1043
Белинский «Қырғыз-Қайсақ» повесі туралы
Белинский «Қырғыз-Қайсақ» повесі туралы
Дарынды сыншы, жүйрік аудармашы Қалжан Нұрмаханов (1927-1963) 1951 жылы Мәскеу мемлекеттік университетін тәмамдап, 1951-1953 жылдарда КСРО Жазушылар Одағының Орта Азия мен Қазақстан бойынша кеңесші, 1953-1954 жылдарда «Дружба народов» журналында әдеби қызметкер, 1954-1955 жылдарда «Қазақстан пионері» газетінде, сонан соң «Әдебиет және искусство» («Жұлдыз») журналында көрнекті әдебиеттанушы Айқын Нұрқатовпен бірге қызмет жасаған. Айқын Нұрқатовтың естелігіне жүгінсек, «суреткер сыншының» ойлау мен жазу мәдениеті, сыншылық өнері мен өнегесі айрықша болған, бұған қоса түркі тілдері мен армян тілін еркін білген.
Орыс ойшылы В.Г.Белинский қазақ өмірімен етене жақын таныс тегі дворян, әскери қызметкер В.А.Ушаковтың (1789-1838) «Қырғыз-Қайсақ» повесі жөніндегі ой-толғаныстары қазақ оқырмандары үшін де бүгінгі таңда көкейкесті. Бұл материал «Жұлдыз» журналында (№6, 1957) жарық көрген.
Серік НЕГИМОВ, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы.
Орыс халқының революцияшыл демократы, данышпан ойшылы, даңқты қоғам қайраткері В.Г.Белинский барлық саналы өмірін өз Отанының болашағы жолындағы ұлы күреске сарп етті. Жалынды сыншы артына көп асыл мұра қалдырды. Николай патшаның қара түнек заманында өмір сүріп, адам айтқысыз ауыр жағдайда өзінің әдеби-қоғамдық қызметін бастады.
ХІХ ғасырдың 30 және 40 жылдары орыс халқының тарихында ең ауыр, қайғысы мен азабы мол дәуір болды. Монархиялық құрылыстың барлық сұмдығын, үстем таптың халыққа жасаған озбырлығын ұлы ойшыл өз замандастарымен бірдей көрді. Ол зорлық пен зомбылыққа, қанау мен теңсіздікке, әділетсіздік пен екіжүзділікке қарсы орыс қауымының сол дәуірдегі озық ойлы адамдарымен бір сапта күрес жүргізді.
Барған сайын етек алып өрлей түскен алдыңғы қатарлы қоғамдық ой өзінің игі әсерін, күшті ықпалын әдебиетке, көркем творчествоға тигізбей тұрмады. Сөйтіп, өткен ғасырдың бас кезінде көркем әдебиетте оны демократизациялауға бағытталған зор қозғалыс дәуірі басталды. Әдебиеттің бұрынғы касталық сипаты бірте-бірте жойылып, алдыңғы қатарлы жазушылар әдебиетте халықтық сипат пен демократиялық принципті одан әрі дамыта түсуді алдына мақсат етіп қойды. Көркем творчествода тілдің, стильдің, жанрдың қарапайымдылығы жоғары бағаланып, алдыңғы қатарлы орыс ақын – жазушылары әдебиет дүниесінде күн санап өріс ала бастаған жаңа эстетикалық принциптерді өз шығармаларында одан әрі дамыта түсті.
Орыстың классикалық әдебиетінде бұл принципті алғаш рет ту етіп көтерген, оны реалистік әдебиеттің негізгі эстетикалық концепциясы дәрежесіне шығарған А.С. Пушкин болды. Ұлы ақынның бұл тамаша дәстүрін кейіннен ілгері дамытушы М.Ю. Лермонтовтың кезінде орыс әдебиеті интернационалдық сипатқа ие бола бастады. Бірақ сын ойының әдебиет процесінен әдетте шабандап кейін қалатыны сияқты, бұл дәуірде әдебиеттегі жаңаны, жақсы лепті оқушылар мен жазушыларға түсіндіруге міндетті сын саласында ескі көзқарастар өте басым болды. Орыс әдебиетінде реалистік әдеби – сынның негізін қалаған, өз кезіндегі орыс ақын-жазушыларына бағдарлы бағыт сілтеген, көркем творчествода жаңа эстетикалық бейімдерді ұсынған, Россия жерін мекендейтін халықтар арасындағы достық-туысқандық идеясын ту етіп көтерген ұлы ойшыл В.Г.Белинский болды.
