосуын жоспарлаған болатын. Алайда, министрлiк жаңадан ғана құрылып, өзiнiң бiраз жұмыстарын ендi ғана жолға қойып жатыр. Министрлiк басшылығы бiздерге ресми хат жазып, форумды бiр-екi айға шегере тұруды ұсынып отыр. Ойлана келе бұл ұсынысты бiздер де құптадық. Құдай қаласа, қазақ журналистерiнiң алқалы жиыны тамыз айының екiншi жартысында өтетiн болады деп келiстiк. Осындай үлкен жиынның жоғары деңгейде, ресми органдар мен ұйымдардың басшыларының қатысуымен өткенiн қалап отырмыз.
— Форумға осыған дейiн тiркелген делегаттар бар. Солармен байланыс бар ма?
— Сұрағыңыз орынды. Әрбiр тiркелген әрiптесiмiзбен хабарласып, оларға хат жазамыз. Тiркелген азаматтардың құжаттары өз күшiн сақтайды. Баяндама не хабарлама жасаймын деген азаматтардың тақырыптары үлкен жоспар мен форум бағдарламасына енетiнi сөзсiз. Сондықтан абыржудың, уайымдаудың қажетi жоқ.
— Форумды былтыр Астанада өткiзудi жоспарлаған едiңiздер. Биыл неге Алматыға ауыстырылды?
— Бiз бәрiн ойластырып көрдiк, әуелi шетелден келетiндердiң барлығы Алматы арқылы келетiнi анық. Сондай-ақ, журналистиканың негiзгi өкiлдерi осында, әсiресе, бiздiң ардагерлерiмiздiң басым көпшiлiгi Алматыда. Әрi мерзiмдi басылымдар мен электронды ақпарат құралдарының да бәрi Алматыда. Олардың Астанаға баруы да бiраз қаржыны және ұйымдастырушылықты талап етедi. Кейбiр iшкi ұйымдастыру шараларына да азаматтарды тарту жеңiл болуда. Яғни, Алматыда өткiзу қай жағынан болса да тиiмдi болып тұр. Бұл форум алты секциядан тұрады деп жоспарлап отырмыз. Соның бiреуiн Алматыдағы iрi университеттердiң бiреуiнiң журналистика факультетiнде өткiзсек пе деген ой бар. Қазiр екi жоғары оқу орнының басшыларымен келiссөз жүргiзiп отырмыз.
— Алматыда осымен тоғызыншы рет Еуразиялық медиа форум өттi. Ұйымдастыру жағынан ауқымды осы шара мен қазақ журналистерiнiң форумының арасында қандай да бiр байланыс бар ма? Ал, Еуразиялық медиафорумның қазақ журналистикасына берерi не деп ойлайсыз?
— Менiңше, осы медиа форум бiрiншiден — дәстүрге айналып кеттi, екiншiден, өзiн-өзi ақтай алатын бизнес шара болып қалыптасты. Қазiр қатысам деушiлердiң әрқайсысы кем дегенде 85 мың теңге төлейдi екен.
Бiздiң бұл шарадан басты айырмашылығымыз, бiрiншiден, бұндай басқосу бұған дейiн болған емес. Әртүрлi деңгейде әртүрлi шаралардың болғаны рас. Қыркүйек айында дүниежүзi қазақтарының құрылтайы өтедi екен. Бiрақ, онда тек қазақ баспасөзiнiң мәселесiн талқылау мүмкiн емес. Алайда, бұл осы құрылтайдың алдында өзiмiздiң бар екенiмiздi паш етiп, шетелдердегi қазақ баспасөзiн тарта отырып, өз проблемаларымызды өзiмiз ортаға салсақ деймiз. Бұл ашық әңгiме алаңына айналса деймiз.
