“Елім-ай”-лап өткен ер

Өйткені, ол қазақ халқының дербес, біртұтас, ынтымақты ел болуын жырлаған және осы қадамдарға қол жеткізетін амалдарды да атап, соны іске асыруға шақырған дуалы ауыз шешен, қол бастаған көсем еді. Табиғи дарынына қоса ол Бұхара мен Самарқанда оқып, үлкен ілім алып, бірнеше тілді меңгеріп, ақыл-парасатын арттырған мол білімді, терең ойлы тұлға болды. Жыраудың ең үлкен туындысы «Елім-ай» дастанында төл шежіреміздің жат жұрттық зерттеушілердің жазбалары мен ақын-жазушыларымыздың шығармашылық қиялының арқасында ғана белгілі болып, айтылып жүрген тарихи оқиғалары көз көрген адамның аузымен баяндалып, тарихи шындыққа көз жеткізеді. Халқымыздың аса көрнекті ғалымы, тарих ғылымынан тұңғыш рет докторлық диссертация қорғаған Ермұхан Бекмаханов бұл дастан туралы: «Қожаберген ақынның «Елім-ай» дастаны тарихи эпопеялық жыр. Әрі сол «Елім-ай» ерлік хиссасының бірінші бөлімі – 1723 жылы «Ақтабан шұбырынды – Алқакөл сұлама» атанған ірі апаттың суретін ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат» деп баға берген. Сонымен бірге шығарма дәл сол кезде жазылғандықтан оның өне бойы азаттық күреске шақырған ұрандар мен намысты жанитын үндеулерге толы. «Кеудеңде шыбын жаның болса егер Жоғалтпа жер бетінен қазақ атын» деп бір жырласа, «Би мен бек бір-біріңді сынамаңдар, Дауласып ел арасын былғамаңдар!» деген тәрізді ұрандар көтереді. Осы күнгі кейбір әдебиетшілеріміз Қожаберген жырау еңбектерінің көркемдік жағының солғындығына көбірек көңіл бөліп, оның тарихи деректілік маңызына назар аудармайды. Тасқа басылып, өзгермей жеткізетін нұсқаны жасауға ол кезде мүмкіндік болмағандықтан, әркімнің есте қалғандарынан жинап, халық аузынан жазылып алынған дүние болғандықтан оның көркемдігіне мін тағу, әрине оңай. Кейбір жолдарының ұйқасы мен поэтикалық қуаты әлсіз екендігі тіпті маман емес адамның да көзіне ұрып тұратыны шындық. Бірақ, қайталап айтайын,  тарихи оқиғаларды көз көрген ретінде деректі түрде жеткізуінен мін табу қиын. Шын мәнінде жыраудың «Елім-ай» дастаны қазақ тарихының 200 жылдық жоңғармен жаугершілік заманындағы үлкен шежіресі іспеттес туынды. Академик Манаш Қозыбаев дастан туралы: «Оны тек дастан деу аз сияқты. Оның арнасы кең. Онда ұлттың болу-болмауы, Отан тағдыры қамтылған. Бір ғасырлық тарихты саралап, ұлттың сан ғасырлық салт-санасын, мемлекет билеу жүйесін бағалап, жүздеген мемлекет, әскери, саяси қайраткерлерін жеке-жеке даралап, дүбірлеген оқиғалар болған жерді аралап жазылған ұлы эпопеялық туынды. «Елім-ай» шын мәнінде ұлттық сананың биік шыңы, ұлттық сергелдеңге душар болғандағы мұңы…» деп жазған еді. «Елім-айда» Қожаберген жырау батыр, ордабасы ретінде өзінің және басқа да сардарлардың Алты Алаштың баласы мекен еткен үлкен территорияның барлық пұшпағын сыртқы жаудан қорғаған ерлігін баяндаған, тұтастығын жырлаған. Оның жырлары мен сөздері ресми идеологияның, қолдан жасалған ресми тарихтың ұсқынын әшкерелеп береді. Егер ресми тарих қазақты Алты Алаштың басқа халықтарына біріктірмей, алалап, ынтымақтасуынан сақтанып, олармен жауыққаны шағын ғана баяндаса, Қожаберген қазақ, қарақалпақ, татар, естек, ноғай, шор, тұба, саха және т.