Халықтар арасындағы ынтымақ-достық идеясын жалынды сыншы өзінің творчестволық жолының алғашқы кезеңінен бастап-ақ жоғары көтерді. Россияны мекендейтін халықтардың болашақтағы тағдырын Белинский тынымсыз ойлады. Жалынды патриот олардың жарқын келешегіне кәміл сенді, достық-салтанат құратын дәуірді аңсай арман етті.
Белинский өзінің көп күш-жігерін ұсақ халықтарға менсінбей, жиіркене қараған славянофилдерге қарсы күреске жұмсады. Белинский көп мақалаларында ұлттық ерекшелікті сақтау үшін, басқа елдің озық мәдениетінен бойды аулақ салу жарамайды, қайта қалың елдің арасында оны насихаттай түсу керек, – деп жазды. Басқа жұрттың жақсы жақтарын қабылдаудан қорқу, қауіптену, соның салдарынан ұлттық ерекшелікті жойып аламыз деп күдіктену ұлттық рухани осалдығын білдіреді, – деді Белинский славянофилдерге қарсы жазған мақалаларының бірінде.
Белинский өзінің бірқатар сын еңбектерінде Россия мемлекетінің құрамына кіретін «бұратана» халықтарға ұлы державалық шовинистік көзқараспен менменсіп қарайтын аристократтарды да аяусыз сынады. Олардың «бұратана халық өкілдері көркем әдебиеттің обьектісі бола алмайды» – деген шовинистік көзқарастарын өз мақалаларында әрдайым әшкерелеп отырды. Ұлы сыншы «бұратана халықтан шыққан адамдар өзінің ойы, санасы, тұтынуы жағынан аристократтардан бірде кем емес, ол жандарға білім тәрбие берсе, олар да жоғарғы қауымның мәдениетті, әдепті мүшесі бола алады», – деп, сол қатал да қытымыр дәуірде өте батыл ұран тастады.
Белинский шын мағынасындағы интернационалист сыншы болды. Онан бұрынғы орыс әдебиеті мен сынында халықтар достығы идеясын өз творчествосының негізгі арқауы еткен Белинскийдей сыншы болған емес. Россия империясының құрамына кіретін басқа халықтарды да шын сезіммен сүйді, орыс шаруаларының ауыр өміріне, шеккен азабына қалай қиналса, ол басқа халықтардың еңбекшілерінің теңсіздігіне, ауыр тағдырына, адам айтқысыз мүшкіл халіне де аянышпен қарады. Патша өкіметінің, жергілікті қанаушы таптардың шектен тыс озбырлығына ашынып, оларды өз мақалаларында өлтіре түйреп отырды.
Ұлы сыншы Орта Азия мен Қазақстан халықтарына да бағдарлы бағыт сілтеп, олардың келешектегі тағдыры орыс халқымен тығыз байланысты екенін көрегендікпен айтып берді. Қазақ халқының ұлы ағартушылары ұлы сыншының бұл пікірін өздеріне үлгі тұтты, өз халқының тағдырын ойлағанда соған сүйенді.
Кертартпа журналист Сенковский өзінің «Библиотека для чтения» деген журналында: «Турция Европадан мың есе мәдениетті және білімді» деп жазғанда ұлы Белинский: «Ислам діні өз ішінде елп еткен еркін ақыл-ойға жол бермейді, сондықтан оның сүйенер күш-таянышы, кескін-сипаты жабайы діншілдік пен надандық болып отыр, осыдан келіп ислам дінінің шарты бір қалыпта қалшиып қатып қалу болды. Ислам діні шіриді де, сол шіру салдарынан құлайды да, бірақ, өзгермейді, жаңармайды, өз ішіне жаңа нәрселерді ендірмейді. Ол өзінің шариғаттары мен заңдарын қандай да болса бір дәлелдерге сүйенген қағида ретінде ұсынбай, бұйрық ретінде ұсынады», – деп жазды. Сенковский, Булгарин сияқты сатылғыш журналистерге қайтарған жауабында Белинский Орта Азия халықтары, оның ішінде қазақ халқы да өз тағдырын надандық пен қараңғылық өктемдік құрған мұсылман шығысымен емес, орыс халқымен байланыстыруы керек деп кесіп айтты. Белинский бұл мәдениетті қауымнан артта қалған қазақ халқын прогреске жеткізеді, деді.
