Сарғайған парақтар сөйлесе: ҚАҒАЗДА БАР, ӨМIРДЕ ЖОҚ

 “Сарғайған парақтар” сөйлесе айдарымен 2004 жылы мамырдың 20-сында қазақ шенеуніктерінің қазақша сөйлемейтіндігі жайында Гүлбиғаш Омарованың мақаласы жарық көрген екен. Назарларыңызға сол мақаланы ұсынып отырмыз.

Шын мәнiнде, мемлекет­тiк тiлдi бiлу – әрi
мiндет, әрi парыз болуы керек.
Қырғыздар қырғыз тiлiн бiлмеген адам
мемлекеттiк органдарға жұмысқа алын­байды
деген шешiм қабыл­дап та үлгердi. Ал орыс тiлi –
Қырғызстанда екiншi мемлекеттiк тiл… Бұл жерде
олар “мемлекеттiк тiл” деген терминдi ұстанып та
отырған жоқ, “қырғыз тiлiн бiлу керек” деп кесiп
қойды. Бiттi.
Ал бiз ше… Қазақ тiлi сөз болған жерде “мемле­
кеттiк тiл мәртебесi ғой…” деп бүгежектеймiз де
қала­мыз, әр дәлелiмiзге Ата Заң­нан дәйек iздеймiз.
Ақыр аяғы, қазақ тiлiнiң аянышты халi
“мемлекеттiк тiл” түсi­нi­гiнiң мәртебесiн түсiрiп
жi­бердi, себебi қаны басқа жерлестер “мемлекеттiк
тiл” десе, мұрын тыржитатын болды. Ал
“мемлекеттiк тiл” дегенiмiз мемлекеттiк рәмiз­дерге
тең ұғым болмай ма?
Мемлекеттiк тiл дегенiмiз – белгiлi бiр
мемлекеттегi ауызша және жазбаша қа­рым-
қатынас жасаудың жал­пыға ортақ мiндеттi құралы,
тұрғын халықтың қандай ұлт өкiлi екендiгiне
қарамастан мекемелерде, сотта, мектеп­терде дәрiс
беру, iс жүргiзу процесiнде қолданылады.
Көпұлтты мемлекеттерде мем­лекеттiк тiл
Конституция бойынша анықталған.
“Қазақстан Рес­публика­сындағы мемлекеттiк тiл
– қазақ тiлi”. (ҚР Тiл туралы заңы. 4-бап).
Қысқа-нұсқа. Қарапайым айтылса да, осы алты
ауыз сөзде қанша мақтан, қанша арман бар! Бiрақ
мақта­нымызды сәл ертерек сездiрiп қойған
сияқтымыз, ал арма­нымыз кешеуiлдеп жатыр.
“Мемлекеттiк тiл – мем­лекеттiң барлық
территория­сындағы қоғамдық қатынас­тардың барлық
саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң
шығару, сот жүргiзу мен iс қағаздарын жүргiзу
тiлi”. (Сонда).
Өкiнiшке қарай, қазақ тiлi республиканың
барлық тер­ри­ториясында мемлекеттiк басқаруда
да, заң шығару iсiнде де, сот жүргiзуде де, тiптi iс
қағаздарын жүргiзуде де кең қолданысқа енiп
үлгерген жоқ.
“Қазақстан Республика­сының кез келген
азаматы Қа­зақстан халықтарын бiрiк­тi­ретiн
маңызды фактор болып табылатын мемлекеттiк
тiлдi меңгеруге мiндеттi”. (Сонда).
Яғни, әу баста қазақ тiлi мемлекеттiк тiл ретiнде
рес­пу­бликадағы барлық ұлт өкiл­дерiн бiр жағадан
бас, бiр жеңнен қол шығаратындай ынтымақта
болуға итерме­лей­дi деп болжанған. Бiрақ, өкi­нiшке
қарай, қазiргi мемле­кет­тiк тiлдi дамыту бағдар­ла­
малары мемлекеттiк тiлдiң маңызын көрсетiп бере
алмай отыр.

Өркениеттi елде заңға ба­ғынатын әрбiр азамат
мем­ле­кеттiк тiлдi бiлудi пары­зым деп санауы тиiс.
Еш­қан­дай қаржылық марапаттау мен қызметтiк
жоғарылау мемлекеттiк тiлдi құрмет­теу­ге себепшi
бола алмаса ке­рек.
“Үкiмет, басқа да мем­ле­кеттiк, жергiлiктi
өкiлеттi және атқарушы органдар:
Қазақстан Республика­сында мемлекеттiк тiлдi
жан-жақты дамытуға, оның ха­лық­аралық беделiн
ны­ғайтуға;
Қазақстан Республика­сы­ның барлық
азаматтарының мемлекеттiк тiлдi еркiн және тегiн
меңгеруi үшiн қажеттi барлық ұйымдастырушылық,
материалдық-техникалық жағдай жасау;
қазақ диаспорасына өзiнiң туған тiлiн сақтауы және
дамытуға көмектесуге мiн­деттi”. (Сонда).