б. халықтардың қалмаққа қарсы бірге күрескенін жеткізеді. Сондай-ақ, саясат «орыс империясы Қазақстанға қорғандар мен бекіністерді отарлау үшін емес, қазақты жоңғарлардан қорғау үшін салды» – десе Қожаберген керісінше, Ақ патшаның жоңғарлардың шапқыншылығын қолдап, оларға қару да сатып, қазақтарды, татарларды қыра түсуіне мүмкіндік бергенін айтады. Ал қазаққа патша от қару, күкірт сатуды арнайы жарлығымен қатаң тыйған. «Әз Тәуке болса-дағы достыққа ынтық, Сатпады Ресей, Қытай бізге мылтық» дейді жырау. Демек, империяның «жоңғар қазақты қыра берсін, босаған жерін артынан біз басып аламыз» деген ойы бар екенін жырау жырларынан көрініп тұр. Жоңғар шапқынынан шегініп, ата-қоныстарынан ауа босқан қазақ жерлерін орыс империясы басыбайлы иелену мақсатымен қорғандар мен қамалдар сала бастағаны туралы ол: Жұртымның жағдайына болып қанық, Байлаулы қазақ қолын пайдаланып, Иесіз қалған жерге күрке тігіп, Орыстар масайрады қамал салып… – дейді. Демек, айлакерлікпен жасалған басқыншылықты әшкерелеп тұрған Қожабергеннің жырларын, оның есімін кейін негізінен Ресей империясының колониалдық саясатын ақтап, оны жақтауға барлық күшін салған Кеңес өкіметінің идеологиясы да ауызға алдырмай келді. Бұл туралы Саяси бюроның арнайы директивасы да болған. 1932 жылы большевиктер партиясының орталық комитеті «О перестройке литературно-художественной деятельности» деген қаулы қабылдап, онда жазушыларды кеңес өкіметі платформасын, социалистік құрылысты ғана жақтап шығармалар жазуға, ал ұлттық батырлар мен азаттық үшін күрескендерді ауызға алмауға міндеттеді. Осы кезден бастап тарихтағы ащы шындықты баяндаған, орыс империясының басқыншылық саясатын әшкерелеген халық аузындағы шығармалар ауызға алынбайтын болған. Жағдай осындай болған соң Қожабергеннің жерлестері Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсіреповтер де оны өз шығармаларында атамағаны хақ. Ал одан бергі тарихтағы талай правительдерді атайтын себебі: олар орысқа қарсы шыққан жоқ, керісінше Ресей империясына қызмет етіп шен алған, азаттық үшін күрескендерге қарсы жандар. Сондықтан үстем таптың өкілі ретінде оны жағымсыз етіп баяндаса да қос жазушы өз шығармаларында ол туралы айтқан. Одан берірек, басқаша ойлау мен ой еркіндігіне барынша тұсау салып, тек кеңестік ресми идеологияны ғана жақтау шараларын өрістеткен 1946 жылғы 14 тамыздағы Орталық комитеттің «Звезда» және «Ленинград» журналдары» туралы қаулысы бойынша патша өкіметіне қарсы шыққан ерліктері халық жадынан өшпегендіктен ғана оқулықтарға енгізіліп, ерліктері айтылып келген бертінгі ұлттық батырлардың есімдерін ауызға алуға мүлде тыйым салынды. Соның ішінде колониалдық езгіге қарсы он жыл бойы талмай күрескен Кенесары Қасымовты да ғылыми