Ұлы сыншының данышпандық бұл пікірі сол кездегі алдыңғы қатарлы орыс жазушыларын Россия мемлекетінің шет аймақтарында тұратын халықтардың өмірі туралы күрделі шығармалар жазуға итермеледі.
Орыс әдебиетінде қазақ, кавказ халықтары туралы жазылған шығармалар Белинскийдің тұсында-ақ бірлі-жарымдап пайда бола бастады. Ұлы сыншы шет аймақтарды мекендейтін халықтардың тұрмыс-халін, тарихын, дүние тануын демократиялық, адамгершілік тұрғыдан суреттейтін шығармаларды өзінің мақалаларында аса жоғары бағалап, жазушыларға бағдарлы, нысаналы бағыт сілтеп отырды.
Орыс әдебиетінде қазақ халқы туралы жазылған бірінші повесть 1829 жылы «Московский телеграф» журналында «Қырғыз-Қайсақ» деген атпен басылып шықты. Бұл повестің авторы қазақ өмірімен таныс В.А. Ушаков еді.
Россиядағы орыстан басқа халықтардың өмірінен шығарма жазу ұлы сыншының ойынша әдебиеттегі реализм мен халықтық дәстүрді одан әрі дамытудың ең маңызды шарты болып табылады. Әдебиеттегі реалистік дәстүрді қорғай отырып, Белинский аристократ жазушылардың кертартпа пікірлеріне батыл қарсы шықты. Көркем шығарма мәдениет жағынан алда тұрған жоғарғы қауым мүшелерін бейнелеу керек деп ұран көтерген аристократ жазушыларға ұлы сыншы: «табиғат көркем өнердің мәңгілік үлгісі, ал табиғаттың ең асыл, ең ұлы нәрсесі – адам», – деп, батыл жауап берді. Қарапайым қазақ әйелінен туған адамның трагедиялық жағдайын суреттейтін шығармаға Белинскийдің жоғары баға беруінің де сыры, міне осында жатыр.
Сырт қарағанда «Қырғыз – Қайсақ» повесінде соншалықты мол оқиға жоқ. Оқиға желісі екі-үш басты кейіпкерлердің айналасында ғана дамып отырады. Шығарманың қысқаша мазмұны төмендегідей: Виктор Ипполитович Славин деген жас офицер Москвада болған сапарында, жоғарғы қауым құрмет тұтатын князь қызы София Любскаяға ғашық болады. Ақжарқын, үлкен мәдениетті жас офицерді София да жанындай сүйеді. Бұл екеуінің арасындағы адал махаббат атастыру тойымен бітеді. Сол атастыру тойының үстінде Виктор Славин Орынбор қаласында тұратын апасы – Евгениядан: «Әкең қайтыс болды, оның саған қалдырған өте құнды өсиеті бар, тез жет» деген хат алады. Әкесінен қалған өсиет хаттағы жасырын сырды білуге ынтыққан Виктор қауырт Орынборға жүріп кетеді. Славиннің өлер алдында қалдырған өсиет хатынан ол өзінің шыққан тегінің кім екенін біледі. Бақса, Виктор Ипполит Славиннің бел баласы емес, ол Ордаға келген бір қыр әйелінен жүз сом күміс ақшаға сатып алынған қазақ баласы екен. Хатта өз ұлы өліп қалғаннан кейін Ипполит Славин қазақ әйелінің баласын сатып алып бауырына басқандығы айтылады. Орынборда болған сапарында Виктор Ипполитович Славин өзінің туған анасымен кездеседі. Повестің ана мен бала жолығатын жерін автор үлкен жан толқынысымен жазған. Повестегі ең бір жан тебірентетін жер осы. Бұл кездесуді суреттейтін беттер оқушының жан-жүйесін қозғап, жүрегін елжіретеді. Ана баласының алдында бар шындықты бүкпей түгел айтып береді, осы трагедиялық жайға өзінің қалайша душар болғанын көзіне жас ала отырып Викторға бастан-аяқ баян етеді.