“Тiл туралы” заңда белгiленген осы
нормаларды орындау үшiн Үкi­мет не iстеп отыр?
Иманғали Тасмағамбетов мем­лекеттiк хатшы
болып тұрған ке­зiнде мемлекеттiк тiлге кәдiмгiдей
көңiл бөлiп едi. Осыдан тоғыз ай бұрын Астанада
өткен республи­калық кеңесте Тасмағамбетов 2008
жылы республиканың барлық облыстары түгелдей
дерлiк мем­ле­кеттiк тiлге көшуi керек деген бо­
латын. Тоғыз айдан берi бұл ше­шiм­нiң де толғағы
жеткен шығар…
Қазiргi таңда республиканың төрт облысы iс
қағаздарын мем­лекеттiк тiлде жүргiзуге
көшкен. Әрине, бұл – денi қазақтар тұра­тын
оңтүстiк облыстар. Бiрақ осы аймақтар қазақ
тiлiне көштi деп мақтана аламыз ба? Тiптi
кеңестiк дәуiрдiң өзiнде бұл аймақта қазақ тiлi
қағажу күй кешкен емес. Мы­сал керек болса,
Қызылордада көшеде екi қазақ орыс­ша сөйлес­пек
түгiлi, екi орыс қазақша сөй­леседi! Осы қалада
ұзақ жыл­дар тұрған ұлты орыс екi кейуананың
автобуста отырып, амандық-сау­лықты қазақша
сұрасып, тiптi қа­зақша өсек айтқанын өз құла­ғым­
мен естiгенiм бар!
Ендеше, оңтүстiк облыстарда мемлекеттiк тiл,
яғни қазақ тiлiнiң проблемасы болған емес. Тұрғын
халықтың денi қазақтар болғаннан кейiн жергiлiктi
атқару, өкiлеттi органдарға да қызметке тұра­тындар
– қазақтар. Ал бұл қа­зақтар, Құдайға шүкiр, тамы­
рынан ажыра­маған қазақтар. Олар өз жұмысын ана
тiлiнде жүргiзе бiледi.
Осы ойды қорытындылай келе, мынандай
тұжырымға келемiз: егер оңтүстiк облыстар
бұрыннан-ақ қазақ тiлiнде сөйлесе, оларды
мемлекеттiк тiлге көшiрдiк деп үкiметтiң жар
салғаны қай сас­қаны? Шын мәнiнде бұл облыс­
тарды мемлекеттiк тiлге көшiру үшiн үкiмет
ештеңе iстеген жоқ. Тек бұрыннан бар нәрсенi
құжат бойынша рәсiмдеп, жоғарыға “осылай” деп
ақпар бердi.
Сонда үкiмет осы уақытқа дейiн мемлекеттiк
тiлдiң мәрте­бесiн көтеру үшiн не iстедi? Құрғақ уәде,
жалаң ақпар, қағаз… қағаз… тағы да қағаз…
Тасмағамбетов мырза сол жиналыста орталық
атқару орган­дарында жалпы iс жүргiзу про­цесiнiң
тек 17 пайызы (!) ғана мемле­кеттiк тiлде
жүргiзiледi деген болатын. Яғни, бiздегi үкiмет
орыстiлдi деген сөз. Хал­қының 50 пайыздан
астамы қазақ ұлтының өкiлi болғанда, сол елдiң
өкiметi өзге тiлде “сөйлейдi”. Мұны қалай түсi­несiз?
Өкiмет­тегiлердiң аяғы аспаннан сал­бырап
түспеген шығар?
Мемлекеттiк қызметкерлердiң мемлекеттiк
тiлдi бiлу деңгейiн байқау үшiн елдегi iшкi тәртiпке
жауап беретiн Iшкi iстер мини­стрлiгiне
хабарластық. Әуелi алған мәлiметiмiз – бұл
министрлiктiң Мемлекеттiк тiлдi дамыту бас­
қармасы бар екен. Мемлекеттiк тiлдi дамыту
мақсатында 2003-2004 жылдарға арналған iс-
шаралар жос­парын да дайындап қойыпты. Бiрақ
жоғарыда айтқанымыздай, мем­лекеттiк тiлдi
дамыту қағаз жүзiнде жүзеге асып жатыр, ал iс
жүзiнде жағдай мүлдем басқаша болуы мүмкiн.
Iшкi iстер министрлiгiнде мемлекеттiк тiлдi
оқыту курстары бар екен. Үш жылдан берi бұл