айналыстан шығартып, мектеп оқулықтарынан алдыртып тастады. Ол туралы ғылыми еңбек жазған ғалымдар, соның ішінде Ермұхан Бекмахановтың да қуғындалғанын білесіздер. Жоғарыда мен Қожаберген шығар­маларын халық аузынан жиналғанын айттым. Оның үстіне бұл жырау еңбектерін жетік білетін адамдардың азайған шағында басталған іс болған соң оның бізге жеткен бүгінгі жырларының көркемдік сапасына айтып берген және жазып алған адамдар да жауапты екені сөзсіз. Қожаберген шығармаларын сынайтын кейбір зерт­теушілер жыраудың еңбегі негізінен солтүстікқазақстандық жерлестерінің аузынан жазылып алынғанына қарап, оның растығына күдік келтіреді. Жырау еңбектері кезінде Қазақстанның барлық жеріне де белгілі болған. Мәселен, Кіші жүзде он екі ата Байұлының Назар есімді елге белгілі қолбасшысы болған. Осы Назармен Қожаберген жақсы қарым-қатынаста болады. 1723 жылғы «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның» тұсында Қожаберген Кіші жүздің қызы Айша бәйбішесімен осы Назар ауылына қонаққа келеді. Осы арада басталған қанды қырғынды естіп, өзінің «Елім-ай» дастанын шығарған екен. Бұл әңгімені белгілі жазушы Бектұр Төлеуғалиев Назардың ұрпағы Айтқұл Шманұлынан 1955 жылы жазып алыпты. Демек, Қожаберген жырлары мен сөздері жалғыз Солтүстіктің еншісі емес, иісі қазақ даласына кең тараған тарихи мұра. Ал «Елім-ай» дастанындағы бір факт туралы жоғарыда аталған белгілі тарихшы Ермұхан Бекмаханов: «Қожаберген жырау «Елім-ай» дастанында «Алқакөл сұлама емес, Алакөл сұлама» дейді. Шындығында да солай, сол апатты жылда қазақ халқының қырылуының бір шеті Алакөлден басталғаны рас. Ал Алқакөлді ешкім білмейді, осы көлдің аты жаңсақ айтылып кеткен сияқты» деген пікірді қырқыншы жылдары айтқан екен. Қожаберген бабамыздың өмірінен ғибрат аларлық тағы бір үлкен тәлім бар. Бабамыз халық санын көбейтіп, ел қорғайтын ерлер санын арттыруға үлкен мән беріп отырған сияқты. Өз әкесі Толыбай сыншыдан 24 ұл туған болса, Қожаберген бабамыз аттан түспей, үнемі ел қорғап, жау қуып жүрген аласапыран уақытта өмір сүргеніне қарамай-ақ 17 ұлды-қызды болған. Шежіре оның Айша есімді бір әйелі болғанын айтады. Бір әйелден осынша ұлды болу оңай емес. Бірақ жорықтарда қаза болған кейбір қанды-көйлек жолдастарының, тума-тумаластарының, тіпті жаудан тұтқынға түскен сәбилерді де батырлар жетімсіретпей, бауырына басқаны айқын және әрбір сәбиге қуанып, ұлан-асыр той жасап, олардың өмірінің жарқын болуын тілеген. Осының өзі оның халық санын арттырудың маңыздылығын түсіне отырып, бұл іске өзі үлгі көрсетіп отырғандығын көрсетеді. Мұндай мысалдар бабалар тарихында жиі болған. Мысалы, Танаш биден 15 бала туады. Танаш бидің баласы Балта батыр әртүрлі мұсылман елдерінен 11 сұлу қызға неке қиып, үйленген екен. Солардан ол 47 ұл көріпті. Бұлардан тараған ұрпақ – Балта Керей деп аталған. Көшебеден тараған 15 бала, Ораз батырдан 17 ұл, Таузардың үлкен ұлы Дәулен баһадүрден 15 бала, оның ішінде шешен, би, әскербасы