Ал, медиа форумның биылғы жылғы бағдарламасын қарап отырсаңыз, онда әлемдiк мәселелерге басымдық берiлiп отыр. Әрине, ондай тақырыптар медиафорумға қатысушыларға қызық шығар. Бiрақ, ұлт мәселесiн Қазақстанда өтiп жатқан халықаралық ауқымды шарада талқыламасақ, ондай медиафорумды өткiзудiң қажетi қанша деген бiр мәселе туындайды. “Қазақстан қандай ел, болашаққа несiмен танылмақ, Орта Азия аймағы үшiн маңызы не?” деген сияқты өзектi мәселелердi талқыласа, оның маңызы арта түсер едi.
— Қазақстан қоғамында қазiр екi тiлдi мәдениеттiң — қазақтiлдi және орыстiлдi ортаның қалыптасқанын жасырмауымыз керек. Соған сай қазақтiлдi журналистика, орыстiлдi журналистика деп қарайтын болдық. Жалпы, кез-келген мәселенi екiге бөлiп қарастырамыз, сөйтемiз де қазақ тiлiндегi дүниелердiң барлығын төмен деушiлiктен арыла алмай келемiз. Сондай-ақ, бiздiң орыстiлдi әрiптестерiмiз қазақтiлдi қоғамның мәселесiмен бас ауыртқысы келмейдi. Олар да жаһандық мәселелердi көбiрек қамтиды. Бұл форум осы екi әлемде жүрген журналистердiң өзара байланысын жақсарту үшiн не iстемек?
— Әрине, Қазақстанда бүгiнде екi әлем өмiр сүрiп отыр. Бұл екi әлем түйiсе бермейдi, бiрiн-бiрi iздемейдi, бiрiн-бiрi қажет етпейдi. Бұл бiздiң қоғамның бағы емес, соры дер едiм. Орыстiлдi баспасөз қазақтың мәселесiн, үлкен саяси және рухани-мәдени мәселелердi жаза бермейдi. Бәлкiм бұл қазақтiлдi баспасөз бен көпшiлiкпен қақтығыспаудан туындап отырған шығар. Ал, қазақ баспасөзi орыс баспасөзiнен көш кейiн деген пiкiрлермен өз басым келiсе қоймаймын. Қазiр газет нарығында жап-жақсы газеттер өсiп шықты. Мазмұндық тұрғыдан келгенде, қазақ баспасөзi көш iлгерi кеттi. Өйткенi, олар елдiң, жұрттың сөзiн сөйлейдi ғой. Әрi, қазақ баспасөз нарығын Ресеймен немесе АҚШ-пен салыстыруға келмейдi. Ол жақтағы нарыққа құйылып жатқан қаражат пен бiздiң нарыққа құйылып жатқан қаражаттың арасы жер мен көктей. Бiзде тұтынушылардың саны аз. Сонымен қатар, қазақтiлдi ақпаратқа жарнама аз берiледi. Оның да өзiндiк себептерi бар. Жарнама нарығында газеттердiң таралымын зерттеп, олардың өтiмi жайында анықтама жасап отыратын бiр-екi компания бар. Олар жарнама берушiлерге беретiн ақпаратты бiраз респондентке сұрау салу арқылы анықтайды. Солардың ақпаратына сенетiн болсақ, Қазақстанға 2000 ғана данамен таралатын "Известия-Қазақстан" газетi өзге 30-40 мыңдық таралымы бар қазақ газеттерiне қарағанда өтiмдi, оқырманы мол газет болып анықталады. Бұл жерде әлеуметтанушылар дұрыс жұмыс iстеп отырған жоқ. Олардың респонденттерiнiң көбi орыстiлдi және қалалық азаматтар. Осының өзi үлкен проблеманы тудырады. Алдағы форумда талқыланатын мәселенiң бiрi сол болмақ. Бiздiң қоғам қазiр миллиондаған қазақтiлдi көрермен мен оқырманды нарықтан сыртқа ысырып тастап отыр.