курста республика бойынша 20 мыңға жуық адам
оқып жүр. Сұ­рас­тырып көрiп едiк, үш жылда бұл
курсты бiтiрген адам жоқ сияқты. “Iссапарда,
қызмет бабы­мен жүрiп, уақыттары бола бермейдi”
дейдi басқарма қыз­мет­керi. Бұл курсқа мемлекеттiк
бюджеттен арнайы қаржы бөлi­недi. Яғни, осы уақыт
аралығында бiрде-бiр адам қазақ тiлiнде таза
түсiнiсiп-сөйлесетiндей, құжат дайын­дай
алатындай болып шық­паса, онда бюджеттен
бөлiнген ақша желге ұшып жатыр емес пе?
Қазiргi уақытта Қызылорда, Атырау, Оңтүстiк
Қазақстан iшкi iстер басқармалары, сондай-ақ 100-
ден аса қалалық, аудандық және желiлiк iшкi iстер
ор­ган­дарында iс қағаздар қазақ тiлiнде жүргiзiледi
деген ақпарат алдық.
Iс қағаздарын мемлекеттiк тiлге көшiру
талабына сәйкес Iшкi iстер министрлiгiнде
аудармашы-маман қызметi енгiзiлген. Мем­
лекеттiк тiлге көшудi мемлекеттiк қызметкерлердiң
құжаттарды мемлекеттiк тiл­де дайындау деп қана
түсiнетiндiгi осыдан-ақ көрiнедi: басқаша айтқанда,
ал­дын-ала орысша дайындалған құжат­тарды
маман жалдап, қазақ тiлiне аудара салса, iс
қағаздарын мем­лекеттiк тiлге көшiрген болып
санала ма? Одан қазақ тiлiнiң көсегесi қайтiп
көгерсiн?
Тағы бiр байқағанымыз – мемлекеттiк тiлдi
дамыту бас­қармалары қазақ тiлiн үйрену
курстарын ұйымдастырумен бiрге қазақ тiлiнде
дайындалған құ­жаттарды редакциялаумен айна­
лысады. Аты дардай мемлекеттiк тiлдi дамыту
басқармасы затында мектеп оқушысының қатесiн
тексерген мұғалiмдей алдына кел­ген мәтiндердi
шимайлап отыра­тын болғаны ғой.
Осы аптадағы Үкiмет саға­тында Әдiлет
министрi Оңалсын Жұма­беков өз қарамағында
мем­лекеттiк тiлдi меңгерген қызмет­керлердiң саны
тым аз екендiгiне қынжылыс бiлдiрдi. Министрлiк
тарапынан дайындалған заң жоба­ларының
мемлекеттiк тiлдегi нұсқасының сауатсыздығын
ми­нистр осылай түсiндiрдi. Абырой болғанда,
мини­стрдiң өзi осы жолы бастан-аяқ қазақ тiлiнде
сөйледi. Заң жобала­рының мем­лекеттiк тiлде
түсiнiксiз жазы­латыны ұлты қазақ депутат­тардың
өзi Үкiметтен дайындалған құжат­тардың орысша
нұсқасын оқитын­дығынан көрiнедi. Депутат Әбдi­
жәлел Бәкiр айтпақшы, “осы заң жобаларын
дайындайтын адам­дардың тым болмаса, орта
мек­тептiк сауаты бар ма, себебi қазақ тiлiнде
сорақы грамматикалық қате жiберу үшiн қандай
сауатсыз болу керек?”.
Обалы не керек, Оңалсын Жұмабеков алдағы
уақытта заң жоба­ларын Парламентке мем­лекеттiк
тiлде дайындап беретiн ниет танытты. Егер жақсы
ниет жүзеге асып жатса, қанеки? Тек құжаттары
қазақ тiлiнде сауатты жазылса жақсы. Бұған дейiн
үкi­меттегi заң жобалары әуелi орыс тiлiнде
жазылып, сосын барып сөзбе-сөз қазақшаға
аудары­лып келгенi белгiлi.
Iшкi iстер министрлiгiнде қазiр реформа көп. Ендi
Зауытбек Тұ­рыс­беков Әдiлет министрлiгiндегi
әрiптесiнен үлгi алып, мем­лекеттiк тiлдi есiктен
төрге сүйреуге құлық танытса…

Гүлбиғаш Омарова

2004 жыл, 20-мамыр.