Толыбай сыншы да бар. Шақшақ биден 16 бала дүниеге келген. Қожабергеннің әйелі Айша Кіші жүз он екі ата байұлы – Есентемірдің Қабылан биінің қызы екен. Толыбай сыншының әкесі Дәулен батыр да Кіші жүз ішінде Төртқара руынан шыққан Жалаңтөс Баһадүрдің туған апасы Жамалға үйленген. Сондықтан да болар өзінің 24 ұлының 19-ын Самарқанд, Үргеніш, Бұхара қалаларының іргелі оқу орындарына жіберіп, нағашылары Жалаңтөс, Ақшахандардың қамқорлығымен оқытып, сол дәуірдің ең білімді адамдары етіп тәрбиелеген. Иә, «асыл – асылға, нәсіл – нәсілге» деген әңгіме де тегін айтылмаған болар. Ұлы бабалардың текті ортадан, ұлылардың тәрбиелі ұрпақтарына құда түсіп, айттырып, келін түсіруі де халқымыздың санасына сіңген, ғасырлардан жалғасып келе жатқан игі дәстүр. Сондай-ақ атам қазақ жетімі мен жесірін жылатпау, демографиялық өсімді қамтамасыз ету үшін «әмеңгерлік», «он үште отау иесі» салттарын да даналықпен ойлап тапқан. Қазақтың осы игі дәстүрлері ел ішінде кеңінен тараған. Мысалы Өзбек ханға ақылшы болған Танаш би Фархадұлының Манас есімді інісі майданда қаза болып, оның келіншегі Сәлиман жесір қалады. Ақылды бәйбіше Айша ұрпақ көбейту мақсатымен қайнысының әйелі Сәлиманды өз ақсақалы Танаш биге қосады. Сонда кең пейілді бәйбіше биге өзі ұл туып бере алмағандықтан емес, өзі 14 ұл туса да Сәлиман да Танаш сияқты батыр бидің ұрпағын молықтыра түссін деген ойда болған. Бұл сияқты халық дәстүріне байланысты мысалдарды бабалар тарихынан көптеп кездестіруге болады. Сонымен бірге бүгін, осынау алқалы жиында «Қаратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді. Қарындастан айрылған жаман екен, Қара көзге мөлтілдеп жас келеді» деп басталып, қазақ баласының басына түскен ауыр халды, аянышты кепті баяндайтын мұңлы зар  – «Елім-ай» әніне тоқталғым келіп отыр. Ол 300 жыл бойы жүрегімізді қан жылатып, зар гимні сияқты болып, сол заманды көзімізге дәл бүгінгідей елестетіп, ұмыттырмай жеткізді. Бұл әннің құдіреттілігі – әрбір екі жолынан кейін айтушыны зар-еңіреткен «Елім-ай, Елім-ай» деген сөздерінде ғана емес, төменнен басталып, ішкі нала мен мұңның, қайғының құдіретінен жоғарыға қарай аңырай көтерілетін сазының айрықшалығында. Осының өзі оның сөзі мен әнін де бір адамның жазғаны және қатардағы адам емес, ой-өрісі биік, жалпы елдің қамын ойлайтын, ұлттың ұланғайыр қайғысын жан-дүниесімен терең сезініп, жүрегі қан жылаған жанның шығармасы екендігін айқындап тұр. Егер ол отбасы, ошақ қасында отырған әйелдің немесе алқынған ақын жүректі қарапайым адамның шығарған әні болса, бүкіл елді қамтымай, қайғы ауқымын тарылтып, диапазонын кішірейткен болар еді. «Қарындастан айрылған» дегендегі «қарындас» сөзі де бүгінгі күні жасы кіші қыздарға қолданылатын мағынада емес, бір қарыннан шыққан барлық бауырға, яғни тұтас елге қарата айтылған мәнде екені даусыз. Енді осы әннің Қожаберген жыраудың «Елім-ай» дастанымен бір мезгілде шыққанына, бір мақсатты, бір  мұңды  арқалағанына назар