Виктор Славин Орынбордан Москваға қайтып оралады. Оның ойында ешнәрсе жоқ, жүзінде қобалжу емес, қуаныш оты ойнайды. Ашық мінезді, адал жанды, артына сыр бүкпейтін Виктор шыққан тегін ешкімнен де жасырмайды, өзінің сахараны жайлайтын қазақтан туғанын, трагедиялық жағдайдың себебімен бір кезде оны орыс ақсүйегінің болмашы ақшаға сатып алып, Петербургке әкелгенін қалыңдығы Софияның алдына жайып салады. Осы жайды Виктор Славин өзінің қамқоршысы граф Решимовке де арланбай түгел баяндайды. Граф бұл тосын хабарды Софияның әкесі князь Любскойға жеткізеді, күйеуі Виктордың шыққан тегі орыс емес, қазақ екенін хабарлайды. Князь Любской «тексіз», «нәсілсіз» адамға қызын күйеуге беруден үзілді-кесілді бас тартады, Софияға Виктордан біржолата үмітін үзуге бұйырады. Жастайынан ата-анасының қас-қабағына қарап жалтақ өскен София Викторды жанындай сүйе тұрса да, байланған уәдесінен бас тартуға мәжбүр болады. Жігерсіз София амалы құрып, өзінің Виктор Славинге деген сүйіспеншілік правосын қорғай алмайды, сөйтіп, әкесінің әміріне бағынып, қадір тұтқан жарынан амалсыз айырылады. Табан астынан, ойламаған жерден бақытынан айрылып, жапа шеккен, шыққан тегі үшін жазықсыздан жазықсыз қорлық көрген Виктор Славин Түркияға қарсы соғысып жатқан армияға кетеді. Ол соғыста ауыр жаралы болады да, миына суық тиіп қайтыс болады. София князь Радугинге ерге шығады. Алайда, ол сүйген Виктордың жарқын бейнесін, кіршіксіз жанын жүрегінде мәңгі сақтайды. Повестің сюжеті міне осындай.
Повестің сюжеті оқиғаның болған мезгілінен айқын хабар береді.
Басты кейіпкердің түріктерге қарсы соғысқа қатынасуы оқиғаның өткен ғасырдың 20 жылдарында болғанын дәлелдейді. Өйткені, орыс-түрік соғысы 1828-1829 жылдар арасында болды.
Повесть сюжетінің ұзын-ырғасы жалғызбасты, пана-қорғансыз қазақ әйелінің өмір ауыртпалығының салдарынан өзінің төрт жасар жалғыз ұлын 100 сом күміс ақшаға сатуынан басталады.
Бұл оқиғаны автор ойдан шығарған жоқ. Крепостнойлық режим үстемдік құрған империя құрамына кіретін қазақ даласында өткен ғасырдың алғашқы жылдарында, тіпті олардан көп кейін де, ашықтан-ашық құл саудасы жүргізілетін. Сөйтіп, Орынборда немесе Батыс Сібірде арзан бағаға сатылып алынған қазақ балалары көбінесе Москва мен Петербургте сыйға тартылатын немесе қымбат бағасына қайтадан сатылатын. «Қырғыз-Қайсақ» повесінің басты геройы Виктор Славиннің тағдыры орыстың белгілі революционер ақыны, Н.Г. Чернышевскийдің жақын досы, Михайловтың да тағдырын еске түсіреді. Михайловтың шыққан тегі қазақ, туған жері қазақ даласы, ол да осындай тағдырға душар болған. Виктор образы М.И. Михайловтың аумаған прототипі сияқты. Бұл жөнінде 1910 жылы Петербург қаласында басылып шыққан М.И. Михайлов шығармаларының он томдығына жазған Быкованың алғы сөзінде толық айтылған. Міне осы фактінің өзі Ушаков повесінде суреттелген оқиғалардың өмірімен өте тығыз байланысты екенін онан бетер растай түседі.
Жас кезінен бастап орыстың демократиялық дәстүрі негізінде тәрбиеленген Белинский В.А. Ушаковтың повесіне бірден көңіл аударды. 1834 жылдың күзінде Н.И. Надеждиннің «Телескоп» журналына әдеби қосымша ретінде апта сайын шығып тұратын «Молвада» Белинскийдің орыстың әдеби сынының тарихында жаңа дәуір ашқан «Әдебиеттік армандар» атты бірінші мақаласы шықты. Белинский өз мақаласында 20-30 жылдардағы орыс әдебиетінің халықтық сипатын қадағалай отырып, В.А. Ушаковтың повесіне тоқталып, көп шығармалардың ішінен оған баға берді. Ушаковтың «Қырғыз-Қайсағын» сол жылдары жарыққа шыққан жақсы шығармалардың қатарында атап, ол былай деп жазды: Ушаков мырзаның «Қырғыз-Қайсағы» – әдебиеттегі ғажап және күтпеген құбылыс болды: ол терең сезім және сол сияқты нағыз көркем шығармаға тән қасиеттермен көзге ерекше түседі». «Қырғыз-Қайсақ» повесін ұлы сыншының жоғары бағалауы, орыс әдебиетіндегі ғажайып құбылыс деп санауы, әрине, кездейсоқ нәрсе емес. Бұны, сөз жоқ, ұлы ойшылдың қазақ халқына деген терең сүйіспеншілігінен туған адал сезімнің айғағы деп ұғу керек. Қандай адамнан тумасын, қандай ортада өспесін, егер жағдайын өзгертсе, жақсы жағдай жасалса, кез келген адам мәдениеттің жоғарғы сатысына көтеріле алады деген алдыңғы қатарлы идеяны уағыздайтын Ушаковтың кітабына Белинскийдің айрықша тоқталып, көптеген шығармалардан оқшау бөліп алып қарауы – ұлы сыншының империяның шет аймақтарында тұратын, белгілі себептердің салдарынан оқымысты дүниеден, мәдениетті қауымнан, цивилизациядан шет, жырақ қалған халықтарды да өз ұлтындай терең сүйгенін, олардың тағдырына аянышпен қарағанын айқын дәлелдейді.
Гуманист сыншының тек туған халқының емес, ауыр азап шеккен бүкіл адам баласының тағдыры қатты ойландырды. Ол қазақ сахарасының тұрғындары мен Орта Азия дихандарының, Америка мен алыстағы Австралия еңбекшілерінің ауыр тұрмысына қынжыла қарады, олар туралы әдебиетте айтылған әрбір сөзді үнемі қадағалап қарап отырды.
Ушаковтың повесі орыс әдебиетіндегі таңқаларлық және күтпеген құбылыс нәрсе болғаны – ол орыс және қазақ халықтарының өткен ғасырдың алғашқы жылдарында күшті қарқынмен дамып келе жатқан қарым-қатынасына бүкіл жұртшылықтың назарын аударды. Орыс әдебиетінің реализм жолымен дамуын армандаған және оны алдына негізгі мақсат етіп қойған Белинский үшін Ушаковтың «Қырғыз-Қайсақ» повесі сол кездегі орыс әдебиетіндегі жаңа ағымның басы сияқты болып көрінді. Сондықтан да ұлы сыншы бұл шығармаға бірден назар аударып, оның идеялық мазмұнын өте жоғары бағалады, жалпы тарихи әдеби маңызын терең түсінді.
Орыс әдебиетінің жүз жылдық тарихын дерлік қамти және оны Кантемирден Пушкинге дейінгі белгілі өкілдерінің творчествосына батыл баға бере отырып, Белинский өзінің шолу мақаласында Ушаков жөнінде, әрине, бұдан артық ештеңе айта алмады. Солай болса да осының өзінен «Қырғыз-Қайсақ» повесінің идеясы жағынан да, негізгі сипаты жағынан да қазіргі кезде ұмыт болған шығармалардың ішінен ерекше орын алғанын оңай түсінуге болады. Повестің сол кездегі жұртшылық назарын өзіне шұғыл аударуы – алдыңғы қатарлы орыс адамдары арасында рухани өмірі бай, бірақ ауыр тұрмыс қыспағында күй кешкен, аяусыз езілген ұсақ халықтарға деген туысқандық терең сезімнің туа бастағанын айқын дәлелдейді. Белинский «Қырғыз-Қайсақтың» жеке ерекшеліктерін емес, қай ұлттан шыққан адамдардың болса да тең праволылығын дәріптейтін гуманистік жалпы идеясын жоғары бағалайды. Ушаков жалпы адам баласының мүддесін осылайша көркем, шынайы суреттеп көрсеткендіктен де, оны шығармасы өз замандастарының арасында зор беделге ие болды.
Ұлы сыншының бұл шығармаға берген бағасының шын мәні, терең сыры «Әдебиеттік армандарының» жалпы контексінде ерекше айқын көрінеді. Бұл мақалада Белинский Ушаковтың повесін орыс әдебиетіндегі күтпеген құбылыс дей отырып, оны кертартпа жазушы Фаддей Булгариннің «Иван Выжигин» атты патшаның отаршылдық саясатын дәріптейтін романына қарсы қояды. Қысқа мерзімнің ішінде бірнеше рет басылып шығып, орыс оқушылары арасында белгілі дәрежеде шовинистік идеяны таратқан бұл романның авторын Белинский ешқандай әдеби дарындылығы жоқ жазушысымақ деп тіке айтты. Булгариннің орыс царизмінің отаршыларын қазақ сахарасының тұрғындары құшағын жая қарсы алады, оларды әкесіндей құрметтейді, төбесінен жай береді деген жалған жорамалын Белинский өлтіре әшкерелейді. Дала тұрғындары Булгариннің Выжигиндерін, Миловидовтарын емес, қараңғы ел арасына білімнің ұрығын шашатын орыстың адал жүректі, игі ниетті адамдарын сүйеді, оларды өздеріне бауыр тұтады деп жазды ұлы сыншы. Осы ойын әрі жалғастыра түсіп Белинский: сахара халқы, Булгарин айтқандай, бала сияқты аңқау, көрінгеннің жетегінде кете беретін мінезсіз, еріксіз емес, өзінің рухани өмірі бар, білімнің жарық сәулесіне қарай талпынған адамдар деп, полицейлік романның авторын өлтіре сынады. Сөйтіп, жалынды сыншы халық пен халық арасында ұлт өшпенділігін туғызатын, олардың рухани жағынан жақындаса түсуіне бөгет жасайтын реакцияшыл бағытта жазылған шығармаларды аяусыз сынап, оларға империяның шет аймақтарындағы ұсақ халықтардың ұлттық өмірін, тұрмыс-халін, болмысын шынайы да, көркем суреттейтін роман, повестерді қарсы қояды. Олардың авторларына ұлттар арасындағы теңсіздік сияқты сол кездегі зор қоғамдық проблеманы көтергені үшін шын жүректен ризалық білдіреді.
«Әдебиеттік армандар» басылып шыққаннан 19 жыл өткеннен соң Белинский Ушаковтың «Қырғыз-Қайсақ» повесін қайтадан тағы есіне алады. Бұл ұлы сыншының «Қырғыз-Қайсақтың» авторын қалай жоғары құрметтегенін, оның алғашқы реалистік шығармасын қалай адал бағалағанын айқын көрсетеді.
Өзінің творчестволық қадамын реалистік шығармадан бастаған Ушаков өмірінің соңғы жылдарында реализмнен қол үзіп, прогрессивтік жаңа пікірлерге ашықтан-ашық қарсы шықты. Ол тіпті Белинскийге қарсы «Пиюша» деп аталатын көркемдік жағынан құнсыз повесть жазып, «Библиотека для чтения» журналының 1835 жылғы бір нөмірінде бастырып шығарды. Ушаков бұл шығармада революцияшыл демократияның өкілдерін келемеждей, Белинскийді және оның революциялық идеяларын сықақ етті. Белинский сонда да Ушаковқа қайта оралып, оның шын мәнісіндегі көркем шығармасының тарихи-әдеби жағынан орыстық сыншыл реализм бағытында дами бастаған әдебиетінде елеулі орын алатынын атап көрсетті. Қанша келемеждесе де, Белинский үшін Ушаковтың тамаша шығармасы «Қырғыз-Қайсақ» орыс әдебиетіндегі елеулі шығармалардың бірі болып қала берді. Өз мүддесінен әдебиет мүддесін жоғары қойған дана сыншы «Қырғыз-Қайсақ» повесі үшін Ушаковтың есімін өмірінің ақтық минутына дейін зор құрметпен атап өтті.
Алайда, Ушаковтың творчестволық еңбегін Белискийдің тым артық бағалап жібергенін атап көрсетпеске де болмайды. Н.А. Добролюбов кейінірек В.Г. Белинскийдің осы шығарма туралы айтқан ой-пікірін дамыта отырып, «Қырғыз-Қайсақтың» авторы реалистік бағытта одан әрі не себепті жылжи алмағанын ашып көрсетті.
В.А. Ушаковтың «Қырғыз-Қайсағына» баға бере отырып, ұлы сыншы қазақ халқына деген шын достық пікірін білдірді, 30-жылдардағы алдыңғы қатарлы орыс адамдарының ұлан-байтақ қазақ даласында туып-өскен миллиондаған адамдардың адамгершілік қасиеттері мен зор дарындылығына деген сенімін шын жүректен мақұлдап отырды.
Қайта туған қазақ халқы үшін Белинский есімі ардақты да асыл есім, сондықтан ол орыс пен қазақ халқының әдеби ынтымағы тарихындағы бұл тамаша фактіні ешқашан естен шығармайды.