Қазiр "Жұлдыздар отбасы" деген журнал шықты. Бұрын-соңды журнал шығарып, жақсы бизнес жасауға болады деген түсiнiк болмаған. Жарылғап Қалыбай ағамыз оны дәлелдеп бердi. Қазақстанда дәл сондай таралыммен тарайтын орыстiлдi журнал жоқ. Демек, бiз өзiмiздiң iшкi корпорациялық мүддемiздi талап ете бiлу арқылы нарықтағы қолдан жасалған қайшылықтарды алып тастай аламыз. Қазақ газеттерi жазылуға тәуелдi. Өйткенi, қазақ оқырмандарының басым көпшiлiгi ауылда. Сол себептi де, Қазпоштаның басшыларымен сөйлесiп жатырмыз. Олар келiп ауылдық жерлердегi қазақ газеттерiне деген сұраныс жайында баяндап берсе. Қазiр, менiң ойымша, бiршама алға жылжушылық бар сияқты. Бұрын "Қазпресс" киоскiлерiнде бiрде-бiр қазақ газеттерi болмаушы едi. Бүгiнде бiраз газеттердi көруге болады. Дегенмен, олардың редакцияларға қойып отырған талап тiлектерi тиiмсiз. Бiрақ, олар да бiрте-бiрте келiсуге мәжбүр.
— Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының аяғында "Жарнама туралы" заң қабылдамақ болды. Сол заң жобасында мемлекеттiк тiлде жарнама берудi мiндеттейтiн баптар бар едi. Егер, бұл заң қабылданатын болса, қазақтiлдi ақпараттың дамуына қаншалықты әсер етер едi?
— Алдағы 5-6 жыл көлемiнде жарнама қос тiлде берiлсiн деген норманы енгiзу керек сияқты. Бұл уақытша құбылыс. Сосын бiрте-бiрте мемлекеттiк тiлге басымдық берiлген сайын бұл мәселе өзiнен өзi жойылады. Парламентте, сондай-ақ, "Мемлекеттiк тiл туралы" заң жобасы қаралмақшы. Менiң ойымша, қазақ журналистерi өздерiнiң осындай түйткiлдi проблемаларын осы заң жобасына енгiзуге күш салуы керек. Бiз осы жолда үлкен лоббистiк топ, коалиция құруымыз керек. Форумның аясында "Баспасөз және бизнес" деген секция бар. Бұл секцияда аталған мәселелер талқыланса деген ойдамын.
— Жақында Халықаралық сөз бостандығы күнi аталып өттi. Қазақстандағы сөз бостандығы жайында не дейсiз?
— Cөз бостандығына келер болсақ, мен заңдарға қатысты шектеудi емес, өзiмiздiң iшкi цензурамызға қатысты дүниенi айтқым келедi. Бұл — бiздi қатты алаңдатады. Менiңше, Қазақстанның заңнамасы кез келген қоғамдағы келеңсiздiктердi сынауға мүмкiндiк берген. Көбiмiзде Кеңестiк заманнан қалып қойған үрей бар. Екiншiден, бүгiнгi газеттерiмiздiң көбi билiкке экономикалық жағынан тәуелдi. Сондай-ақ, бiздiң журналистер құқықтық жағынан өздерiн өзi қорғай алмайды. Талай қазақ журналисiн жұмыстан қуып жатыр, бiрақ олар өз құқығын заң шеңберiнде талап етуге енжар.
— Соңғы кезде қазақтiлдi интернет журналистика қалыптаса бастады. Ондаған сайт пен жүзге жуық блогтар ашылды. Қай-қайсысының да интернет журналистиканы қалыптастыруда қосып жатқан өзiндiк үлестерi бар. Жалпы, бiздегi мерзiмдi басылым мен интернет журналистиканың арасындағы айырмашылық не, ал интернет журналистиканың даму деңгейiн қалай бағалайсыз?
— Осыдан бiр жыл бұрын "Abai.kz" сайтын ашқан кезде, орыстiлдi әрiптестерiм оның өмiршең болуына күмәнмен қараған едi. Олар қазақ тiлi мен интернет екеуiнiң арасын жақындату мүмкiн емес деген болатын. Мұның өзi бiздiң намысымызға қамшы басқаны рас. Содан берi интернет әлемiнде бiрнеше интернет сайт дүниеге келдi. Олар — "minber.kz", "Zamandas.kz", "arhar.kz", т.б. Бұған дейiн орқырманның көзайымына айналған — "Massagan.com" порталын айтайық.