аударыңыз. Қазақ халқының дәстүрінде ежелден біреудің сөзін біреу «өзімдікі» деп меншіктеп пайдаланбайды. Ал біреудің сөзін қолданса авторын міндетті түрде атап отырған. Мәселен, «бұл Абайдың сөзі» немесе  «Бұхар жырау былай депті», «Ақтамбердіде мынадай сөздер бар» деген сияқты анықтамаларды бірге қосып отырады. Өз сөздері болмаса Қожаберген, дәстүр бойынша, олардың авторын көрсетсе керек еді. Демек олар жыраудың өз сөздері. Сонымен қатар жыраудың «Елім-ай» дастаны мен әнде біршама сөздер өзгеріссіз қайталанады. Мысалы «Елім-ай» дастанында: «Бұл заман болды елге қиын заман, Шіріткен талай елдің миын заман. Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қағынды қазақ үшін биыл заман» – деген сөздер бар. Ал құдіретті әнде: «Мына заман қай заман, қысқан  заман, Басымыздан бақ, дәулет ұшқан заман. Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды, Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман» деген жолдар бар. Демек екеуі де бір адамның аузынан «аһ» ұрып шыққан күйініш сөзі екені көрініп тұр. Оның үстіне Қожабергеннің ақын, жырау ғана емес, күйші, әнші екендігі де белгілі. Осы «Елім-ай» дас­танын шығарғанда оның: «Жұртымнан неге аяйын өнерімді, Жоғалтпан тірі жүріп бедерімді. Халқымның ауыр халін баян етіп, Бастайын «Елім-ай» деп өлеңімді. Айтылар көптің мұңы болса жиын, Ондайда ер сөзіне болар түйін. Шығарған осы жырмен қоса қабат, Аталсын «Елім-ай» деп ән мен күйім», – деген сөздері де бар. Бірақ осыған қарамай, әлі күнге кейбір өнертанушыларымыз, бас­пагерлер, әншілер «Елім-ай» әнін «халық әні» деп айтып жүр. Кез келген «халық әнінің» нақты авторы болады. Халық өздігінен бірлесіп, ән шығармайтыны белгілі жәйт. Жалпы, қазақ халқында бірлесіп ән шығару деген дәстүр мүлде болмаған. Осы уақытқа дейін бұл әннің Қожабергеннен басқа авторы да аталған емес. Ендеше, осы алқалы жиында, бәріміз бірауыздан «Елім-ай» әнін ендігі жерде Қожабергеннің өзіне қайтарып, жатпай: «авторы Қожаберген жырау» деп айтуға пәтуаласайықшы. Бұл да бір тарихи әділеттілік болар еді деп ойлаймын. Халқымыздың ауызбіршілігі мен ынтымақты болуын ойлайтын ақсақалдар ұйымының өкілі ретінде осыны сіздерден өтінемін. Философ ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Даналарға» атты өлеңіндегі мына жолдарды да ұмытпайық: Қолбасы ақын – жырау һәм елші – би, Шығарған «Елім-айдай» тамаша күй. «Елім-ай» әніменен жырын тағы Шығарған Қожаберген бабаңды сүй. Сөзімнің соңында, біздің осынау ұланғайыр жерге ие болып, тарих сахнасынан жоңғарлар сияқты жойылып кетпей, аман қалғанымыз – осы Қожаберген жырау Толыбайұлы сияқты ерлеріміздің арқасында екенін ұмытпай, олардың жарқын есімдерін ұрпақтарымызға жарқырата жеткізе беру парызымыз екенін әрқашан ұмытпайық дегім келеді. Өздерінің осынау парызын азаматтықпен атқарып жүрген Социал Жұмабаев, Бекет Тұрғараев, Сабыр Қасымов, Абай Тасболатов, Дихан Қамзабеков және т.б. азаматтарға ризашылығымды білдіремін.

Серіктес жаңалықтары