Түркі елдері құрған империялар және оның императорлары

Сонау ХІ ғасырдан бастап-ақ Шығыс хан құрған империя мен одан кейінгі оның немересі Еуразия жазығында Бату хан ұйымдастырған империя әлем елдерінің ішінде тек қазіргі қазақ халқының маңдайына жазылған әрі осы елдің ру-тайпалары құрған ірі қағанаттар (державалар) деуге әбден болады.

Сол бір замандарда соғыс өнерін кереметтей меңгерген және жер бетіндегі көшпелі халықтардың ішіндегі ең көбі әрі мазасыз соғыскері осы біздің халық еді. Бұған ешбір ел дау айта алмайды.
Жанын шүберекке түйе жүріп, біздің ата-бабаларымыздан екі ұлы империя құра білуі, оңай дүние емес. Мұндай ұлы істерді атқару, ұйымдастыру басқа көп халықтың пешенесіне жазылмаған.
Түркі жұртының екінші бір халқы құрған ұлы қағанат, ол – Осман империясы. Бұлар да өз заманында ат үстінде өскен жұрт. Кәрі құрлықтың (Еуропа) тізгінін қолына алып, Азияның бірнеше еліне үстемдік еткен ел. Византия империясын құлатып, астанасы Константинопольді тартып алудың өзі асқан ерлік емес пе?!
Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары орнатқан екі империя, сондай-ақ, Осман империясы, басқа ұлттардың шашылып жатқан княздықтары мен корольдіктерін біріктіріп бір-бір мемлекет болуына және олардың дамуына әкеп соқты.
Сонымен қатар, Көшім хан билеген бүкіл Сібір жерінің (Ібір-Сібір өлкесі) кеңдігі де Рим империясының аумағынан әлде қайда үлкен болған. Көшім де Шыңғыс хан және Бату сияқты көне қазақ тілінде сөйлеген қыпшақтардың ұрпақтары. Оларды ұмытуға болмайды және кейінгі ұрпақтардың сана-сезіміне, оның ата-бабаларының қандай болғандығын дұрыс түсіндіріп, қалыптастыра білуіміз керек! Қазақ ең бірінші ішкі тай-таластан және аңғалдығынан өздері бір кездері құрған алпауыт мемлекеттерін құлатып алған.
Мәселен; Кулиководаласындағы (Күлік алқабы) соғыста Алтын Орда билеушісі ер Мамай жеңілген емес. «Өлдің Мамай, қор болдың», – деп те айтпаған. Қайта «Жеңдің Мамай, ерледің Мамай», – деген. Кеңес итмпериясының сол кездегі орыс ғалымдары көбін керісінше жазған.
(«Сталинияда» кітабынан). Тек, Алтын Орда империясы Темірланнан бірнеше рет соққы жеп, жеңілгеннен соң әлсіреп қалған. Әскер бас Мамай болса Алтын Орданы қайта қолға алып, күш жиып, орыс княздықтарынан алатын алым-салықты қалта қалпына келтірмек болған. Алтын Орда әскері бұрынғыдай мол болмағандықтан, шегінген жаудың артынан жібермеген. Ал шындығында Алтын Орданы құлатқан негізінде Темірлан болатын.
Темірлан кім еді?! Орыс жазушысы С.Делиннің «Баязит» – атты романы бар. Роман түрік сұлтаны Баязиттің атымен аталғанымен, көбіне-көп Темірланның бірде-бір рет жеңілмеген әскері мен оның жеңімпаз жорықтарына арналған. Романды түгелімен оқып шыққан адам, жазушының Темірланды ешбір жерде өзбек деп атамағандығын байқайсың. Мүмкін ол кезде өзбек атауы болмаған да шығар. Тек, Барлас руының азаматы болғандығын айтып отырады. Көп жерінде былай деп жазады: «Он был сын скотника кочевого народа, пересилившиеся на берег реки Сырдарьи и Кашкандарьи». Жалпы Барлас руы қайдан келген және бұл арада қайдан пайда болған?
Шыңғыс ханға байланысты романдар мен ғылыми зерттеу монография­ларды оқып, ізденіп қарағанда, Барлас руын Алтайдың арғы бетіндегі сол замандағы және сол кеңістіктегі ең ірі тайпа Наймандардың құрамынан көресіз. Осы тайпаға жататын кішігірім ғана ру. Кейін Хорезм империясын Шыңғыс хан шапқанда Алтайдан бері асып өткен қалың әскердің құрамында соғысқа қатысқан.
Шыңғыс ханнан кейінгі хандардың тұсында көпшілік қазақ рулары сияқты (барлығы дерлік) Алтайдан бері асып өткен. Ертістен Байкөлге дейін барған. Бірақ, кейін ол жақтың қатты суығы ұнамады ма әлде жаз жайлаудан, қыс қыстаудан қыспақ көрді ме, оңтүстікке қарай ауысып, ол кезде суы мол Сырдария мен Қашқандария өзендерінің жағасына келіп тоқтаған. Қашқандарияға Барлас руының бірнеше атасы ғана келіп қоныс тепкен. Осы өзеннің алқабына орналасқан Шахрисяб қыстағында дүниеге келген.
Даланың баласы болғандықтан ат құлағында ойнап өскен. Даладағы қыратты, ойпатты, сайларды соғысқа қалай пайдалануды өте тамаша білген. Сонда, Темірлан қай елдің ұланы? Қазіргі өзбек ағайындарымыз өз мемлекетінің аумағында туған қай халықтың баласы дарынды тұлға болса, оны өзбек дейді. Бірақ, Темірлан туралы қателесуге болмас. Тіпті, сол мемлекетте тұрған басқа этностардың көпшілігін өзбек қылып жаздырып, өздеріне сіңіріп әкетті. Жалпы, өзбек ағайындар қалалық халықтар, отырықшы ел. Ерте заманнан сауда-саттықпен, бау-бақша өсірумен айналысқан жұрт. Әлімұлынан шыққан Жалаңтөс батыр да Самархандты қырық жыл билеген емес пе?. Оны да өзбек – деп қаншама жыл айтысып-тартысып, ақыры түбі қазақ, руы Әлімұлы болғаны анықталған соң жайына қалдырды. Кешегі Кеңес Одағының батыры Сабыр Рахымов секілді. Түптеп келгенде, атақты Темірлан да Найман тайпасының Барлас руынан шыққан азамат. Сонда, император Темірланды қай елдің баласы дейміз?! Егер түсінсеңіздер, қыпшақ жұртынан шыққан қазақ тумасы. Бұған ешқандай шүбә келтіруге болмайды. әрине, Түркі жұртынан шыққан хандарда, сұлтандарда, батырлар да көп болған. Дегенменде, Темірланды көшпелі елдің адамы деп түсінуіміз керек және солай да.