Бүгiнгi күнi дәстүрлi медиа — газет, телеарналар интернетпен байланысын күшейтiп келедi. Интернет арқылы халықпен тiкелей байланысуға мүмкiндiк алды. Сайтқа суреттер мен видеоны, аудионы қосып қою арқылы жаңа бiр қырынан танылуға мүмкiндiк аламыз. Қазiр Абай порталы интернеттегi орыстiлдi баспасөзбен тайталасып бiрге келедi. Сайттардың күнделiктi статистикасын берiп отыратын компанияның дерегiне қарасақ, "Abai.kz" өзге қазақтiлдi сайттардан оқ бойы озық келедi. Алдымызда орыстiлдi 11-12 сайт қана бар. Бiздiң соңымызда "Егемен Қазақстан" келе жатыр. Болашақта ауыл интернетке қосылатын болса, қазақтiлдi сайттарды тұтынушылардың саны арта түсетiн болады. Ал, орыстiлдi ақпараттың тұтынушылары азая бередi. Бұл табиғи құбылыс. Әсiресе, Моңғолияда, Қытайда, Өзбекстанда жүрген бауырларымыздың Қазақстанға көптеп оралуымен қазақ тiлiндегi ақпаратқа деген сұраныс та көбейе түседi.
— "Тiлдердi дамытудың" тағы он жылға арналған бағдарламасын қабылдағалы жатырмыз. Бұл бағдарлама бойынша, Қазақстан ендi 10 жылдан кейiн қазақ тiлiне бiржола көшедi деп сендiрдi Үкiмет.
— Бұған дейiн билiк қазақ тiлiн толыққанды мемлекеттiк тiлге айналдыру жайында нақты мерзiмдi айқындамаған едi. Бұл жолы ендi он жылда қазақша сөйлеймiз деп отыр. Бiз осы бағдарламаның нақты және жақсы болуы үшiн атсалысуымыз керек. Бiздiң ендiгi мiндетiмiз — билiктiң осы уәдесiн үнемi есiне салып, ескертiп отыру. Билiк сонда ғана халық алдында берген уәдесiнен таймайтын болады.
Билiк осыдан 3-4 жыл бұрын "ұлт" деген сөздi айтудан қашқақтайтын, оның орнына басқаша баламалар iздейтiн, мәселен, "ел, халық" деп сөйлеушi едi. Қазiр бұл ұғымды барлығы батыл қолдана бастады. Демек, белсендiлiктi өзiмiз танытуымыз керек. Билiк сонда ғана халықпен санасуға мәжбүр болады. Айталық, былтырғы жылы "Ел бiрлiгi доктринасының" қабылдануына табанды қарсылық көрсетуiмiздiң арқасында қазiр доктринаның жаңа редакциясы қабылданатын болды. Бiз өз уәждерiмiздi дәлелдеу үшiн сағаттап келiссөз үстелiне отырдық.
— Дегенмен, бiздiң ұлт зиялыларының билiкпен келiсiмге жиi келуi ненi көрсетедi?
— Бiздегi саясаттың мақсаты мен мазмұны не? Егер, саясаттың мазмұны мен мұраты — билiктi белгiлi бiр нәрселерге көндiру, бейбiт жолмен дiттегенiңе қол жеткiзу болса, онда оны "келiсiмпаздық" емес, саясат деуiмiз керек. Бiрiншiден, билiк бұл жолы 20 жылдың iшiнде бiрiншi рет ұлт патриоттарымен бiр үстелдiң басында отырып, келiссөз жүргiздi. Өздерiнiң бiраз ұстанымдарынан бас тартып, бiздiң бiраз ұстанымдарымызды қабылдады. Сөйтiп, мемлекеттiк саясаттың бiразын өзгерттi. Менiңше, бұл — үлкен жетiстiк. Бастамасы бар, қалғаны — өз қолымызда.
— Рахмет.
Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ
